Алматы «мектеп»
ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ НАТУРАЛИСТІК БАҒЫТ
жүктеу/скачать 73,43 Kb.
|
Лениншіл Рүстемов
- Бұл бет үшін навигация:
- Август Шлейхер
| ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ НАТУРАЛИСТІК БАҒЫТ
XIX ғасырдың 70-жылдарында салыстырмалы-тарихи тіл білімінің орнына жаңа бір бағыт дүниеге келді. Бұл бағыт енді зерттеуде бұрынғыдай ірі проблемалар қойған жоқ. Ол жатпай-тұрмай тілдік фактілерді жинаумен айналысты, дыбыстар мен грамматикалық құрылыстағы ұсақ детальдарды талдап, зерттеумен шұғылданды. Тіл білімі тарихындағы осы жаңа бетбұрыс сипаты «Младограмматическая школа» (жас грамматиктер мектебі) деп аталады. (Бұған кейінірек тағы бір ораламыз). Жас грамматиктер мектебі пайда болғанға дейінгі екі аралықта лингвистикада салыстырмалы-тарихи тіл білімінің екінші бір ұрпақ өкілдері көріне бастады. Сол ұрпақтың көрнекті ғалымдарының бірі — неміс лингвисі Август Шлейхер (1821 — 1868). Ол — тіл біліміндегі натуралистік бағыттың негізін қалаушы. Бұл бағыттың өкілдері тілді биологиялық организм немесе тіл — биологиялық құбылыс деп қарады. Натурализмнің кейбір нышаны ертеректегі Бопп пен Гримм еңбектерінде де байқалған болатын. Бірақ тілдің мәнін саналы түрде, дәл натуралистік тұрғыдан түсіндіргісі келген — Шлейхер. Оған бір себеп XIX ғасырдың орта кезіндегі табиғат тану ғылымдарының зор қарқынмен дамуы Шлейхерге күшті әсер етті. Шлейхер тілдің сипаты мен мәнін биологиялық тұрғыдан мына төмендегіше түсіндірді: 1.Тіл —табиғи организм; сондықтан да ол табиғи организмдерге тән заңдар бойынша өмір сүреді. 2. Тіл табиғи организм болғандықтан, тіл білімі табиғат тану ғылымдары қатарына жатады. 3. Сондықтан тілді зерттеу тәсілдері өсімдіктерді, жәндіктерді т. б. зерттеу тәсілдері сияқты болуы керек, яғни тіл натуралистік тұрғыдан қаралуға тиіс. - Тілдің мәні жөніндегі бұл натуралистік көзқарастың шындыққа жанаспайтындығын, оның ғылыми негізі жоқ екендігін ұзақ дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. Өйткені тіл қоғамнан тыс пайда болған емес, ол қоғам мүшелерінің бір-біріне бірдеңе айту қажеттілігінен келіп туды. Бұл мәселені Ф. Энгельс өзінің «Табиғат диалектикасы» атты классикалық еңбегінде жан-жақты ғылыми дәлелдеп бергені баршаға аян. Шлейхердің тілге деген көзқарасы бойынша, тілдің негізгі екі ерекшелігі бар: бірі — мағыналық, екіншісі — қарым-қатынастық ерекшелік. Шлейхерше, осы екі ерекшеліктің бірлігінің нәтижесінде ғана тіл адам ойын екінші біреуге жеткізу мүмкіндігіне ие. Ғалым осы ерекшеліктердің өзін тілдің түрлі элементтеріне қарай бөледі. Шлейхерше, тілдің мағыналық жағы сөз түбіріне тәуелді де, қарым-қатынастық жағы- сөз тудыратын және сөз түрлендіретін элементтердің болуына байланысты. Осыған орай, Шлейхер дүние жүзіндегі тілдерді мағыналық және қатынастық ерекшеліктеріне қарай ірі- ірі топқа бөледі. Бұл — Шлейхердің тілдердің типологиялық (морфологиялық) классификациясы жөніндегі негізгі тезисі. Шлейхерше, бірінші топқа жататындар — түбір тілдер, мұнда мағына бірден-бір негізгі элемент ретінде қаралады, сондықтан мұндай тілдерде тек түбір сөздер ғана болады. Екінші топ — агглютинативті тілдер, мұндай тілдерде мағына элементіне қатынас элементі қосылады. Үшінші топ флективті тілдер, ондай тілдер мағына элементтері мен қатынас элементтерінің бірлігінен құралады. Шлейхерше, тілдердің осылайша үш топқа бөлінуі олардың дамуындағы үш кезеңді көрсетеді. Ол былай деп жазады: «Тілдің неғұрлым күрделі формалары оның қарапайым формаларынан келіп шығады; тілдің агглютинативті формасы түбір тілдер формасынан, ал флективті формасы агглютинативті формадан келіп шыққан». А. Шлейхер тілдің осы үш түрін оның дамуындағы органикалық саты ретінде қарайды: түбір тілдер түрін Шлейхер тілдің балалық шағы деп, агглютинативті түрін — кәмелетке келіп ұлғайған кезі деп, ал, флективті түрін құлдырау, ыдырау, яғни қажып-қартайған дәуірі деп түсіндіреді. Бұған, А. Шлейхердің көзқарасы бойынша, тілдің даму тарихы жоқ, тек биологиялық өсуі ғана бар деген қорытынды шығады. Басқаша айтқаида, тіл қоғамдық құбылыстарға тән жолмен емес, барлық өсімдіктерге, тірі организмдерге тән жолмен дамып отырады. Шлейхердің тіл табиғатын осылайша түсінуі салдарынан оның индоевропалық тілдер жөніндегі шежіре ағашы (родословное древо) теориясы келіп шығады. Шлейхер үнемі өсімдіктер дүниесі мен тілдің арасындағы параллельдікті табуға тырысады. Ол индоевропа тілдерін даму процесінде о баста жалғыз бағанасы ғана (стволы; болып, соңынан бірте-бірте бұтақтар шығаратын ағашқа ұқсатады. Ол ағаштың бұтақтарын жалпы түбірден қоректенетін жеке тілдер деп біледі. Осыдан Шлейхердің ататіл (праязык) туралы теориясы келіп шығады. Сөйтіп, Шлейхердің шежіре ағашы мен ататіл теориясының негізгі төркіні, сайып келгенде, бір нәрсе. Шлейхердің шежіре ағашы теориясына натуралистік мектептің өкілдерінің бірі Иоганн Шмидт(1843—1901) қарсы шықты. Кейінірек И. Шмидт жас грамматиктердің көрнекті өкілдерінің бірі болды. И. Шмидт «Индогерман тілдеріндегі туыстық қатынастар» (1878) деген еңбегіңде индоевропа тобына жататындар жеке- жеке тілдер ретінде о бастан-ақ диалект түрінде өмір сүріп келген деген пікір айтты. Осылайша, И.Шмидт барлық тілдің негізі бір, жеке тілдер содан тармақтармақ болып тараған деген көзқарасқа қарсы болды. Нақтылы диалектерді дәлелге келтіре отырып, И. Шмидт жаңа тілдік сапалардың белгілі бір саяси жағынан біріктірілген тілдік территориялардың орталығынан толқын сияқты тарайтынын айтты. Осы ойды негіз ете отырып, ол қазіргі индоевропа семьясына жататын тілдер тобы (славян, герман, кельт т. б.) бұрыннан-ақ жалпы индоевропа тілінде диалект түрінде өмір сүрген деген қорытындыға келеді. Өз пікірін дәлелдеу үшін И. Шмидт жазба ескерткіштерге жүгінеді. Ол индоевропа тілдерінің екі топқа бөлінетіндігін дәлел етіп көрсетпек болады. Оныңша, палатальды «К» дыбысы мен оның акустикалық варианттарының болуы немесе болмауынан индоевропа- тілдері «кентум» және «сатем» топтарына бөлінеді. Бұл теория бойынша, «сатем» тобына жататын жаңа тілдік сапалар толқыны Азиядан шыққан да, тілдік ерекшеліктері «кентум» тобына жататын тілдер орталығы Европада болған, қалғандары сол жерден тараған. Лингвистикада аса ірі жаңалықтар ашылғанға дейін Шмидтің «толқын теориясы» мейлінше кең тарап келді. XIX ғасырдың соңында хетт тілінің және XX ғасырдың басында тохар тілі (екі диалектісімен) сырының — ашылуы лингвистикалық үлкеп жаңалық болды. Кейіннен индоевропа семьясыиа жататын бұл екі өлі тіл сыры Шмидтің негізгі аргументін жоққа шығарды. Өйткені Кіші Азиядан табылған хетт тілі, шығыс Түркістаннан табылған тохар диалектілері «сатем» тобына қайшы келетін тілдік қасиеттерге ие еді. Азия территориясында «кентум» тобында да солай болды. Сөйтіп, енді «кентум» тілі толқындарыыың таралу орталығы Европа деп айтуға болмай қалды. Орталықтан алыстағы славян, балтық т. б. тілдерге де енді басқаша түрде қарауға тура келді, өйткені олар Европада бола тұра «сатем» тобына жатқызылғанды. Осының барлығы келіп, енді индоевропа тілдерін территория бойынша грамматикалық екі топқа бөлудің дұрыстығына күдік туғызды. Сайып келгенде, индоевропа тілдерін «кентум» және «сатем» топтарына бөлу көрер көзге теріс екендігі анықталды. Көптеген ғалымдар сөз бен сөзді байланыстыратын соңғы дыбыстардың әр елде әр түрлі жағдайда және әр уақытта бір-біріне тәуелсіз, дербес түрде өзгеретіндігі жайлы жорамалдар айтты. Дегенмен, Шлейхердің шежіре ағаш теориясы да, Шмидтің толқын теориясы да тіл білімінің дамуына бірқыдыру игілікті әсер етті. Солай бола тұра, қазір олардың бірде-бірі өздерінің алғашқы қалпындағы қолдауын таппай отыр. Макс Мюллер жалпы филология мен тіл білімі арасына шек қою пікірін ұсынды. Ол «филология» терминінің жалпы мәнін сақтай отырып, тілдің жазба документтерін зерттейтін саласын тарихи ғылымдар қатарына қосады. Макс Мюллер де тіл білімі тілдің биологиялық дамуын зерттеуге тиіс деп түсініп, тіл білімін табиғаттану- тарих ғылымдарының қатарына қосады. Ол кісіше, тіл сол тілде сөйлейтіндердің еркінен тыс, бірақ нәсілдік қатынастарға тәуелді. Тіл білімі мен филология арасына шек қоюға байланысты. Мюллер диалектілерге ерекше назар аударады. Ол диалектілер'тілдің өмірін сақтаушы деп есептеді, сондықтан да лингвистиканьің зерттеу объекті болу үшін диалектінің ерекше нравосы бар деп ұқты. Бірақ диалектілерді зерттеу ісі ғылым үшін әрі ти- імді, әрі жемісті екенін бірінші болып айтқан М. Мюл- лер емес. Диадектілер туралы алғаш ой салушы — орыс ғалымы Ф. И. Буслаев (1818—1897). Дегенмен, Мюллер бұл жөнінде кең пікір айтьтп, бірқатар жүйелі еңбектер жасады. Әсіресе, оның 1865 жылы «Тіл жөніндегі ғылым» атты еңбегінің орыс тіліиде жарық көруі тіл білімінің жаңа саласы — диалектологияның өз алдына бөлініп шығып, қалыптасуына әсер етті. Сөйтіп, натуралистік бағытта болса да ауызекі тіл мен диалектілерді зерттеудің құндылығым атап өту—Мтоллердің ғылымға қосқан біршама үлесі деп білеміз. Натуралистік мектептің кейбір өкілдерінің ғылымға сіңірген жеке еңбектері де жоқ емес. Бірақ олардың еңбегі өз концепцияларын жақтап, жалпы қорытындылар айтуында ғана емес, негізінен, тілдік фактілерді талдап, зерттеуінде болатын. Бұл жөнінде, әсіресе, кейіннен жас грамматиктер бағытына қосылып кеткен И. Шмидті және натуралистік мектептің негізін қалаушы А. Шлейхер еңбектерін атаған жөн. А. Шлейхер өзіне дейінгі ғылым жинаған материалдарды белгілі бір жүйеге келтірді және сол материалдардағы ақаулықтар мен кемістіктердің бетін ашып берді. Мәселен, ол санскриттің ролін асыра бағалап көрсетушілікке баса назар аударды. Бұл — сол кезге дейінгі аз зерттелген материалдарды ұқыпты зерттеп, талдауға кең жол ашып берді. А. Шлейхер сонымен бірге кейбір индоевропа тілдеріндегі дыбыстық заңдылықтарды табу жұмысын жақсартуға да біраз үлес қосты. жүктеу/скачать 73,43 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|