Журналист  ақпарат  алуы  үшін  жемқорлыққа  бармауы  тиіс.  1978  жылы

Журналист  ақпарат  алуы  үшін  жемқорлыққа  бармауы  тиіс.  1978  жылы 

ЮНЕСКО-ның қолдауымен журналистердің халықаралық және аймақтық ұй-

ымдары  бірікті.  Бұл  ұйымға  әлемнің  әр  елінен  400  мың  журналист  мүше. 

1983 жылы (Парижде және Прагада) осы ұйымның басқосуында бұқаралық 

ақпарат құралдарының қоғамдағы орны нақтыланып, кәсіби этканың шарт-

тары бекітілді:

№1  шарты. Азаматтың шынайы ақпаратқа қол жеткізу құқығы

№5  шарты. Қоғамның ақпаратқа қол жеткізуі және қандай да бір ақпарат 

құралына бұқараның қатысуына жол ашу

№7  шарты. Қоғамдық пікірлерге құрметпен қарау 

№6  шарты. Адамның жеке өміріне құрметпен қарау 

№8  шарты. Түрлі мәдениеттер мен жалпы құндылықтарды құрметтеу

№2  шарты. Журналистің басты міндеті-оқиғаны шынайы жариялау 

№3  шарты.  Журналистің әлеуметтік жауапкершілігі

№4  шарты. Журналистің кәсіби адалдылығы 

№9  шарты. Адамзатқа қауіп төндіретін соғыстар мен 

түрлі келеңсіздіктерге қарсы тұру

№10  шарты. Әлемдік жаңа ақпараттық және коммуникациялық тәртіпті 

(ақпарат саласында халықаралық қатынасты дамыту, мемлекеттер мен ха-

лықтар арасындағы достық қарым-қатынасты сақтау, дамыту) дамыту 

14

Коммерциялық ақпараттық БАҚ 

Қызметтік  қарым-қатынас  этикасы  мен  кәсіби  этиканы  ешуақытта  шатастыруға 

болмайды. Репортер ең алдымен өз мамандығының абыройын түсірмеуі керек, ре-

дакцияға тиесілі талаптарды орындап, журналистік құқықтарды сақтауы тиіс. 

Журналистикада басылымға сенсациялық материалдар жариялау - «чекті кітапша 

журналистикасы» деп аталады.  Мұндай материалдар баспасөз еркіндігі мен сөз бо-

стандығына нұқсан келтіреді деген пікір де бар. Бұл жерде екі жағдайды қарасты-

ру керек: біріншісі, бәсекелес масс-медиа сіздің редакцияңызбен бірдей деңгейде 

емес және олардың капиталы сіздікіне қарағанда төмендеу. Ал  екіншісі, біржақты, 

біртекті, нақты көзқарастары нақтыланбаған бәсекелессіз материал оқырманды жа-

лықтырып жіберуі мүмкін.  

Этика негіздері бойынша бізге жетпей тұрғаны- 

ішкі цензура. Мысалы, Қазақстандық журнал-

дың сәуір айындағы нөмірі толығымен Адольф 

Гитлердің 125 жылдығына арналады. Редактор 

осы  журналды  шығарар  алдында  бұл  жайтқа 

ардагерлер  қалай  қарайды  дегенді  ойлады  ма 

екен?  Милиондаған  адамның  өліміне  себепкер 

болған  адамға  басылымның  бір  санын  арна-

удың  қажеттілігі  қанша?  Мүмкін,  журналдың 

оқырманын  арттыруға  бағытталған  шарасы 

шығар. Десек те, әр нәрсенің өз шекарасы бар 

екендігін есте сақтаған жөн

1980  жылы  The  Washington 

Post  газеті  "Джимми  әлемі" 

атты  мақала  жариялайды. 

Онда  сегіз  жастағы  нашақор 

баланың  жағдайы  баяндала-

ды.  Журналист  Джанет  Кук 

осы  материалы  үшін    Пулит-

церов  сыйлығын  иеленеді. 

Мақала  қоғамда  үлкен  резо-

нанс туғызады. Қала басшы-

сы  баланың  жағдайы  жақсы, 

қазір  ем  алып  жатыр  дейді. 

Осыдан  кейін  баланы  іздеу 

шарасы  басталады...  біраз 

уақыт өткеннен кейін  Джим-

ми-Джанет  Куктің  қиялынан 

туған  кейіпкер  болып  шыға-

ды.  Оған  берілген  сыйлық 

кері  қайтарылып,  қызметтік 

мансабына нұқсан келеді. 

1998  жылы  репортёр  Сти-

вен  Глэсс  The  New  Republic 

басылымына 

компьютерлік 

корпорацияның кодын бұзған 

вундеркинд  туралы  мақала 

жазады.  Баланы  жазаға  тар-

тудың  орнына  корпорация 

оны  жұмыс  істеуге  шақыра-

ды. Forbes журналын жас ха-

кер  қатты  қызықтырып,  оны 

іздегенде ол да автордың ой-

ынан  шығарылған  кейіпкер 

екендігі белгілі болады.  

15

Күн  сайын  әлемде  өте  маңызды  және  аса  маңыздылығы  жоқ  оқиғалар  болып 

жатады.  Егер  журналист  осылардың  әрқайсысы  туралы  толық  ақпарат  тарататын 

болса, бұған уақыт жетпейтін еді. Әр оқиғаның басты 

және қосалқы кейіпкерлері бар. Журналистке қойыла-

тын  талаптар  бойынша,  ол  оқиғаның  ең  маңыздысын    

беруге  ғана  мүмкіндігі  бар.  Яғни,  ақпараттың  ең  қа-

жетті  дегендерін  өз  таңдауымен,  не  болмаса  редак-

тордың  таңдауымен  сүзгіден  өткізіп,  нақтылап,  сара-

лай отырып жеткізеді.  

Фактілерді жариялау қандай да бір тенденцияны қа-

лыптастыруға  ықпал  етеді.  Кей  кезде  дәйек  аудито-

рияның сенімін ақтауға бағытталса, кейде ушықтырып 

жіберуі  де  мүмкін.  Сондықтан  да  бұқаралық  ақпарат 

құралдары-адам санасына ой салуы да, оны улауы да 

мүмкін.  Бұқаралық  ақпарат  құралдары  халықтың  бас 

көтеріп, мемлекеттік тұрақтылықты шайқалтуға бағыт-

талған ақпараттық фон жасауына да ықпал ете алады.    

Сонымен  қоса,  газеттер  мен  журналдар  қарапайым 

халық пен билік басындағылар арасындағы қарым-қа-

тынасты жүзеге асыру платформасы  болып  та есеп-

теледі.

Бір  қарағанда  БАҚ  қызметі  өте  оңай  және  ешкімді 

ренжітпейтіндей көрінеді. Шынтуайтына келгенде, күн-

делікті теле және радиоэфирді толтыру, түрлі-түсті га-

3.

 МЕДИАДАҒЫ АҚПАРАТ

Журналист, дүкендегі сатушы 

секілді  ақпаратты  өлшеп, 

саралауы қажет....

Папарация  мен  «сары  басылымдарда»  жұмыс 

жасайтын  журналистердің  этикасына  байланысты 

да  келіспейтін  көптеген  жайттар  бар.  Өсек-аяң 

жинау-қаншалықты  этикаға  жатады?  Соған  қара-

мастан, мұндай басылымдардың таралымы бедел-

ді ақпарат құралдарынан бірнеше есеге артық.

Журналистік этика туралы сауалға жауап іздеу ең 

ауыр, әрі күрделі. Кейбір жағдайлар қағаз жүзінде 

керемет болғанымен, тәжірибеде мүлде басқадай 

жағдайлар да кездеседі.

Біз  сонымен  қатар  ақпараттық  медианы  да  са-

ралаймыз.  Бүгін  де  олар  қоғамда  болып  жатқан 

ақпараттарды  жеткізуші  ғана  емес,  мәселені  ше-

шуге  араласушы  және  қоғамдық  дебаттар  мен 

азаматтарды  осындай  шаралараға  араластырушы 

қызметін  де  атқарады.  Халықаралық  стандартта 

бұқаралық ақпарат құралдары - этикалық кодексті 

өздері  қабылдауы  керек  деп  көрсеткен.  Өзін  өзі 

реттеу-бұл  журналистика  мен  ақпарат  құралының 

негізі. Ақпарат құралындағы өзін өзі реттеу – масс 

медиа  қызметіне  мемлекеттің  араласуын  керексіз 

деп есептейді. Этиканың негізгі қағидаларына сүй-

енсек, журналистке білім мен кәсіби біліктілік және қандай жағдайды көрсетпесін 

ондағы  шынайылық  пен  нақтылықты  қамтамасыз  етуі  қажет.  Митинг,  түрлі  шие-

леністер, балалар тағдыры, миграция, табиғи апаттар мен ВИЧ, СПИД секілді қиын 

тақырыптарды көтергенде журналистке қойылатын талап күйшейе түседі. 

Журналистің этикалық Кодексін 

кім жазуы керек? Әр редакция-

ның өзіндік эткалық кодексі бо-

луы керек пе, әлде жалпыға ор-

тақ әмбебап біреу жете ме?

16

зет-журналдар қызметі қарбаласқа 

толы,  сан  алуан  ойлар  таласы, 

көңіл-күй,  бағалау  мен  талқылауға 

толы.  Медиалық  сауаттылық  адам-

ды  тек  ақпаратты  оқып,  күнделікті 

өмірмен  салыстыруға  ғана  шекте-

мейді.  Онда  әрбір  ақпаратты  тұты-

нушы  ақпараттың  маңыздылығын 

саралай  отырып,  ақпараттың  соңы 

қандай жағдайларға әкелетініне де 

назар аударады. 

Бір  ғана  сөзді  әртүрлі  интона-

циямен  оқи  отырып,  оның  мағы-

насын  әртүрлі  етіп  беруге  болады. 

Біреулер  оны  тікелей  мағынасын-

да  қабылдаса,  енді  біреулер  мәтін 

мазмұнында  жоқ  болса  да    одан 

иронияны  сезінуі  мүмкін.Өйткені, 

мәтіндегі  жағдай  осылай  түсінуге 

сұранып тұрады. 

Журналист  пен  редактор  алдын-

да  ерекше  жауапты  мақсат  тұра-

ды.  Ақпаратты  таңдау,  таразылау, 

сүзгіден  өткізе  отырып,  бұқараға 

жариялау.  Бұл  ақпарат  қоғам  үшін 

маңызды болуы шарт және мұнда гендерлік теңдік талаптары, мүмкіндігі шектеулі 

жандардың құқықтары тапталмайтындай, жергілікті тұрғындардың, этникалық топ-

тардың, қалалық және ауылдық жерлердегі әлеуметтік жағдайы төмен топтардың  

т.с.с жағдайлары қаралатындай ақпарат болуы керек. 

Мысал  келтірелік,  егер  газет  бетінен  күн  сайын  ісі  алға  жүрген  ер-азаматтар, 

кәсіпкерлер мен саясаткерлер туралы материал жариялап, әйел қауымын тек «үй 

шаруасындағы  жандар»  деп  көрсететін  болса,    сондай-ақ    балалар  проблемасын 

көтергенде  де  дәл  осындай 

жағдай  қайталанса,  бұл  топа-

тар  соңғы  сатыға  кетеді  де, 

қоғамда  гендерлік  теңсіздік 

стеоротипті қалыптасады.  

Дәл  осындай  тағы  бір  мы-

сал. 

Күнделікті 

радиоэфирден 

не  болмаса  газет  беттеріннен 

соңғы  жүргізілген  әлеуметтік 

сауалнама  қорытындысы  бой-

ынша,  90%  ер-азаматтар  жұ-

мыссыз, олардың басым бөлігі 

бос  уақытын  диванда  жатып 

телевизор  көрумен  өткізетін 

жатып  ішерлер    деген  пікірді 

жиі  қайталай  берсе,    қоғамда  

келеңсіздік  туғызатыны    сөз-

сіз. 

Журналист, алтын іздеуші секілді ақпаратты 

бірнеше  рет  сүзгіден  өткізе  отырып,  өзінің 

жеке көзқарасымен сондай-ақ журналистік 

этика тұрғысынан саралайды...

Ал ең соңында фактілер арқылы өзінің ақпараттық 

кеңістігін қалыптастырады. 

17

«Кавказ ұлтының өкілі», «шала қазақ», «ауылдық» деген сөздерді қайта-қайта айта 

берсек, не болатынын ойлап көріңізші?! Бір мәтінде олар жүйелі түрде жағымсыз 

айтыла беретін болса, от шығары сөзсіз. Сөз – сіріңке секілді, от шығарады, ал мұ-

ның арты қоғамдық пікірдің өршуіне әкеп соғады. Бұған әртүрлі жағдайлар себеп 

болады: тас еденге от тастай салсаң сәл жанады да, өшеді. Егер ағаш еденге мұн-

дай оттың бірнешеуін тастап, тағы да үстіне май құйса ше?  Белгілі бір температу-

рада металлдан жасалған бұйымдардың да жанатынын ұмытпағанымыз жөн.

Қоғамдық пікір қалыптастырудың тағы бір түрі, оны алдын ала жоспарлау арқылы 

жүзеге  асыру.  Мұндай  мақсатты  іске  асыруда  ақпарат  жүйелі  түрде  таратылады. 

«Тамшы тас жарады» дегендей бұқара оны алдымен шынайы ақпарат ретінде қа-

былдайды,  кейіннен мұндай ақпараттарға сенімдерін жоғалтады, одан соң бұқара-

Өмір    құбылыстары  телекамера  объективіне  түсіріліп,  экранда  көрсетілгеннен  әл-

деқайда кең.

Батыста тәуелсіз БАҚ-ты 

«демократияны  күзететін 

ит»  деп  атайды.  Олардың 

мақсаты- мемлекеттік ор-

гандар  қызметін  қадаға-

лау  және  жемқорлыққа  жол 

бермеу.  Көзқарастар  ара-

сында келіспеушілік туында-

мауы үшін   БАҚ  мемлекет-

тен тысқары жұмыс жасауы 

керек.

18

лық ақпарат құралдары арқылы жасалынып отырған аңыз екендігін түсінеді. Мұндай 

келеңсіздіктерді  болдыртпағаннан  гөрі,  біреуге  кінә  артқан  әлдеқайда  жеңілірек. 

Қазір мұндай сценариймен жұмыс жасау қоғамда жиілеп барады.

Сол  себепті  оқырман  қоғамдық  өмірге  қандай  бір  жағдайда  қозға-

лыс тудыратын ұлтаралық және конфессия аралық жағдайлар туралы 

айтылған  ақпараттарға  бей-жай,  немқұрайлы  қарамауы  керек.  Мем-

лекетімізде заң бойынша цензура жоқ. Сол себепті мұндай сауалдар-

ды  белсенді  азаматтар-

дың  көзқарасы  негізінде 

реттеу  керек.  Оқырман, 

көрермен немесе тыңдар-

ман  "жәшікте"  айтылып 

жатқан 

ушықтырғыш 

ақпараттарды  жай  ғана 

тыңдап, сеніп отыра бер-

мей редакцияға хат жазу 

арқылы, 

байланысқа 

шығу  немесе  материал-

дың  астына  коммента-

рийлар  қалдыру,  қажет-

ті  инстанцияларға  бару 

арқылы өзінің азаматтық 

көзқарасын 

білдірулері 

тиіс.

Журналистер  ұлтаралық  қатынастарды  сөз  еткенде,  діни  мәселелерге    байланысты 

жайттарды  қозғағанда  өте  сақ  болуы  керек.  Мұндай  қателікке  жол  беру-  әлеуметтік 

толқуларға әкеп соқтыруы мүмкін. Ақпарат құралы арқылы дұрыс айтылмаған пікірі, 

эмоцияға бой алдыртуы – репортердің отпен ойнағанымен тең. 

Газеттер айна секілді, біздің күнделікті өмірімізді көрсетіп отырады. Кей кезде бұқара-

лық ақпарат құралдарындағы ақпараттар  күнделікті жайттармен сәйкес келіп жат-

са, кей кездері мүлде ұқсастықты көрмей қаламыз. Сол киім, сол шаш үлгісі, мұрыны, көзі 

т.с.с бар. Бірақ, сәл ғана болмашы жағдайлардан суреттен екі түрлі кейіпкерді көреміз

Журналистердің жалған сөйлейтіндігі туралы түрлі әзілдер мен қалжыңдар да жетерлік. 

Көп жағдайда репортерлер оқиғаның болмысын түсінбей ақпарат таратып жібереді, 

ал кей кездері олар оқиғаны түбегейлі тексермей мәлімет таратады. Кезінде Гюнтер 

Вальраф «Бильд» неміс таблоидын мысалға ала отырып,  ондағы жалған ақпараттар 

мен сенсациялардың қалай жазылатындығы туралы тәжірибесімен бөліскен еді. 

19

1964 жылы канадалық коммуникативист Маршалл Маклюэн өзінің бір зерттеуінде  

«коммуникация құралдары дегеніміз хабарлама» деп жазады. Мұның мәні: хабарла-

ма – тек сөз ғана емес, оның немен жеткізілгендігі дегені еді. Коммуникация құралы 

хабарламаны  қабылдауға  ерекше 

әсер етеді. 

«Жарайсың»  деген  сөзді  алып 

қаралық. Бұл сөзді жай ғана жазуға 

да,  сөзбен  әдемілеп  жеткізуге  де, 

сондай-ақ  іс-әрекет  арқылы  да 

көрсетуге болады. Бір ғана сөздің 

мән-мағынасы  бірде  мақтау  мен 

таңданысқа  айтылғандығын  көр-

сек, енді бірде жарқ беріп мүлдем 

басқа  жақтыртпаушылық  пен  иро-

нияны анық байқатады.  

«Жазалауға    болмайды  кешіру-

ге»  деген  тіркесте  үтір  қай  жерге 

қойылу  керек?  Осы  сөзді  ешқан-

дай  әсірелеусіз  бірқалыпты  оқып 

шыққан адамды көз алдыңызға елестетіңізші. Және ол қандай мағына беретініне де 

назар аударыңыз. Егер осындай тіркестер естуге бағытталған болса, оны тыңдарман 

қате түсініп қалуы мүмкін. Мұндай фразаларды айтар кезде мағыналық паузаларды 

дұрыс қою керек. Сонда тыңдаушы үтірдің қай жерге қойылғандығын жете түсінетін 

болады. Ал күнделікті қарым-қатынас кезінде сөйлеу жылдамдығы артатындықтан, 

онда мағыналық кідіріске бөлінетін уақыт та азаяды. Сол себепті, тыңдаушы мұндай 

сөйлемдерді тікелей мағыналық жағынан қалай қабылдады, солай түсінеді.

Мұндай  тұрақты  сөз  тіркесін  телевизияда  айтатын  болса,  жоғарыдағы  мысалға 

қарағанда оны қабылдау жағынан қатеге ұрынбауы мүмкін. Себебі, мұнда бұл ке-

леңсіздікті бейнеқатар жауып кетеді. Визуалды ақпаратты дыбыстық жазба –мими-

ка, іс-әрекеттер және т.б толықтырады.

Мұндай қателіктерден бойды аулақ салудың жалғыз жолы – нақылдарды таспаға 

қашап  жазу,  ондай  жағдайда  екі  түрлі  түсіндірудің  қажеттілігі  болмайды.    Алай-

да бұл тек идеалда ғана. Шынайы 

өмірде адамдар қателесе бермек.   

4.

 МЕДИАДАҒЫ СӨЗ ЖӘНЕ 

АҚПАРАТ ТІЛІ

мо-ло-дец!

Басылымда  үтірді  қою  қиын 

емес,  ал  дауыс  ырғағы  тұрғы-

сынан  келгенде  мұны  жасау 

қиын. 

20

Мысал  кетірейік.  Ақпаратты  толық 

жеткізудің  тәсілі  -  аудиовизуалдылық. 

Көрермен көреді, тыңдайды. Енді бір топ 

адам  мен  инструкторды  көз  алдыңызға 

елестетіңіз.  Инструктор  қолына  шаршы 

етіп  қиылған  ақ  қағазды  ұстап,  не  істеу 

керектігін  көрсетеді.  Әрекет  аса  қиын 

емес-қағаздың  жоғарғы  бөлігін  қиып, 

оны бүктеу керек, тағы да қиып, тағы да 

бүктеу  қажет.  Осы  алгоритмді  бірнеше 

рет  қайталау  керек.  Бұл  жерде  алдау, 

арбау,  ешқандай  сиқырлық  жасау  жоқ. 

Қатысушылар  тәжірибені  үйретушімен 

бір уақытта көріп, қайталап, естіп тұр. 

Нәтижесінде – жаңағы қағаздан қар жасап шығару керек. Және бұл сурет бәрін-

де  бірдей.  Оған  қатысқан  адамдар  бір  мезетте  қалай  жасау  керектігін  тыңдады, 

көрді,  қайталады.  Олардың  жасағандары  бір-бірінен  өзгеше  болуы  мүмкін  емес. 

Ал, тәжірибеге қатысқандардың бір-екеуі ғана  инструктор жасағандай етіп шығар-

ды.  Неліктен?  Ешқандай  фокус  болған 

жоқ, бұл жерде ең бастысы –ақпаратты 

әркімнің қалай қабылдағанында. Қағаз-

дан  қарды  жасау  кезінде  сәл  қателік 

жіберілсе  болғаны,  нақ  сол  бұйымды 

жасау  мүмкін  еместігін  көрсетті.  Адам 

робот емес, сол себепті әркім қоршаған 

жағдайды  әртүрлі  көзқараспен  қабыл-

дайды, ал ақпаратты өз сүзгілерінен өт-

кізіп барып сарапқа салады. 

Медиасөз несімен ерекшеленеді

Публицистика тілі өзінің ерекшелігімен оқшауланады. 

Оның екі жағы бар: бірі құрғақ жаңалықтар, яғни бірнеше 

сан мен кестеден тұратын экономикалық өсуге байланысты 

ақпарат; ал екіншісі-көркем публицистика, очерктер және т.б. 

алғашқысында бәрі қысқа, нұсқа болса, соңғысы эмоция мен экс-

прессивтік ерекшеліктерімен көзге түседі. Журналист жұмыс 

жасайтын сан алуан жанр бар: репортаж, шолу, очерк, сұхбат, 

авторлық бағана, фельетондар мен корреспонденция т.б. 

Бұлардың әрқайсысының стилистикалық және құрылым-

дық-композициялық ерекшеліктері  бар. Және олардың 

барлығы жоғарыда айтылған көзқарастардан 

әртүрлі дәрежеде алшақ жатыр.

21

Келесі тәжірибе-әртүрлі жастағы, мамандықтары да сан алуан, әлеуметтік стату-

сы да әртүрлі топтан құралған адамдар жаңалық көруге отырады. Және де жаңа-

лықтар шығарылымы осы аудиторияның әрқайсысы үшін арнайы дайындалған. Егер 

топта  зейнеткер  болса,  оған  қатысты  бір  ақпарат,  банк  қызметкері    болса,  оның 

мамандығына қатысты, сол секілді студент болса-жоғары оқу орнына байланысты 

т. с. ақпарат қамтылған. 

Жаңалықтарды көріп болғаннан кейін қатысушылардың әрқайсысымен жеке-жеке 

әңгіме жүргізілген. Олардың есте сақтау қабілеттері әр түрлі деңгейде болғанымен, 

ақпаратты қабылдау ерекшеліктері де анықталады. Бұл тәжірибені жүргізудегі мақ-

сат-олардың қабілеттерін анықтау емес, керісінше әр жастағы азаматтардың ақпа-

ратты қабылдаудағы перцевтиптік мінез-құлықтарын бағалау. 

Ең қызықтысы, тәжірибе нәтижесі әр адам өзінің қызметіне байланысты ақпарат-

ты жадында ерекше сақтап қалғандығын көрсетсе, өздеріне қатысы жоқ ақпаратты 

шатастыру, дұрыс түсінбеу, кейбірі тіпті қандай ақпараттар берілгендігін де  ұмытып 

қалған. 

Журналист  сұхбат  алып  отырғанда,  я  болмаса  ақпарат  жинау  барысында    сұқ-

бат берушінің жағдайына кірігуі қажет. Журналист сол адамның айтып отырған әң-

гімесінің мазмұнына кірігіп, сол адамның эмоциясы мен жағдайын түсінуі керек. 

Медиасөз несімен ерекшеленеді

Журналистің  әдебиетшіден  ерекшелігі-ол  материалды  болашақ  ұр-

пағына қалдыру үшін емес, бүгінгі оқырмандарына жазып отырған-

дығын ұмытпауы керек. Себебі, әдеби шығарманы оқырман бірнеше 

рет қайталап оқуға мүмкіндігі бар, ал мақала- оқырман бір қараған-

да-ақ түсінетіндей етіп жазылуы тиіс. 

22

Ақпаратқа 

келген-

де  де  осындай  жағдай-

ды  көруге  болады.Таза 

ақ  бет  алыңыз.  Досыңы-

зға  беттің  түрі  қандай 

деп  сұраңыз?  Одан  кейін 

қардың түсі қандай деген 

сауал  қойыңыз.  Ол,  әри-

не  «ақ»  деп  жауап  бе-

реді.  Осыдан  кейін  ойды 

ушықтыратын  мынандай 

сауал  қойыңыз.«Сиыр  не 

ішеді?»  Дұрыс  жауабы 

«су». Бірақ, ол «сүт» деп 

жауап қатады.

Көрерменнің болып жатқан жағдайға бейжай қарамауды үйренуінің де пайдасы 

бар  екендігін  ескеру  керек.  Бұл  ретте  қабылдау  про-

цесінің  бастапқы  нүктесі  көкейге  қондыру 

екендігін зердеге тоқыған жөн 

Көрермен бейнематералды аяғына 

дейін көрмей жатып, ондағы ақпа-

раттың  жалғандығын  алғашқы 

сөзден-ақ байқайтын кездері бо-

лады.  Бұл  әсіресе,  көрерменнің 

пікірі  мен  журналист  көзқарасы-

ның  сәйкес  келмеуі  салдарынан 

туындап  жатады.  Мұның  себебі 

–  аттитюдті  (қарым-қатынасты) 

қалыптастыру. 

Сізге  бірнеше  шар  беріледі. 

Оларды  көз  мөлшерімен,  яғни 

қолыңызбен    таразылауға  тура 

келеді. Сіз түрі мен көлемі бірдей екі шарды аласыз. Бірақ олардың салмағы әртүр-

лі болып келеді.  Енді олардың қайсысысы ауыр екендігін анықтайсыз. Қайта-қайта 

он рет өлшесеңіз де оң жаққа қарағанда сол жақтағы шардың ауырлығын көресіз.  

Шарлардың  салмақтары  бір-бірінен  аса  ауыр  емес.  Көлемінде  айтарлықтай  айы-

рмашылық жоқ. Алайда, он бірінші рет шарлардың салмақтары бірдей болғандай 

көрінеді. Ал, қолыңызға алсаңыз сол жақтағысы оң жақтағыға қарағанды ауырырақ 

болады. Егер де, бұл шарларды әу баста көтергенде сіз мұндай өзгерісті байқама-

уыңыз мүмкін еді. 

Медиасөз несімен ерекшеленеді

Публицистикалық шығарма тілі стандарттық лексика және 

экспрессивтік бояулармен үйлесім табуы керек. Стандарттық лек-

сика-эмоциональдық  тұрғыдан  қарастырсақ    бейтарап  сөйлемдер. 

Мұны әсіресе ресми баяндамаларда жиі кездестіруге болады. Керісін-

ше экспрессивтік бояулар сөйлемге жан бітіреді. Олар – метафора-

лар, теңеулер мен эпитеттер т.б. Көбінесе прозалық және поэзиялық 

шығармаларда кездеседі. Олар мағынасы жағынан өте бай және оны 

бірден түсіну өте қиын.

23

Осы  жерде  мынандай  қалыпты  жағдай  орын 

алады. Адам миы стандартты, яғни күнделікті жа-

сап жүрген жүрген істерін автоматты түрде орын-

дайды, ал сирек кездесетін, яғни стандартты емес 

жағдайда  олар  көбірек  ойланып,  детальдарға 

мән береді. Жетінші және бірінші сынып оқушы-

сына  бірдей    қарапайым  есептер  беріп  көріңіз. 

Жетінші сынып оқушысы оны аз ғана уақыт ішін-

де  шығарса,  бірінші  сыныптың  баласына  біраз 

уақыт кететіні сөзсіз. Тапсырманы аяқтап болған 

соң,  сіз  бірінші  сынып  оқушысынан  қандай  есеп 

шығардың деп сұрасаң, барлық санды қатесіз ай-

тып береді. Ал жетінші сынып оқушысы ешқандай 

санды айтпауы мүмкін, не болмаса бір-екі санды 

ғана еске түсіруі ықтимал. Бұған себеп-біреуісіне 

мимен  жұмыс  жасауға  тура  келсе,  енді  бірі  бұл 

есепке онша басын қатырмағаны түсінікті. 

Міне,  қатардағы  көрермен  де  ақпарат  көз-

дерін таңдағанда дәл осындай жағдайды бастан 

өткереді.  Екі-үш  арнаның  жаңалықтарын  көруге 

дағдыланып  қалған  көрермен  ақпараттың  басқа 

көздері  бар  екендігін  ойламайды.  Керек  десеңіз,  оны  қай  арнаның  жаңалықтары 

сенімді, нақты дегенге сараптама жасау онша қызықтыра қоймайды. Міне, осы жер-

де ақырындап әрекет ету арқылы масс-медианың манипуляция құралына айналып 

келе жатқандығын  аңғару қиын емес. 

24

Кез-келген  журналистік  шығар-

маның  негізі-ол  факт.  Ой  айту, 

біреудің  ойын  жеткізу,  қалай  ой-

лайтындығын  көрсету  емес,  тек 

дәйек.  Яғни,  факт-бұл  публици-

стикалық материалға өмір беретін, 

оны  жасайтын  базис,  ядро.  Факт 

жан-жақты  дәлелденіп,  ашылып, 

нақтыланып,  шынайын  түрде  көр-

сетілуі тиіс.  

Кеңестер 

одағы 

құлағаннан 

кейін 

Қа-

зақстандағы  ақпа-

рат 

құралдар 

б ұ қ а р а л ы қ 

ақпарат құрал-

дарына 

тән 

жаңа 

стан-

д а р т т а р м е н 

жүре  бастады. 

Әсіресе, телевизия саласында тың өзгерісте орын алды. Мәселен, 

жаңалықтарда журналист тек оқиғаны хабарлап жеткізеді. Оқиға ту-

ралы  өзінің  ойын  жеткізуге  құқығы  жоқ.  Көрермен  қай  бағытты  ұста-

натындығын  өзі  шешеді.  Ал  сараптамалық  бағдарламада  журналистің  айтар  ойы 

болмаса, жоба мақсаты жүзеге аспайды. 

Журналистикадағы  мұндай  ұстаным-шынайылыққа  әкеледі  дейді.  Бұл  рас  па? 

Әрине, жоқ. Жалған ақпарат туралы әңгіме айтқанда, бұл жерде ашық түрде –«қара» 

ақ болып, «ақ» қара болып кетіп жатады. Ал, фактілерді манипуляциялау жағдайына 

келсек, мұнда жағдай қиынырақ. 

Медиасөз несімен ерекшеленеді

Радиодағы жаңалықтарға қойылатын талап мүлде бөлек. Мысалы, 

мәтіндегі ең ұзақ сөйлем он-он екі сөзден тұруы керек. Сөйлем бұдан 

ұзақ  болса,  оны  қабылдау  қиынға  соғады.  Жалпы  журналист  үшін 

қысқа, нұсқа жазылған сөйлемдер тиімді. Бірақ, мерзімді басылым 

үшін жазылған материалдар көп жағдайда радиодан беруге келмейді. 

Әсіресе, мәтінде сан көп болса, оны қысқартуға, шамалауға тура ке-

леді. Санның көптігі тыңдарманды шатастырады, олардың түсінуі-

не қиындық тудырады. Ең бастысы ақпараттың мазмұнына нұқсан 

келмеуі керек. 

Көрермен өзі таңдаған 2-3 арна үзбей көру арқылы 

солардың ақпаратына тәуелді болып қалады.   

«Адам итті қапса – міне, бұл жаңа-

лық».  Журналистер  арасында  осын-

дай  қанатты  сөз  бар.  Бұқаралық 

ақпарат  құралдары  үшін  ерекше, 

бұрын  соңды  болмаған  ақпараттар 

маңызды. 

25

Журналистік  мәтін  мен  сурет  шынайы 

жағдайды  қалай  өзгертуі  мүмкін?    Алма-

тыға  келген  танымал  блогер  қоқыс  тө-

гетін орын туралы материал жазады. Оның 

мақаласында оңтүстік астана қоқыс ордасына айналғандай етіп көрсетілген. Шын 

мәнісінде Алматы осындай қала ма? Мүмкін, жоқ? Ал, оның түсіргендері шынымен 

рас па? Әрине, рас.

Дәйектерді  топтауға,  сорт-

тауға,  шектен  шығаруға,  жария 

етпеуге  де  болады.  Алдын  ала 

дайындалған 

бағыт 

бойынша 

фактілерді  реттеп,  арнайы  кон-

текст  жасау  арқылы  қоғамдық 

пікір қалыптастырып жатады (ал-

дын  ала  жоспарланатын  бағыт-

тарды  біз  алдыңғы  тарауларда 

айтқан болатынбыз).

Медиасөз несімен ерекшеленеді 

Телевизия  тілі  -  ең  алдымен  сурет,  бейнеқатар.  Бір  кездері    мәтін 

маңызды ма, әлде бейнеқатар ма деген сауал бойынша даулы жағдай-

лар  көп  болды.    Ең  соңында  мамандар,  бейнеқатар  маңызды  деген 

қорытындыға  келді.  Егер  бейнеқатар  айтарыңды  көрсетіп  тұрса, 

репортердің сырт қалып қалатын жағдайлары да кездеседі. 

Дәстүрлі телевизияның (625 қатар) кеңформатты кинематографа-

дан айырмашылығы ірі және орта пландарда болды. Ал, қазір Full HD 

сандық телевизиясы мен LED-мониторлар заманында кадрлар фор-

маты өзгеріп, көрсету мүмкіндігі айқындала тусуіне байланысты те-

левизияның визуалды тіл екендігі дәлелденіп отыр. 

Егер факт «ақ» түстен «қара» түске 

боялса,  ол  дезинформация.  Дезинфор-

мация    насихат  деген    сөзбен  қатар 

жүреді.  «Қайта  құруға»  дейін  «дез» 

эквивалентін  жиі  естіп  келсек,  тоқса-

ныншы  жылдары  салауатты  өмір  сал-

тын  қалыптастыруға  байланысты 

насихатты тыңдадық. Ал, біреуді қара-

лағысы келсе өтірік жала жауып, «қара 

пиарды» қосатын болды.

Қазір  дезиформацияның  синонимі 

ретінде «ақпараттық қоқыс» тіркесі 

қолданылып  жүр.  Сонымен  бірге,  қазір 

теледидардан  насихат  сөзін  де  жиі 

естуге болады.

Журналистер  түймедейді  түйе-

дей ете алады. 

26

Медиасөз несімен ерекшеленеді

«Қайта құру кезеңінде» Қазақстанда және бұрынғы Кеңестер Одағы 

аймағындағы елдерде «сары» және «некелік»  басылымдар пайда бол-

ды.  Телевизиялық  эфир  адамның 

көңіліне  қаяу  келтіретін  жағдай-

ларды  микроскоппен  қаралғандай 

етіп, бүге-шегесіне дейін анықтауға 

бағытталған      түрлі  ток-шоулар 

мен реалити шоуларға толды. 

Адамның  медиалық  және  ақпарат-

тық  сауаттылығы  ақпараттың  қалай, 

қандай  мақсатпен  және  қандай  медиа 

құралдар  (кітапхана,  архив,  мұражай, 

Ғаламтор)  арқылы  таралуын  түсінуі-

нен басталады. Әр ақпарат құралының 

ақпарат таратудағы өзіндік ерекшелігі, 

өзіндік тілі мен стилі бар. Сонымен қа-

тар  әрқайсысының  ақпаратты  жеткізу-

дегі  мағыналық  айырмашылығын  да 

ескеруі қажет.  

Ақпарат  құралының  тілі  –бұл  ақпа-

ратты берудегі лексикалық қана емес, 

техникалық  және  түрлі  таңбалар  мен 

кодтарды берудегі ерекшелік. Бұл таң-

балар мен кодтарды қажетті атмосфе-

раны орнату мақсатында режиссерлер, 

операторлар мен журналистер жоғары 

деңгейде  пайдаланады.  Медиасала-

ның кәсіби мамандары арқасында түр-

лі идеялар, білім  мен ақпараттар жан-

жаққа таратылуда.  

Ақ-қара  экран,  көріністің  сапасыз-

дығы-қазіргі  таңдағы  жағдаймен  салы-

стыруға келмейді.

«Көгілдір  экранның»  тілі  қалай  десек  те 

киносаласынан әлдеқайда алшақ жатқаны 

түсінікті.

Қазіргі  заманның  теле  стандартта-

ры  мүлде  бөлек.  Экрандар  өте  жіңішке, 

диагоналдары  үлкен,  сапасы  мен  көрініс 

анықтығы-өте жоғары.

Қазіргі  планшеттердің  көлемі  шағын 

қолкітапшадай  болғанымен  атқара-

тын қызметтері өте көп. Мәтін жазуға, 

бейне, сурет түсіруге, дыбыс жазуға, ән 

тыңдауға  және  фильмді  монтаждауға 

мүмкіндік  береді.  Сондай-ақ  оны  жай 

телефон ретінде де қолдануға болады.

27

Ал  телевизияның  техникалық  кодына-дыбыстық  әрлеу, 

түсірілім нүктелер,түсірілім түрлері мен жарық қою, т.б 

жатады. Әуен бір нәрсені күтіп отырғанды, алдағы бо-

латын  ақпараттың  қандай  мазмұнда  болатынын  біл-

діреді.  Осы  мақсатта  телевизия  түрлі  әуендерді  пай-

даланады. 

Панораманың 

берілуі кең аумақты көрсетіп 

қана қоймай, сол жерде бо-

лып  жатқан  жағдайды 

толық  түсінуге  мүм-

кіндік  береді.  Нашар 

қойылған жарық та көрерменің 

көңіліне қаяу түсіреді. 

Теледидардағы 

символ-іс- 

әрекеттен, киімнен және кейіпкерлердің тәртібінен-ақ 

байқалады.  Мысалы,  қызыл  раушан  гүлі-махаббттың, 

жұдырық-ашу-ызаның белгісі. 

 

Медиасөз несімен ерекшеленеді

Ендігі  сөз  сапалы  басылымдар  туралы  болмақ.  Бұларда  салмақты 

стилистика, лексика, әр ақпаратты ойлау, сараптама  жасау жолға 

қойылған.Үлгі алуға тұрарлықтай. Бірақ та олардың рейтингісі мен 

танымалдылығы аса жоғары деңгейде емес. 

Сайып келгенде, медиасөзге стилистикалық талдау жасай отырып, 

лексикалық  диапазоны  жоғары  болғанымен,  біртұтас  стандарт-

тың жоқтығы көрініп тұр. Ол тек арзанқолды және таблойдты ба-

сылымдарда ғана емес, сапалы мерзімді басылымдар да стандарт-

тың жоқтығы  анық байқалады. 

Медианың тілін меңгере отырып, төмендегі үш сауалға жауап іздеп 

көріңіз: 

Ақпарат құралының тіл коды аудиторияға қаншалықты түсінікті? 

Біздің медиа қандай негізгі кодтар мен таңбаларды пайдаланады? 

Ақпараттық  хабарламаны  әртүрлі  адамдар  әр  қалай  қабылдауы 

мүмкін бе? 

Ұлттық киім түрлі ойлар мен 

таңбаларға толы. 

Денесіне  түрлі  зергерлік 

бұйымдар таққан кейіп-

кердің айтар ойы, берер 

мағынасы бар.  Бұқара-

лық  ақпарат  құралда-

ры  сенсация  мен  түрлі 

кикілжіңдерді  соңында 

прайм-тайм  уақытта 

осындай  кейіпкерлерді 

көрсетуарқылы 

арна 

рейтингісін 

көтеруді 

мақсат етеді. 

28

5.

 ЖАРНАМА

Жарнама – бәріне түсінікті құбылыс, уақыт өткен сайын адамдар бұдан жалыға 

бастады. Көрермендер үшін «жарнамалық үзіліс» «теледидарды басқа арнаға ауы-

стыру»  деген  сөздің  синониміне  айналды.  Соған  қарамастан,  бұқаралық  ақпарат 

құралдары үшін жарнама – негізгі табыс көзі. 

БАҚ-тағы жарнаманың бағасы өте жоғары. Ал, оның тиімді болуына бірнеше фак-

тор әсер етеді. Жарнама – өте көрнекі, ұғынықты, қысқа әрі нұсқа есте қалып қоя-

тындай болуы керек. Сонымен қатар, ол жүйелі түрде болуы тиіс. Жарнаманы бір-ақ 

рет көрсету ешқандай нәтиже әкелмейді. 

Жарнама  үшін  маркетолог  маман-

дар  арнайы  мақсатты  жоспар  жа-

сайды.  Онда  жарнаманың  ұзақтығы, 

таралу  саласы  мен  бұқаралық  ақпа-

рат құралдарын, берілетін арналарды 

т.б.  таңдайды.  Мақсатты  аудитория-

сын  анықтау  арқылы  –  радио,  теле-

визия  және  мерзімді  басылымдарға 

беріледі.  Әдетте  жарнама  берушілер 

өнімін  бірнеше  ақпарат  құралына  – 

газетке, телевизияға және  билборд-

тарға  іліп,  бірден  қамтуға  тырысады. 

Кей  кезде  мағыналық  жағынан  са-

лалық    жарнамаларды  мерзімді  ба-

сылымдарға ғана беруге тура келеді. 

Жарнаманы  коммерциялық  және 

әлеуметтік деп екіге бөледі.

Коммерциялық  жарнама  –  сауда-

ны  жүргізуші.  Ол  тауардың,  қызмет-

тің және образ, т. б. танымалдылығын 

арттырып,  қызықтыра  отырып,  олар-

дың өтуін қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік    жарнама  аудиторияны 

әлеуметтік  проблемаға  бағыттауға 

арналады.  Мұндай  жарнаманы  бұқа-

раны  спортпен  шұғылдануға,  шылым 

шегуді  тастауға,  табиғи  ресурстар-

ды  тиімді  пайдалануға  шақырады. 

Әлеуметтік    жарнаманың  коммерци-

ялықтан  басты  айырмашылығы-  бұл 

жеке  адамдар  немесе  компаниялар-

дың   пайдасы үшін емес, қоғам үшін 

жасалады.  

Кейбір  жағдайларда  әлеуметтік  

жарнаманы  үгіт  құралы  ретінде  қа-

былдаса,  енді  бір  жағдайда  насихат 

құралы  ретінде  көреді.  Оны  сала-

уатты  өмір  салтын  қалыптастыруға 

бағытталған жарнамалардан білуге болады. Бірақ та «насихат» түсінігі көп жағдайда 

саясатта жиі пайдаланылады. Ал, әлеуметтік  жарнама ең алдымен қоғамның пай-

дасы үшін жасалады.

«Мал  сатамын»,  «Тракторды  жалға  бе-

ремін», «Шаруа қожалығын сатамын» деген 

хабарландырулар аймақтық басылымдардың 

күнкөрісі үшн қажет. Жарнамадан түскен пай-

да  жергілікті  ақпарат  құралының  шығынын 

жапса, әлеуметтік жарнаманың тұрақтылық 

пен дамуға ықпалы зор.

САТУ

ЖАЛҒА АЛУ

арзан !!!

29

Сонымен қатар аудитория үшін 

танымал тағы бір сөз, ол – пиар. 

Пиардың  мағынасына  келсек, 

public  relations  –  ағылшын  тіл-

нен  аударсақ,  «қоғаммен  байла-

ныс».  Мерзімді  басылымдарда 

пиар  мақалалар  мен  жарнама-

лық  материалдарды  «джинса» 

деп  атайды.  Көп  жағдайда  жур-

налистердің өздері бұл екі ұғым-

ның айырмашылығын жете түсіне 

бермейді.  Біз  «өзіне  пиар  жа-

сағысы келді», «қара пиар» деген 

сөздерді жиі естиміз де бұларды 

жарнама  неме  жарнамаға  қарсы 

деп  түсінеміз.  Алайда  пиар  мен 

жарнама  ұғымының  арасы  жер 

мен  көктей  екендігін  мамандар 

дәлелдеп отыр.

Жарнама  –  заңға  негізделген 

жалған ақпарат деген түсінік тағы 

бар.  Мынандай  афоризмге  көз 

жүгіртелік: «жарнама – жартылай 

шындықты  толықтай өтірікке ай-

налдыратын  өнер».  Жарнама  ро-

лигінде  компания  біздің  өніміміз 

нарықтағы ең таңдаулы, біз бәрі-

нен  де  мықтымыз  деп  айтуы  әб-

ден мүмкін. Жарнама – тауарды, 

қызметті  мақтау  үшін  жасалады. 

Кімнің  жарнамасы  жоғары  дең-

гейде жасалады, сол жеңіске же-

теді.

Жарнама  эмоциялық  қабыл-

дауға  бағытталады.  Бұл  жерде 

«ұнайды,  ұнамайды»  деген  кате-

гория жұмыс жасайды. Егер жар-

нама халық таңдауына айналып кетсе, онда жарнама берушіге тиімді жол ашылды 

деген сөз. 

Пиар-материалдар мен  пиар-роликтер  мүлде басқа мақсаттарда жұмыс жасай-

ды. Біріншіден, олар тексерілген фактілер негізінде жазылады. Онда тек қана шын-

дық жазылады. Пиар роликтерде  әсірелеу деген болмайды. Ал, пиар мақалаларда 

барлық шындықты жайып салу міндетті емес, кейбірін жасырып қалса да болады. 

Пиардың жарнамадан тағы бір басты айырмашылығы - оны рационалдық тұрғыда 

қабылдау. Пиар материалда жақсы жақтар да, осал тұстар да қамтылады. Әрине, 

көп жағдайда жақсы жақтарға аса мән беріледі. Ал, осал тұстары көлеңке ретінде 

тысқарып  қалып  отырады.  Оқырман  материалды  оқи  отырып,  жүз  пайыз  керемет 

болу  ертегілерге  ғана  тән  екендігін  түсіне  отырып,  компанияның  осал  тұстарынан 

да  ақпарат  алады.  Бұл  сенімділікті  арттырады.  Бір  жағынан  мұндай  материалды 

шынайы жасалған сараптама деп те қарауға болады. 

Жарнаманың түрлері де, пішіндері де көп. Қарапайым хабарландырудан бастап 

жасырын жарнамаға дейін бар. Спам сөзі кез-келген ғаламторда отыратын адамға 

таныс. Жарнама форумға, хабардандыру тақталарына, сайттарда жарық етіп көр-

Жарнама  жасау  кезінде  де  белгілі  этика-

лық  талаптардан  шықпау  қажет.  Алайда, 

тәжірибе  бұл  жағдайлар  сақтала  бермей-

ді. Мысалы, жарнама мазмұнында бәсекелес 

компанияның  қызметін  жоққа  шығаруға 

болмайды.  Жақында  мынандай  жарнама 

жарық  көрді.  Смартфон  шығарумен  ай-

налысатын  азиаттық  компания  өз  жар-

намсында бәсекелес фирманың телефонын 

«жарамсыз» деп лақтырып жіберетін бей-

неролик жасайды. 

30

нетін терезелерге де орналастырылады. Зейнеткерлерді сүйікті сериалдары кезін-

де мезі етеді.

Кейбір  елдерде  қоғамдық  телевизияда  жарнама  беруге  тыйым  салынған.  Ұлы-

британияның қоғамдық арналары жарнамаға жол бермейді. Ал кейбір елдер бар-

лық заңдылықтарды сақтай отырып, жарнаманы табыс көзіне айналдырған. 

Ауыл блогтары мен радиоларда жарнама беру сол ақпарат құралының кеңесімен 

келісіледі.

Кеңес құрамы түрлі қауымдастық өкілдерінен жасақталып бекітіледі.  Радионың 

құндылықтары кеңесте нақтыланады, соған орай жарнаманың мән-мазмұны анықта-

лып, кеңес мүшелерімен келісіліп жүзеге асады. Жарнамадан түскен пайда ауылдық 

ақпарат  құралын  дамытуға  жұмсалады.  Кей  кездері  аймақтық  бұқаралық  ақпарат 

құралдары жергілікті тауар өндірушілермен бірлесе отырып байқаулар ұйымдасты-

рады: сүт бұлағы, балды аймақ – онда жергілікті өндірушілердің сүт, қымыз, құрт 

сияқты  өнімдері  қойылады.  Әлеуметтік  жарнама  байқауында  тұрғындарды  кәсіби 

аурулардан алдын алу үшін профилактикалық тексеруден өтуді ескертеді.  

.

Тағы бір мысал. Жеткіншек металл банкілерді сата-

тын автоматқа келеді. Автомат ақша салып, тетік-

ті баспайынша тауарды бермейді. Ал, автоматтағы 

тетіктер әртүрлі биіктікте орналасқан. Бала  оған 

ақшаны салады да, жарнама жасаушы компанияның 

бас  бәсекелестері  өндірген  екі  банкі  шырын  алады. 

Банкінің  сыртында  шырын  фирмасы  анық  көрініп 

тұр. Содан соң, жеткіншек сол банкілерге шығады да 

автоматтан жоғарғы тетігін баса отырып, керемет  

шырындар  алады.  Оларды  ішіп,  шөлін  қандырады. 

Жарнаманың  мақсаты  түсінікті-бәсекелес  компа-

нияның өнімі аяқ астына таптағаннан басқа түкке 

тұрғысыз деген мағынаны береді.  

6.

 ЖАҢА ЖӘНЕ ДӘСТҮРЛІ МЕДИА, 

ҒАЛАМТОР, 

КІТАПХАНАЛЫҚ САУАТТЫЛЫҚ, 

БАЙЛАНЫС ЖӘНЕ ОҚЫТУ

Егер  де  Венецияның  күміс  ақшалары  «gazetta»-ға  сатып  алынатын  алғашқы  га-

зеттер мен бүгінгі газеттердің айырмашылығын салыстыратын болсақ, әрине, жер 

мен көктей. Бұқаралық ақпарат құралдары өз тарихында үнемі жаңаланып отыра-

ды. Масс-медианың дамуы ең алдымен техникалық прогреске тікелей байланысты. 

Кез-келген көзге көрінбейтін шағын ғана құрылғының өмірге келуі ақпарат құралы 

табиғатын өзгертуге ықпалы зор. 

Біз дәстүрлі медиа туралы сөз қозғағанда алдымен газет-журналдар, радио мен 

телевизия ойымызға келеді. Жаңа масс-медиа-осылардың  Ғаламторда көрініс та-

буы. Ғаламтордың сапасы мен қосылу жылдамдығы артқан сайын веб-басылымдар-

ды  пайдаланушылар  қатары  да  көбейіп  келеді.  Соған  орай,  бұқаралық  ақпарат 

құралдарының табиғаты да өзгеріске ұшырап, конвергентті журналистиканың да-

муына ықпал етті. 

31

Фотоаппарат  тапшы  болған  кезде  газет  репортерлары  қалай  жұмыс  жасаған-

дығын еске түсіріп көрелік. Бір ғана суретті түсіру-үлкен жаңалық болған. Егер сурет 

сәтті түсірілсе, бұл деген кәсіби сәттілік болып есептелген. Ал, ол кезде мерзімді 

басылымның сапасы туралы айту 

қазіргі күні тіптен қиын. 

Жылжымалы 

телевизиялық 

станцияны  еске  алып  көрейік. 

Тікелей  эфир  ұйымдастыру  үшін 

қаншама  көліктер  құрылғыны 

алып келуі керек еді. Сол мақсат-

та қаншама режиссер, оператор, 

басқа  да  қосалқы  техникалық 

топ  мүшелері  жұмыс  жасайтын 

еді. Қаншама күш пен уақыт ке-

тетін. 

Енді бүгінгі күнге оралсақ. Әр-

бір  адамда  ұялы  телефонында 

бейнекамерасы  бар.  Олардың 

түсіру сапасы да жоғары. Қазіргі 

таңда  300  долларға  алынған  те-

лефонның  камерасының  түсіру 

сапасы 90-жылдары 25 мың дол-

лар  тұратын  Бетакам  камера-

сынан әлдеқайда сапалы екенді-

гін ешкім жоққа шығара алмайды. 

Қазіргі  күні  жаңалық  жасау  үшін 

жеке бөлме мен арнайы құрылғылардың да еш қажеті жоқ. 

Қазіргі таңда журналистке мен газетте, телевизияда немесе радиода жұмыс жа-

саймын деп бөлінудің қажеті болмай қалды. Телеарналар мен радиолар ақпаратты 

ғаламтор арқылы барлық бағыт бойынша-аудио, бейне және мәтін арқылы беруге 

бет бұрды. Мысалы, радиоарна сайтында әңгіменің аудиожазбасын салады, кейіп-

кермен  студиядағы  әңгіменің  бейнежазбасын  және  айтылған  әңгіменің  мәтінін  де 

салатын болды. Кей уақытта фотоны да салып қояды. Бұндай үрдісті, яғни бейне, 

мәтін және фото салуды  телеарналар да  ұстанып отыр.

Дәстүрлі  медианың  Ғаламтор  кеңістігіндегі  біртұтастығын  коновергентті  журна-

листика  деп  атайды.  Бір  ғана  веб-сайтта  ақпаратты  әр  қырынан  көруге  болады. 

Конвергентті newsroom, яғни «жаңалықтар бөлмесі», әлемдегі жаңалықтарды оқи, 

тыңдай және көре отырып білуге мүмкіндік жасайды. Журналистер бір ғана жаңа-

лықтың үш нұсқасын жасайды. 

«Дивандағы сарапшылар»-блогерлерді осылай 

атайды.  Өйткені,үйден  шықпай-ақ  беймәлім 

ақпарат  көздерінің  таратқан  мәліметтері 

бойынша әлемде болып жатқан апаттарға са-

раптама жасап, ой түйіндейді.

Қандай  қашықтықта  болма-

сын  адамдар  бір-бірімен  ға-

ламторлық  байланыс  болса  тегін 

«Скайп»  арқылы  байланыс  жа-

сай алады. Мысалы, Қызылордада 

отырып Лимамен байланыс жасай 

аласыз. 3-4 қала аралық конфе-

ренция ұйымдастыруға болады.

32

Қазіргі таңдағы техникалық және бағдарламалық ерекшеліктер арнайы маманды 

ғана емес, кез-келген азаматтың ақпаратты тарату мен алуға белсенді түрде қаты-

суын қамтамасыз етеді. Кез-келген азамат ньюсмейкер, репортер, тележүргізуші,  я 

болмаса тележұлдыз  болуына мүмкіндігі бар. Youtube телетаралымының шекарасы 

тіптен ұлғайды. Бүкіл  жер шарын қамтыды. Лагосте тұрып роликті салыңыз, бірер 

секундтардан  кейін    оны  Торонто  мен  Қызылорда  көреді.  Әлем  бір  мезетте  тура 

мағынасында ғаламдық ақпараттық қалашыққа айналды.

Журналистика мен блогерліктің терезесі тең емес. Бірақ оларды жақындастыра-

тын  дүниелер  көп.  Кез-келген  интернет-юзер  өзінің  блогын  жасауға,  онда  жүйелі 

түрде  ақпарат  беріп  тұруына  мүмкіндігі  бар.  Оның  блогын  жүз,  мың,  тіпті  он  мың 

адам оқуы мүмкін. Журналистикада да дәл осындай. Бірақ, онда ақпаратпен жұмыс 

жасау  принциптері  басқадай.  Блогер-субъективті  ойын  білдіріп  жатса,  журналист 

шынайы ақпарат беруге жанталасады.

Ғаламтордың ақпаратты таратуда, сақтауда және алмастыруға мүмкіндігі зор. Ға-

ламтордың  жылдамдығы  да  бұрынғы  кездерге  қарағанда  әлдеқайда  артқан.    Ал, 

ақпарат  тарату  жылдамдығы  да  артып  отыр.  Егер  2000  жылдардың  басында  му-

зыка, мәтін және фотосуреттерді тез көшіріп алуға мүмкіндік болса, қазір жоғары 

сапалы бейнені тек компьютерлерге ғана емес, планшет, айфон және басқа да де-

вайстардан көшіруге болады. 

Ғаламтор  арқылы  әлемнің  кез-келген  ақпарат  құралын  оқуға  мүмкіндік  туды. 

Үйден  алысқа  шықпай-ақ  әлемнің  әр  бұрышынан  ақпарат  алуға  болады.  Онлайн 

трансляция – stream деп  аталады. Мұнда бұғанға дейін болып кеткен оқиғалардың 

бейнематериалдар мұрағатының бай қоры бар және  тікелей эфирдегі трансляци-

яларды көруге мүмкіндік бар. Оқиғаның ортасында жүрген адам Ғаламторлық бай-

ланыс  арқылы  смартфон  немесе  планшетінің 

көмегімен тікелей эфирге шыға алады. 

Дәстүрлі  қоғамдық  кітапханалар  қанша-

ма  жылдар  бұқараға  қызмет  етіп  келсе,  енді 

олардың  дәуірі  өтіп  барады.  Интернеттің  пай-

да болуы оған баратындардың қатарын азайту-

да. Себебі, оларға Ғаламтор әлдеқайда тиімді. 

Ғаламтор  күн  сайын  жаңа  қырынан  танылып 

келе жатқандықтан, оның жуыр арада танымал-

дылығын жойып немесе оған деген сұраныстың 

азаюы екі талай.

Әрине, қағаз кітаптар жоғалмауы мүмкін. Се-

бебі, экраннан көрген бір басқа, қолмен кітапты 

ұстап оқыған мүлде басқа. Бұрынғы адамдар да 

бұл жағдайды бастан өткерген болар. Алдымен 

саз  балшықтан  жасалынған  таблицалар,  одан 

кейін  пергамент  пен  папирус,  бұдан  соң  қағаз 

газеттердің пайда болуы әр заманның өзіне тән 

ақпарат  құралы  болатындығын  көрсетіп  тұрған 

жоқ па?! 

Бұл жерде дәстүрлі БАҚ пен кітап мүлдемге 

жойылып  кетеді  деген  ой  жоқ.  Мерзімді  ба-

сылымдарды  дүңгіршектен  зейнеткерлер  ғана 

алады, жастардың екі көзі Ғаламторда. Мерзімді 

басылымдар  жарнамалық  мақсатта  тиімді  бо-

луы мүмкін. Себебі, оларды тез таратуға, тастап 

кетуге ыңғайлы, алайда ақпараттың жылдам та-

рауына электрондық ақпарат құралдарының се-

бебі зор. 

Электрондық «оқу» - кітап оқуға 

арналған құрылғы. Оның экраны-

на  жарық  түспейтіндіктен,  көзге 

зияны  жоқ.  Бірқатар  себептерге 

байланысты  ол    әзірге  толығымен  

кітап  алмастыра  алмай  тұр.  Ол- 

әзірге ақ-қара түсті. Бірақ пай-

даланғанға  өте  ыңғайлы,  себебі 

тау  болып  үйілген  кітапты-қал-

таңызға салып жүре бересіз. 

33

Дәстүрлі кітапхана қызметі де ендігі кезекте электрондық нұсқасын жасауға жан-

таласып  жатыр.  Осы  саланың  әлемдік  көшбасшылары  бұл  істі  тез  арада  бітіруді 

қолға  алды.  Ендігі  кезекте  ешкім  көп  кітапты  жинап  қойып  отырмайды,  тұпнұсқа 

материалдар көшіріліп, арнайы серверлерде сақталады. Болашақта пайдаланушы-

лар  түпнұсқа,  таптырмайтын  керемет  материалдарды  үйден  шықпай-ақ  Ғаламтор 

арқылы табатын болады. 

Ғаламтор әлемнің ең беделді кітапханаларымен таныстыруға жол ашады. Ақпа-

ратты іздеуге, коммуникация орна-

туға  уақытыңызды  сарп  етпейсіз. 

Тәжірибе  алмасуға  әр  түрлі  фор-

малар  мен  кәсіби  тұрғыда  тегін 

көмек көрсетілетін алаңдар   ойла-

стырылған.  Тақырыптық  форумдар 

арқылы керекті сауалыңызға жауап 

тауып,  білікті  мамандардан-ағаш 

шеберінен 

бастап 

бағбанның 

кеңесін алуға мүмкіндік береді. 

Адамдар өздерінің жеке тәжіри-

белерімен бөлісіп, қолынан шыққан 

дүниелерін ұсынады. Ғаламтор-тұр-

мыстық  мәселелерді  шешетін  де 

орта.  Бір  жағынан  ол-тексерілме-

ген ақпараттық орта болса, зиянды 

ақпараттар да жетерлік. 

Сауатты  адам  керекті  ақпаратты 

қайдан,  қалай  табуға  болатынын 

және байланыстың қандай арнала-

ры бар, оларды қалай қолдану ке-

ректігін  жақсы  біледі.  Сондай-ақ, 

медиалық  және  ақпараттық  сауат-

тылық    ақпараттың  негізсіз,  қауіп 

төндіруі  мүмкіндігін  және  қандай 

да бір экстремистік мақсатта бола-

тындығын да ескертеді. МАС – алдын ала ескерту бағыты бойынша жұмыс жасайды. 

Ең басты талап-ақпаратты үнемі тексеру, қайта-қайта тексеру. Сонымен қатар, бей-

бітшілік  пен  тыныштықты  бұзуға  бағытталған  кез-келген  ақпаратқа  сенімсіздікпен 

қарайды. Сол себепті ақпараттың дәлдігін анықтауды көздейді.  

 

Ұлтаралық,  конфессия  аралық  және  діни  ағымдар  арасында  от 

тұтандыру  мақсатындағы  кез-келген  ақпаратты  одан  әрі  өршуіне 

жол бермеуге және бейбітшілік, тыныштық пен татулықты сақта-

уға бар күшті жұмсау керек.

Ғаламтор пайдалы ақпараттарды іздей оты-

рып,  адамның  өзіндік  білім  алуымен  қатар, 

қашықтық  арқылы  да  академиялық  білімін 

жетілдіруге  және  онлайн  дәрістерге  қаты-

сып,  интербелсенділік  режімде  тапсырмалар 

орындауға да мүмкіндік береді.

34

ҚЫСҚАША СӨЗДІК

Блог - (ағыл. blog, web log сөзінен — жаңалықтардың ғаламтор-жур-

налы) үнемі толықтырылып тұратын жеке веб-сайт.Блогер-блогты жүр-

гізуші,  жаңалық,  оқиғаға  байланысты  қысқаша  көзқарастарын  білдіріп 

отырушы. Бұл жазбалар кері хронологиялық тәртіп бойынша орналаса-

ды (ең басында соңғы жазған жазбасы).  Блогерлер фото, бейне және 

музыка да салады.  

Геймер - компьютерлік ойындарды ойнайтын адам 

Джинса - жарнаманың слэнгтік атауы. 

Коммуникативистика - бұқаралық ақпарат құралдары және коммуни-

кация туралы ғылым 

Конвергентті  журналистика  -  дәстүрлі  БАҚ-ты  (газеттер,  теледидар 

және радио) бір веб-сайтқа жинақтаған ғаламторлық журналистика. 

Масс-медиа - ақпарат және коммуникация құралдары 

Онлайн  -  ағылшыннан  аударғанда  «байланыста»,  «жүйеде»  деген 

мағынаны береді. Қазіргі таңда бұл «интернетке қосылу» немесе «тіке-

лей эфирдемін» деген түсінікті беріп жүр. 

Папарация - итальян тілінен, аударылғанда танымал адамның фото-

графы деген мағынаны береді. 

Планшет - арнайы жүйелік блогы, клавиатурасыз, сенсорлық экран-

сыз, бірақ функциясы шектеулі сенсорлық экранды планшетті компью-

тер. Оны ұялы байланысқа да пайдалануға болады.   

Смартфон - ұялы телефон мен компьютердің қосындысы, планшеттің 

шағын түрі. 

Стримдер  -  интернетте  тікелей  эфир  арқылы  бейнелер  топтамасын 

беру. 

Стрингер  -  азат  журналист.  Ол  материалдарын  әртүрлі  редакцияға 

жариялайды.   

Таблоид - (ағылш. tabloid) - ерекше типте беттелген газет. А3 формат-

та иллюстрациясы көп басылым. Ондағы мақалалар шағын болғанымен, 

тақырыптары  үлкен  болып  жазылады.  Көбінесе  таблоидты  «сары  ба-

сылымдар» деп те атайды.  

ЖТС - жылжымалы телевизиялық станция. 

«Фулл эйчди» (Full HD) – 1080 жолға негізделген жоғары деңгейлі са-

падағы телевизия стандарты.  

 

Хэндикам - қол камерасы. Қазіргі таңдағы қол камерасының сапасы 

өте жоғары. 

35