Алматы «рауан» 1991

бірлігін есепке алу шарт. Егер бұл қағида сақталынбаса, тек ды- 
быстар тізбегі, жалаң формалар да система жасайды екен деген 
қорытындыға келуге болар еді. Бірақ тіл — адамдардың пікір 
алысатын қатынас құралы. Қатынас жасау деген сөз екінші бір 
адамға өз ойын, пікірін не белгілі бір информацияны жеткізу. 
Сондықтан да тіл элементтері өз бойында белгілі бір мағынаны,. 
информацияны сіңдіруі керек. Кез келген дыбыстар тізбегінің сөз 
бола алмайтындығы да осыдан. Грамматикалық мағыналарды 
топтастыру, бірін екіншісінен ажырату мағынамен байланыстьг 
екендігін де жасыруға болмайды. Көптік жалғауы деп көптік ма- 
ғынаны білдіргені үшін, тәуелдік жалғауы деп белгілі бір заттың 
екінші бір затқа тән екендігін білдіргені үшін бөліп алғанбыз. 
Олардың грамматикалық көрсеткіші бірін екіншісінен ажырату- 
шы ғана. Синтаксистік категорияларды да осы негізде бөлеміз. 
Мысалы, 
Лғаштың жапырағы түсті
дегенде бірінші екі сөздің 
тізбегін 
(ағаштың жапырағьі)
сөз тіркесі деп, екінші сөздерді.ч ; із- 
бегін 
(жапырағы түсті)
сөйлем деп алғанда осы мағынаға негіз- 
делгенбіз. Біріншісінде аяқталған ой болмаса, екіншісінде бірша- 
ма аяқталған ой бар. Әрине сөйлем мен сөз тіркестерін ажыратуда 
басқа да (грамматикалық) белгілердің болуы заңды, бірақ олар 
да мағынамен ұцітасады, т. б.
Мағына қаншалықты күрделі болмасын жалаң, тек өздері ра­
на өмір сүрмейді. Мағынаны көзбен көруге, қолмен ұстауға бол­
маса, олардыц арасындағы байланыстарды да адамдардың сезім 
мүшесі тікелей қабылдай алмайды. Мағынаның өмір сүру форма- 
сы сөз болса, мағыналардың арасындағы түрлі байланыстарды, 
қарым-қатынастарды сөздер арқылы, сөздердің байланыстары ар- 
қылы беруге болады. Бірақ ол байланыстар қандай формада бері- 
леді деу мәселенің екінші жағы. Объектив дүниедегі заттар да 
бірнеше қасиетке ие болып, сол қасиеттер іштей байланысып жа- 
тады. Бірақ ол байланыстар да адамдардың сезім мүшелеріне 
барлығы бірдей түйсік туғыза бермейді. Сондықтан да адамдар 
заттардың түрлі қасиеттерін, белгілерін ойша салыстырып, арала- 
рындағы байланысты іздейді. Ойлау процесіндегі анализ, синтез 
жасау қызметті атқарады. Демек, заттардың түрлі қасиеттері зат­
тар арасындағы қатынастан тумайды, заттардан тыс өмір сүр- 
мейді.
Лексика элементтері арасындағы парадигмалық қатынастар
Сөздердің мағына компоненттері құрамындағы парадигма мен 
тіл элементтері арасындағы ларадигмалық қатынас аралығында 
тікелей байланыс бар. Сонтай-ақ сөздердің мағына компонентте- 
ріндегі синтагмалық элементтер мен тіл элементтері арасындағы 
синтагмалык қатынас арасында да байланыс бар. Мысалы, тілдік 
семантика тілдік заңдылықтың негізінде туып, сөз мағынасының 
қалыптасуына себепші болса, сол мағынаның анық көрінуі, беріл- 
ген информацияға қосқан үлесі сөздердің тіркесінде, сөйлем құра- 
мында қолданылуында анық көрінеді. Сондықтан да синоним, ан-
165

тоним сияқты тілдік категорияларды талдағанда олардың (кемінде 
екі сөздің) семаларын салыстырып, сәйкес келетін семаларымен 
сәйкес келмейтін семаларын анықтаумен бірге олардың белгілі бір 
контексте бірінің орнына екіншісінің қолданылу мүмкіндігін де 
көрсеткен болатынбыз.
Тіл элементтері арасындағы байланыс парадигмалы және син- 
тагмалық қатынас негізінде болады деп екіге бөліп көрсету Ф. де 
Соссюрден басталатындығын жоғарыда айтқан болатынбыз. Тіл 
білімінің қазіргі даму сатысында сөздер арасындағы байланыстың 
екі түрі барлығын көпшілік ғалымдарымыз мойындайды. Тіпті 
В. М. Солнцев «Тілді таңба деп алушылар да, оның таңбалық қа- 
сиетін мойындамаушылар да тілді системалық құбылыс деп есеп- 
тейді»,— деп дұрыс көрсеткен (Солнцев 71, 10) *. Бірақ системаны 
тілшілер түрліше түсіндіретіндігін де мойындаған жөн. Салысты- 
рыңыз: А. А. Реформатский «Система — өзара байланысқан бір- 
текті заттардың байланысы»,— деп анықтама берсе (Реформат­
ский 67, 31) *, Г. С. Щур «Белгілі бір заттың белгілерінің жиын- 
тығы структура деп аталынады. Ал осы структураның элементтері 
арасындағы байланыс система деп аталынады»,— дейді (Щур 64, 
16) *. Бұл типтес ауыткулар шет ел тілшілерінің еңбектерінде де 
кездеседі. Дегенмен де тілді система деп атау үшін олардың бір- 
неше элементтерден құралатындығын, элементтер арасында өзара 
бір заңдылыққа негізделген байланыс болатындығын көп тілшілер 
мойындайды.
Егер система теориясына тереңірек бойлайтын болсақ, тіл өз- 
дігінен система жасайды ма, жоқ объектив дүниедегі заттар мен 
құбылыстар арасындағы системаға негізделеді ме деген сұраулар- 
ға жауап беруге мәжбүр боламыз. Бұл сұрауға жауап беру үшін 
Н. А. Слюсарева көрсеткен тілдік система мен бейнелік система- 
ның ара қатынасын анықтаудан бастауымыз керек. Лексикалық 
мағынаның қалыптасуында бейнелік мағынаның ролі қандай бол- 
са, тілдік системаның қалыптасуында (біздің зерттеуіміздегі се- 
мантикалық системаның) 
да материалдық системаныц да ролі 
сондай жетекші қызмет атқаратындығы анық. Объектив дүние зат- 
тардың қалай болса солай жинақталына салынған қоймасы емес. 
Заттар өзара байланысып, белгілі бір заңдылықтар, тәртіптер бой- 
ынша ұштасып жатады. Бірақ бұл байланыстар жай көзбен көре 
салуға, анықтауға бола бермейтіндігі, оларды анықтауда ғылыми 
талдаудың да керек болуы мүмкін. Нақ осындай сөздер де сөздік 
кұрамда қалай болса солай жинақталына салынған емес, олар да 
өзара байланысып, жүйе-жүйе болып жатады. Бұл екі саралану- 
дыц арасында байланыс бар. Ол туралы жоғарыда айтылған. Де­
генмен де объектив дүниедегі заттар арасындағы байланыс түрліше 
қасиетке ие болса да өз дербестігін сақтайды. Мысалы, столдың 
үстінде жаткан көп алманың өзіндік түсі (біреуі қызыл, біреуі сәл 
қызылдау, үшіншісінің бүйірі қызыл, төртіншісі — сары т. б.), 
формасы (біреуі доп-домалақ, екіншісі сәл сопақтау, үшіншісі 
жалпақтау, т. б.), иісі, т. б. қасиеттері болады. Әрине бұл белгілер 
тек алмаға ғана тән болмастан басқа заттардан да табылуы заң-
166

ды. Қанша ерекшеленгенмен де алманың түсі, дәмі, иісі оның не- 
гізгі белгілері болып саналады. Сөйлескен кезде де алманың осы 
қасиеттерін ойымызға алып, оны әңгелектен, алмұрттан, бекеден, 
т. б. ажыратамыз. С. Д. Кацнельсон сөз мағынасын анықтауда 
заттардың осындай ерекше белгілеріне негізделетін ұғымға сүйе- 
ніп «Шын мәнінде лексикалық мағына дегеніміз бейнеленген затты 
танып-білуге жететін кіші (минимум) мәлімет»,— деген болатын 
(Кацнельсон 72, 131) *.
Дүниедегі заттар қатып қалған, өзгермейтін заттар емес. Сон- 
дықтан Ф. Энгельс «Мир состоит ни из готовых законченных пред­
метов, а представляет собой совокупность процессов»,— деп айт- 
кан болатын (Маркс 21, 302) *. Ф. Энгельстің осы пікіріне сүйене 
отырып С. Д. Кацнельсон шындық дүниедегі заттар белгілі бір 
территорияда, уақытта, оқиға, процесс, факт ретінде ғана өмір 
сүреді. Олар тіл элементтері, сөйлем арқылы басқа біреулерге бе- 
ріледі дейді (Кацнельсон 72, 141) *. Эрине дүниедегі заттар, кұ- 
былыстар және амал-әрекеттері, белгілері түйсік арқылы адамның 
ми қабығына жеке-жеке информацияларды береді де, араларын- 
дағы байланыс, сыбайлас жақтар ойлау арқылы анықталады. 
Э. Бюнссанстың «Система санада қалыптасады» дегені де осыдан 
(Будагов 72, 53) *. Совет тілшісі Ю. Д. Апресян антонимдердің 
мағынасына талдау жасай отырып, дүниеде антонимдік амал-әре- 
кеттер өмір сүрмейді, бірақ оларды адамдар ойлау арқылы анық- 
тайды дейді. Антонимдердің жалпылығы олардың өздерінің семан- 
тикалық қасиетінен шығады, олар атауы болған заттар мен құбы- 
лыстардан емес, себебі «заттар мен құбылыстарда қарама-қарсы- 
лық» болмайды»,— дегенде осы жалпылық пен қарама-қарсылық- 
ты заттардың белгісі ретінде өмір сүрмейтіндігін, ойлау процесі 
негізінде анықталатындығын көрсету мақсат етілген (Апресян 73, 
326—327) *. Адам ойының құдіреті де осыдан. Түйсік арқылы бе- 
рілмеген жалпы қасиеттерді, заттардың жеке белгілерін жалпы- 
лау, салыстыру арқылы анықтайды. Заттар мен құбылыстардың 
белгілерін, амал-әрекеттерін жалпылау, олардың өздеріне тән 
белгілерін анықтаудың өзі олар арасындағы байланыстарды ашу 
деген сөз. Сондықтан да сөз арасындағы байланыс негізінде объ­
ектив дүниедегі заттарда өмір сүретін жеке-жеке белгілер, қасиет- 
тер жатады.
Совет тілшілері арасынан да тілдік системаны бейнелік (идея- 
лык) системадан ажыратқан да екеуінің арасында байланыс жоқ, 
не объектив дүниедегі заттардың белгісі тіл үшін ешқандай ма- 
ңызы жоқ деп есептеушілер де табылады. Мысалы, «Тіл элемент- 
тері тікелей тілден тыс тұрған болмыс туралы информация 
бермейді, сондықтан ол болмыс тіл үшін ешқандай маңызға ие 
емес», «Тілден тыс жатқан болмысқа негізделінетін тіл семанти- 
касын зерттеу тиімсіз»,— деп жазады И. Ф. Вардель (Вардель 73, 
19) *. Егер И. Ф. Вардельдіқ пішрін дұрыс деп мақұлдайтын бол- 
сак, онда сөз мағынасындагы денотаттык магыналык элементті 
жокқа шыгарып, сөз мағынасын сөйлем ішінде не сөздердің лекси- 
ко-семантикальщ топтары арасынан, олардың карым-.қатынасынан
167

туады деген көзкарасты корғаған боламыз. Бұл қағида, белгілі 
дәрежеде, Ф. де Соссюрдың «тіл білімінің бірден-бір, нағыз объек- 
тісі өз ішінде, өзі үшін ғана қолданылатын тіл болып саналады>,— 
деген «Жалпы тіл білімі курсына» берілген корытындыны қолдау 
болып табылады (Соссюр 77, 269) *. Біз сөз мағынасының кура- 
мында объектив дүниемен байланысып жаткан элемент бар, бірақ 
ол объектив дүниемен тең түсетін не нақ сонын өзі болмайды, со- 
дан хабар беретін, белгілі дәрежеде сәйкес келетін бейне деген пі- 
кірді қолдаймыз (Турбачев 76, 159) *. Сондыктан да объектив 
дүниедегі бар заттар арасындағы байланыс адамдардың таным 
процесі арқылы ойға келіп, сараланып, байланысы аныкталып сис- 
темаға түседі де сөздер арасындағы байланысқа да өз ыкпалын 
тигізеді (Будагов 72, 49) *.
Лексиканы системалы кұбылыс деп санау не санамаудағы не- 
гізгі принциптің бірі — лексикалық элементтердін 
(сөздердін) 
дербестігін мойындау не мойындамау болып табылады. Соидықтан 
да Ю. Н. Караулов: «Лексико-семантикалық система деп нені түсі- 
неміз, олар кандай элементтерден тұрады, оларда қандай байла­
ныс басым болады деген мәселені түсіндіруде бірнеше бағыт, мек- 
тептер бар. Бұл мәселені түсіндірудегі көзкарастарды жинақтап 
екі топка белуге болады: — Сөздердің дербестігін, басқалардан 
бөлінетіндігін, тұтастығын мойындайды ма; контекске кандай кыз- 
мет жүктейді»,— деп көрсеткен болатын (Караулов 76, 5) *. Шын- 
дығында да тек шет ел тілшілері арасында ғана емес, совет тілші- 
лері арасында да сөздің лексикалық мағынасын анықтауда сөз- 
дердің системадағы орнын анықтау мен контекстің қызметін 
белгілеу өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Бұл мәселенін. 
дұрыс шешілуі даулы болып келе жаткан көп мәселелердің шеші- 
луіне көмегі тиері анық. Егер сөздердің дербестігін мойындайтын 
болсақ, онда әрбір сөз өз алдына мағынаға ие болып, екінші бір 
сөзге тәуелді болмайды деген көзкарасты қолдаған боламыз. Сөз 
дегеніміз ұғым не заттарға, түрлі құбылыстарға берілген шартты 
әлеуметтік байланыс тарихн деген типтес анықтамалар сөздердің, 
дербестігіне негізделініп берілген анықтама. Сөздердің дербестігін 
мойындау контекстің, тілдік системаның қызметін жоққа шығару 
деген сөз емес. Контекстің қызметі сөз мағынасын тнянақтау, көп 
мағыналы сөздің бір мағынада колданылуына жагдай жасаса, сөз- 
дердің тілдік системадағы орны сөздердін дұрыс колданылуына 
(сөйлеушінің не жазушының максатына байланысты) мүмкіндік 
жасайды.
Жеке сөздердің дербестігін мойындамау — сөздер жеке өздері 
тұрып дербес лексикалык мағынаға ие болмайды, олардын білді- 
ретін мағынасы контексте не снстемадағы тіл элементтерінің ор- 
нына беру, не тілдік системалар арасындағы түрлі байланыстарға 
тәуелді ету. Сонғы қағида шет ел тілшілері арасында пайда болса 
да 
совет тілшілерінің еңбектерінде де кездеседі. Мысалы, 
Д. М. Шмелев 

жүктеу/скачать 9,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: