Алматы «рауан» 1991
жүктеу/скачать 9,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| көк, көкшіл
сөз- дері арқылы береміз (өзбек тілінде бұл екі сын есімдер де қолда- нылады). Бірақ структуралистер Ф. де Соссюрдің соңғы пікірін есепке алмастан тілдік системаның ролін өте жоғары көтеріп жібереді де мағынаны тек системамен байланысты қарайды, не ма- ғынаны тіл біліміне мүлде қажетсіз түсінік деп қарайды. Мысалы, Прага тіл үйірмесінің тезистерінде: «Сөз мағынасы, ең алдымен, оның басқа сөздермен қарым-қатынасынан анықталады, яғни лек- сикалық системадағы орнымен, ал сөздің лексикалық системадағы орнын анықтау тек сол системаның құрамын анықтағаннан кейін ғана болады»,— деген пікір бар (Звегинцев 65, 138) *. Бұл пікірді даниялық ғалым Л. Ельмслев ары қарай дамытқан. Ол «Егер тіл- ді структура деп мойындайтын болсақ, онда традициялық тіл білімінде қабылданған, оны мағына мен дыбыс арқылы анықтау- ға еткен әрекеті қанағаттанарсыз болады»,— деп жазады (Звегин цев 65, 109). Сонда тілді структура деп санайтын тіл білімдерінің өкілдері нені зерттеу керек деген сұраудыц туатындығы анық. Ав тор бұл сұрауға: «Өзінің ертеректегі бір еңбегінде проф. Карнап структура түсінігіне мен қандай анықтама берсем, ол да сондай анықтама беруге әрекет еткен, яғни таза форма және таза қаты- нас деген»,— дейді (Звегинцев 65, 108). Демек Л. Ельмслевтің пікірі бойынша, сөз не тіл элементтері дыбыс және мағынамен байланысты болмайды, сондықтан да тіл білімі тек форма, не фор- малардың қарым-қатынасын ғана зерттеуі шарт дейді. Осы типтес пікірлер совет тілшілерінің арасында да бар. Мысалы, А. Г. Вол ков тіл біліміндегі танба мен мағына мәселесіне арнайы тоқтала отырып: «Біздің пікірімізше, қазіргі мағына туралы жалпы пікір- лер мынаған негізделінуі керек: мағына өзінің табиғаты жағынан тілдік категория емес, ол ойлаудыц арнайы орындалатын бір функ- циясы не оның бір материалдық процесі»,— деп жазады (Волков 68, 61) *. Автор бұл пікірін екінші бір жерде қайталайды да мағы- наны логикалық элемент деп есептейді (Волков 68, 69). Шынды- гында да тілді система деп есептеуде мағынаны мүлде есепке ал- мау, тек формалар арқылы система, структура, функция, мән тер- миндеріне анықтама беру, олардың арасындағы байланыстарға анықтама беру мүмкін болмайды. Кей галымдар сөздегі мағына- ны тіл білімініц объектісінен қуудың негізгі себебі деп тілдік эле- менттерді таңба деп танудан дейді (Будагов 78, 63—68) *. 170 Сөздердің дербестігін мойындау олардың басқа сөздермен бай- ланысын мойындамау екен деп түсіну дұрыс емес. Керісінше, сөз дербестігін мойындағанда оның өзіндік мағынасы, формасы бар- лығын, олар басқа тіл элементтерімен байланыста болатындығын ескеруді қажет етеді, сол байланысқа негізделіп сөздерді біз лек- сико-семантикалық топтың қатарына енгіземіз. Сондықтан да көру, көзге түсу, байқау деген етістіктерді көру етістіктеріне, сөй- леу, айту, сыбырлау, жеткізу, сарнау, мықғырлау сияқты етістік- терді өзара мағыналық байланысы болғандықтан бір топтың құ- рамына енгіземіз. Сөйлеу етістігінің құрамына енген етістіктердің барлығы да белгілі бір информацияны екінші біреуге дыбыстық тіл арқылы жеткізу мағынасымен өзара байланысса, туысқандық атаулары (ата, бала, ана, қарындас, іні, немере, т. б.) қандық не некелік туысқандықты білдіретін мағынасымен байланысады. Кы зыл, ақ, к,ара, көк, сары, сур, жирен, боз сияқты сөздерді заттар- дың түсіп білдіретін ортақ мағыналары болғандығы үшін бір лексико-семантикалық топқа енгіземіз. Демек, лексикадағы систе- малық сөздердің дербестігін, оның мағынасының басқаға тәуелсіз- дігін жоққа шығармайды, керісінше олардың тіркестен тумайтын- дығын, мағына арқылы өзара байланысып, бір күрделі системаның мүшесі ретінде өмір сүретіндігін көрсетеді. Лексико-семантикалық топ лексикалық системаның парадигма- лык қатынасына негізделінеді де олар сол системаның элементте- рінің тең дәрежелі байланысына сүйенеді. Лексико.-семантикалық топтың әрбір мүшесі өзіндік мағыналық дербестікке ие болып, сол системада белгілі бір қызмет атқарып, системада өз орнын белгі- леп тұратындығы анық. Лексикадағы синоним, антоним деп ата- лынатын категориялар осы семантикалық байланысқа ие болған- дығы үшін ерекшеленіп алынып жүр. Шындығында жүктеу/скачать 9,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|