Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd

236
Жасалым белгілері: ерін-ерінді, жуысыңқы, үнді дауыссыз дыбыс». 
Дауыссыздың ақиқат анықтамасы осы болып табылады. Оның қазақ 
тілі дауыссыздарының пішіндемесінде (моделінде) өзінің орны бар.
й[y]
а[а]
ә[ä]
ы[ɪ] 
і[і] 
й[y] 
й[y]
ұ[u]
ү[ü]
у[w]
ұ[u] 
ү[ü] 
у[w] 
Пішіндемеден көрініп тұрғандай, 
у(w) дауыссыз дыбысы 
құрылымның (модельдің) бір бұрышын ұстап тұр. Егер 
у(w) дауыссыз 
дыбысы жоғалатын болса, онда пішіндеме (модель) түгел қаусап 
түседі. Бұл – тіл дыбыстарының құрамынан бір дыбыс жоғалса, бүкіл 
жүйесі (системасы) бұзылады немесе бір бөгде дыбыс енетін болса, 
тілдің дыбыс жүйесі (системасы) түгелдей бүлінеді деген сөз.
Алайда академиялық еңбектердің нәтижесі әзірге оқулықтар 
мен оқу-құралдарына жетпей жатыр. Сондықтан да, көпшілікті 
шатастырмас үшін 
у таңбасының іргесіне w таңбасын қосақтап у(w) 
деп көрсетіп отыруға мәжбүрміз.
Сонымен бұл өзі неғылған дыбыс болып шықты? Оның 
академиялық мазмұны:

237
Анықтамасы: ерін-еріндік жуысыңқы үнді 
Мәртебесі: жүйеқұрауыш
Қызметі: тұйық рай көрсеткіші 
Тіркесімі: тек дауыстыдан кейін келеді
Шеп орналасымы: сөз басында кездеспейді
Жиілігі: жиі кездеседі
Ұқсастығы: орыс, араб тілдерінде жоқ, ағылшын тілінде бар.
Тағы да ғылыми негізге жүгінетін болсақ, халықаралық фонети-
калық әліпби (ХФӘ немесе МФА – международный фонетический 
алфавит) үлгісі бойынша таңбасы 
w болуға тиіс. Бұдан әрі қарай осы 
таңбаны тұрақты пайдаланатын боламыз.
Енді неге «шала дауысты» немесе бірде дауысты, бірде дауыссыз 
болып жүргеніне тоқталайық. Өйткені: бірінші, оның жасалымы 
(артикуляциясы) дауыстыға ұқсайды, себебі ауыз қуысында кедергі 
жоқ; екінші, оның тілдегі қызметі дауыссызға ұқсайды, себебі буын 
құрай алмайды. Тіл жүйесінде оның екінші қызметі басым болып 
есептеледі, сондықтан да ол дауыссыз дыбыс болып саналады.
Дауыссыз w дыбысын жоғалтып жүргеніміздің тағы бір себебі 
«жалған естілім» болып табылады. Қазақ тілінде сөз басында 
кездеспейтін бес дауыссыз дыбыстың бірі 

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: