Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
| 30 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012
сат етіп қояды. Осы бағыттағы ғалымның із- деністері соңғы кезеңде қарқынды дамып келе жатқан коммуникативтік синтаксис мәселеле- рін қамтитындығын көрсетеді. Ғалым зерттеулерінде сөйлем м‰шелерінің теориялық мәселелері де сөз болады. Қазақ тіл біліміндегі сөйлем м‰шелерінің зерт- телу тарихы, тұрлаулы, тұрлаусыз м‰шелердің жасалу жолдары, грамматикалық табиғаты, сөйлем м‰шелерінің құрылымдық типтері Т.Сайрамбаев еңбектері негізінде зерттелген. Ғалым Т.Сайрамбаев «Сөйлемнің тұрлау- лы м‰шелері» атты еңбегінде: «Баяндауышсыз жалпы (атаулы сөйлем болмаса) сөйлем құрал- маса керек. Баяндауыш – қай сөз табынан бол- масын бәрібір сөйлемді тиянақтау жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан қандай тұл- ғада, қай орында келуіне қарамастан басты тұлға. Дегенмен сөйлемді тиянақтау жағынан баяндауыш м‰ше басқа сөйлем м‰шелерінен жеке дараланады», – деп, маңыздылығын баса көрсетеді және баяндауыштың төмендегідей негізгі қасиеттерін санамалап береді: 1. Баяндауыштың бастауышқа бағынышты сөйлем м‰шесі екендігі; 2. Баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақ- тайтындығы; 3. Баяндауыш бастауыштың әр т‰рлі қа- сиетін көрсететірдігі; 4. Баяндауыштың бастауышпен жақ, көп- ше, жекеше т‰рде ‰йлесуі; 5. Предикативтілікті білдіруі; 6. Сөйлемнің бас м‰шесі екендігі [1:93]. Ал ғалымның тұрлаусыз м‰шелердің тео- риялық мәселеріне арналған зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз м‰шелерінің сипаты, олардың жасалу жолдары тармақталады [2;3]. Т.Сайрамбаев еңбектерінде жай сөйлемнің құрылымдық т‰рлері, олардың жасалу тәсіл- дері, интонациялық, грамматикалық белгілері анықталып, сол негізде қазақ тілі білімінде жай сөйлемдердің грамматикалық бірізділігі сақталды. Мысалы, қазақ тілінің синтаксисіне арналған оқулығында ғалым бір ғана толым- сыз сөйлемдердің табиғатын тану ‰шін мы- надай анықтама береді: «Ойға қатысты м‰ше- лері т‰гел айтылмаған олқы сөйлемдер толым- сыз болады» [4:226-227]. Бұндай ойға қажетті сөйлем м‰шелерінің бірі жоқ болатын сөйлем- дер, яғни толымсыз сөйлемдер туралы т‰рлі ыңғайдағы көзқарастар бар. Толымсыз сөй- лемнiң «өмiр с‰руiн» контекспен және жағ- даятпен байланыстырып, олардан тыс алғанда сөйлемнiң мағыналық құрылымындағы то- лымсыздықты сол контекстегi бар сөзбен то- лықтыру арқылы немесе жағдаяттық ыңғайда т‰сiнуге болады дейтiн пiкiрлер де кездеседi [5:16]. Бұл қысқаша шолу қазақ тіл білімін- де толымсыз сөйлемдердің тілдік табиғатын тануға бағытталған сан қырлы зерттеулердің бар екендігін көрсетеді. Ғалым зерттеулерінде тілдегі ықшамдау, ‰немдеу заңдылықтары да сөз болады. Қазақ тіліндегі сөйлем құрылысының ықшамдалуы- на қатысты Т. Сайрамбаев: «… синтаксистік экономияда да, негізінде, біріншіден, толық сөйлемнен толымсыз сөйлемге ауысу процесі пайда болады, екіншіден, белгілі бір сөйлем м‰шесі қызметіндегі сөздер т‰сіп қалуы – басты фактор, ‰шіншіден, т‰сіп қалған сөздің қызметін басқа сөздер уақытша атқаруға тиіс болады, төртіншіден, соңғы қызмет атқару- шы сөздің семантикасы бұрынғыға қарағанда қалай да молая т‰седі, бесіншіден, т‰сіп қал- ған сөз көбіне сөйлем мағынасынан белгілі болып тұрады, алтыншыдан, ондай экономия- ға т‰сетін сөз таптары көбіне зат есімдер, ал зат есім орнына жұмсалатын сөз таптарының көбіне бұрын анықтауыш қызметінде жұмса- луға тиісті сын есімдер, сан есімдер, есімше және кейде кейбір көмекші сөздер т‰йдекті тіркестер құрамында ғана жұмсалады…», - деп көрсеткен [6:135-136]. Сөйлемнің нақты коммуникативтік бірлік (айтылым) ретінде қолданылуы сөйлемнің қо- ғамдағы негізгі қызметтерінің бірін құрайды. Ол синтаксистік ж‰йеде екі жағынан, сөйлем және айтылым арасынан көрінеді. Сөйлемді қатысымдық құрылым (коммуникативтік ас- пект) тұрғысынан зерттеу дегеніміз, сөйлемді адамдардың пікір алмасуы кезінде пайдала- нылатын құрал ретінде қолданғанда болатын логикалық байланыстар ыңғайында зерттеу болып шығады. Сөйлемнің шегі мен айтылым- ның шекарасы бір-біріне тура келмеуі м‰мкін. Біртұтас грамматикалық құрылым хабарлау- дың бөлек қатары болып бөлшектенуі м‰мкін, бұндай көрініс лингвистикада «парцелляция» деп аталады. Парцелляция – стильдік-экспрес- сивтік мақсатта сөйлемді ерекше интонация арқылы әдейі жеке бөлшектерге, фразаларға бөліп айту [7:247]. Орыс тіл білімінде жеке- леген зерттеулерде бұл құбылысқа қатысты жалпылама т‰сінік берілгенімен, арнайы зерт- теу нысаны болмағаны белгілі. Қазақ тіл білі- мінде «парцелляция» құбылысының табиғаты- |