Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| арыстан, жолбарыс, қабылан
сөздері жүректі, батыр мағынасында қолданылады. 4. Ит — үй хайуаны, жыртқыш емес, бірақ метафоралы мағы- нада қолданылғанда жаман, оцбаған мағынасын білдіреді. Мыса лы, Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ — өнерсіз иттің ісі (Абай). Бірақ күнделікті өмірде ит сөзі қатар өскен құрбы-құр- дастар арасындағы жеціл әзіл, өзімсініп еркелеу (жағымды) ма- ғынасында да қолданылады. Мысалы, Исахмет иттің ауызы не деген салымды еді (М. Сүндетов). 5. Жабайы андардан елік, қүралай сияқты нәзік, әдемі түстіле- рі метафоралы мағынада қолданылғанда жағымды мағына береді. Мыс.: Өте ме сүм өмірдің тепкісінде, Бота көз Қүләнда атты қүра- лайың (Ж. Санн). Ақ сәулеге бойы үйренген елігім, Қара түннен иіоіии ма деп қорқамын (С. Жиенбаев). 6. Құрт-кұмырсқа атаулары да метафоралы магынада қолда- нылып жаман, жек көру мағынасын білдіреді. Мысалы, Ажар, Ажар деп ауыздарыңнан тастамай әулие аспан ғып жүргендерің сүр жы- 120 ланның өзі болып іиықты (С. Жүнісов). Ер бойында дерт едің, Ер мойнында бит едің, Жүрт устіне жайылған (I. Жансүгіров). 7. Тірі жәндіктерге, жан-жануарларға байланысты қолданы- латын мал, мақүлық, аң сияқты жалпы атаулар да метафоралы қолданылып жек көру, ұнатпау сияқты эмоцияны білдіреді. Мы* салы, Қандай ортада, қалай өскен екен бүл екі аяқты мақүлықтар («Қаз. әдебиеті» газеті). Оның өзі айтқанга көнбейтін, айдауға жүрмейтін мал екен т. б. 8. Кейбір өсімдік атаулары да метафоралы мағынада қолда- нылғанда жағымды, жағымсыз мағынаны білдіруі мүмкін. Мыса- лы, гүл — сұлулықты, пәктікті білдірсе, ақ қайың — сымбатты- лықты, нәзіктікті білдіреді. Ал бәйтерек, шынар — күштілікті, алыптықты білдірсе, тікенек — қара дүрсіндікті, жамандықты білдіретін мағынада колданылады. Мысалы, Осынау сәтте жүздері алуан түрлі қүбылып: — Білеміз бүны біз дейді .— Орнынан екі гүл түрып (М. Ниеталиев). Мүхит тағы да ән салды, қойиіы, не ке- рек, жиынның гүлі болды (М. Дүйсенов). Кеткенімде сәулем-ай, Алма жүзің алаулап (Б. Тәжібаев) т. б. 9. Ай, күн сияқты планета атаулары да метафоралы мағынада қолданылып жағымды эмоцияны білдірсе, бүлт, дауыл сияқты та- биғи құбылыс атаулары жағымсыз эмоцияны білдіру үшін қолда- нылады. 10. Дерт, ауру атаулары метафоралы мағынада қолданылып жағымсыз эмоцияны білдіреді. Метафоралы мағынада колданылған сын есімдер де, етістіктер де, эмоциялық мағынаны білдіреді. Қазақ тілінде эмоциялық-экспрессивті мағынаны берудің бір жолы — тұрақты сөз тіркестері болып саналады. Бірак бұдан бар- лык тұрақты сөз тіркестері бірдей эмоционалды-экспрессивті ма- ғына білдіреді екен деген қағида шығармау керек. Мысалы, ат ізін салмау, жүмған аузын ашпау, таяқ жеу, жүрек жалғап алу, арам тер болу, бетке иііркеу салу, жаны аиіымау, жаны алқымға келу сияқты тіркестердін, мағынасында эмоция да, экспрессия да жоқ, тек басқа сөздің мағынасына тең, атауы болатын мағынаны білді* pin тұр. Яғни ат ізін салмау — келмей кою; жүмған аузын аиіпау — сөйлемеу; жүрек жалғап алу — жеңіл тамактану сиякты мағынаны білдіріп тұр. Сонымен бірге көпшілік тұракты тек екінші бір сөздің баламасы ретінде колданып кана коймастан, оған эмоциялык-экс- прессивтік те мағына үстеп отырады. Жалпы фразеологиялык тір- кестердің дүниеге келуінің бірден бір себепшісі болмағанымен, ең негізгі себепшісінің бірі — осы адам ойының бейнелі, әсерлі етіп жеткізу талабы (Шмелев 77, 291) *. Сондыктан да көпшілік ғалым- дар фразеологиялык тіркестердің эмоциялык-экспрессивтік мағы-' нада колданылатындығын мойындайды. Қазақ тілі фактілері де бұл пікірдің дұрыстығын көрсетеді. Мысалы, жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|