Алматы №1 (135) 2012

42 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
С. Өтебеков, 
магистр-оқытушы, А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Т‰ркістан қаласы, Қазақстан, 
e-mail: Usb_1407 
 
СӨЙЛЕМ ЖӘНЕ ОНЫҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӨНІНДЕГІ Т.САЙРАМБАЕВТЫҢ 
ҚАҒИДАЛАРЫ ЖАЙЫНДА 
Жалпы сөйлем бір сөзден тұрса да, өзара 
байланысты бірнеше сөзден құралса да, ол 
дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айнала- 
сындағы басқа сөйлемдерден пауза арқылы 
оқшауланумен қатар, олармен мағыналық қа-
тынасқа еніп, ұласып, ұштасып жатады. Олар-
ға (сөйлемге) тән белгілер, оның грамматика-
лық сипаттайтын, айқындайтын синтаксистік 
категориялар – коммуникативтік пен модаль-
дік және предикаттық белгілер. Бұл катего-
риялардың әрқайсысының өздеріне тән ішкі 
мағыналық және сыртқы материалдық көрсет-
кіштері бар [1:6], яғни, сөйлем предикатив-
тілік деп аталатын грамматикалық мағынамен, 
коммуникативтілік деп аталатын қызметімен 
және бастауыш-баяндауыштық деп аталатын 
құрылымдық ‰лгісімен сипатталады да, осы 
жағынан келгенде, ол (сөйлем) әр т‰рлі айты-
лыстардан (высказывания) ажыратылады [2:198]. 
Сөйлемнің бұл айтылған ‰ш т‰рлі белгісі, 
категориясы – бір-біріне байланыссыз, бөлек-
бөлек жатқан д‰ниелер емес, өзара бірлікте, 
бір сөйлем ішінде кейде қабаттасып та ж‰ре-
тін белгілер. Коммуникативтік пен модальдық 
категориялар сөйлем сайын кездеседі. Бұл 
екеуінсіз сөйлем жоқ. Ал предикаттық кате-
гория жоғарыда келтірілген – Тәйт әрі! Мәс-
саған! Әй-әй-әй! Дегендер тәріздес сөйлем-
дерде болмайды, яғни сөйлем сайын болуы 
шарт емес. Бұл айтылғандар – құрмалас сөй-
лемдерге де тән белгілер [3:7]. Ғалым М.Бала-
қаев сөйлемнің осындай қасиеттерін негізге 
ала отырып «предикаттық қатынас негізінде 
біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты 
сөздер тізбегін сөйлем дейміз»[3:16], - деп 
анықтама берген болатын. 
Ал ғалым Т.Сайрамбаев жоғары да айты-
лып кеткен көптеген еңбектердегі ережелерді 
саралай келе өзінің «Сөйлемнің тұрлаулы м‰-
шелері» атты ауқымды еңбегінде сөйлемдер-
дің негізгі белгілерінің бірі предикативтілікке 
байланысты қарайды да: «...сөйлемнің негізгі 
белгісі ретінде предикативтілік, модальділік 
және интонация ‰шеуін де бірдей жатқызу 
орынды деп санаймыз. Оларды бір-бірімен тең
немесе біріне-бірі басыңқылық қызметте жұм-
салды дейтін пікір олардың ішкі ерекшелік-
терін ескермеуден туса керек»[3:5] деп т‰йеді. 
1970 жылы шыққан «Қазіргі орыс әдеби 
тілінің грамматикасында» берілген «предика-
тивтілік категориясы әрбір сөйлемдерге қаты-
сады және оның грамматикалық мағынасы 
болып табылады»[4:536-541] дейтін пікірді 
қолдайтын ғалым «сөйлемде де, оның негізін 
құрайтын элемент – бастауыш пен баян-
дауыш. Осы екеуінің негізінде ғана оның мо-
дальділік қасиеті айқындалса керек. Сондық-
тан да, ең алдымен, сөйлемге тән қасиет ол – 
предикативтілік» дейді.
Жалпы, сөйлемдерді салыстыра келіп пре-
дикативтіліктің қасиетін анықтау барысында: 
«жалпы, сөйлем бір бас м‰шелі, екі бас м‰-
шелі немесе м‰шеленбейтін сөйлемдерден 
құралса, предикативтіліктің ең жоғары т‰рі екі 
бас м‰шелі сөйлемдерде нақты, ал бір бас 
м‰шелі сөйлемдерде жартылай, ал м‰шелен-
бейтін сөйлемдерде болмайды да. Міне, бұған 
қарағанда предикативтілік тек бастауыш пен 
баяндауыш арасындағы таза грамматикалық 
құбылыс» дейді [3:6]. Демек, сөйлемнің пре-
дикативті негізі осы тұрлаулы м‰шелер ар-
қылы ажыратылады. Ол жақ, шақ категория-
ларын предикативтіліктің қасиетіне, ал сөй-
лемнің бойындағы модальділіктің негізгі көр-
сеткіштері рай категориясы, модаль сөздер, 
сол сияқты демеуліктер мен интонация екен-
дігін айтады. Сөйлем синтаксисін зерттеген 
тарландардың бірі ф.ғ.д., профессоры Р.Әмір 
өзінің «Жай сөйлем синтаксисі» атты ең-
бегінде де бұған байланысты Баяндауыш м‰-
шеге балама ретінде жұмсалатын предика-
тивтік констукциялар, Пысықтауыш м‰ше-
лердің стильдік т‰рлері және олардың жұм-
салуы атты тараушаларында осы мәселелерге 
баса назар аударған болатын. Ол да «Қазақ 
тілінде предикативтік іс-әрекетті бастауыш-
баяндауыш құрамындағы тіркес арқылы біл-
діру амалы бар. Бұл ‰шін қимылды сипат-
тайтын етістік сөздер субстантивтік формаға 
келіп бастауыштық позицияны алады да, 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: