Алтын Орда ыдыраған кезде, яғни ХІV ғасырдың соңына қарай «ноғайлы жұртына» жататын ру-тайпалардың үлкен бөлігі маңғыт тайпасының және осы тайпаның билеушісі Едігенің бастауымен Ноғай ордасының негізін қалады
жүктеу/скачать 47,85 Kb.
|
| Қорытынды
Тарихшылар ұзақ жылдардан бері Моғолстанды 14 ғасырдың орта шеңінде қазіргі Оңтүстік Батыс Қазақстанның және Қырғыстанның жерінде құрылған, яғни Жетісу мен Тянь-Шянь өлкесін қамтыған, Шағатай мемлекетінің құлауы нәтижесінде пайда болған орта ғасырлық мемлекет деп келеді. Ол 16 ғасыр ортасына дейін өмір сүрді. М.Х. Дулатидің өзі Моғолстаның мемлекетінің шекарасын былай көрсетеді: «… қазір Моғолстан атап жүрген територрия өзінің ұзындығы және ені жөнінен 7-8 айлық жолды құрайды. Оның Шығыс шекарасы Қалмақтар жеріне-Барскөлге, Емілге және Ертіске жалғасады. Жалпы, Моғолстанға үстемдік жасаған дулат әмірлері туралы айтқанда дулат тайпасының өзі туралы да бірер сөз айтпасқа болмас. Бұл тайпаның біртіндеп Қазақ хандығы құрамына өткені жайлы қазақ халқын құраған тайпалардың бірі екенін дәлелдеуді қажет ете қоймас. Қазір біз пайдаланып отырған, өзбек ағайындар 1996 жылы шығарған «Тарих – и Рашидидің» басылымында осы тайпаға мынадай түсінік берілген. «Дуглат – племя монгольского происхождения, длительное время играла видную роль в политической жизни Моголистана и Кашгарии» (66). Дулаттар және қазақтардың құраған басқа түркі тайпалары мекендейтін өлкенің дәл «жүрегінде» орналасқан кезінде Яссы, Йассы атанған қала 16 ғасырда Түркістан аталуы тегін болмса керек. Бұл аймақты түркі тілдес халықтар мемкендегендіктен қала 16 ғасырда осылай атанды. Жалпы қазақ халқын құраған тайпалардағы түркіленген монғолдар үлесін асыра көрсетуге құштарлық тарихи шындыққа жеткізе қоймайды. Біздің түріктік тегіміз сонау кеңестік дәуірде мойындалған ақиқат екенін ескертеміз. Моғолстан жерінде ұзақ жылдар бойы Әмір Темір жіне оның ұрпақтарының жүргізген жорықтары қарапайым еңбекші бұқараның жағдайын әбден қалжыратты. Ал оңтүстік-шығыс аудандарында мал шаруашылығы үлкен күйзеліске ұшырады. Сөйтіп Темір және оның мирасқорланының Моғолстан жеріне жүргізген шапқыншылықтары оның әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамуын ұзақ жылдар бойы қалпына келместей етіп ойсыратып тастады. Моғолстан өз халқы мен жерін қорғай алмауында мынадай нақты себептер байқалды. Біріншіден, Моғолстан мемелекетінің жергілікті этникалық жағдайға байланысты құрылмағандығы, яғни оның жаугершілік саясаттың арқасында құрылған мемлекет болғандығы. Сол себепті 15 ғасырдың екінші жартысында Моғол мемлекеті ыдырап кетті. Екіншіден, Моғолстанның алып жатқан жер аумағы тарихи-экономикалық дамуы жағынан әр түрлі боды. Бір жағында қалалық өмір мен отырықшы жер кәсібімен айналысқан ел болса, екінщі бір жағында жартылай көшпелі, жартылай жер өңдеумен айналысқан халықтар өмір сүрді. Бұлар тек күшпен ғана Моғол хандығының қол астына қарады. Үшіншіден, Моғолстан халқының этникалық құрамы да әр түрлі болғандықтан, олардың тілі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, діни наным-сенімі әр басқа болды және жер жағдайына байланысты өздеріне тән тарихи дамудың жаңа қалыптасып келе жатқан кезі еді. Моғолстан сияқты күшпен құрылған мемлекеттің ұзақ өмір сүруі мүмкін емес-ті, ондай мемлекеттің қашан да болмасын құрауы, құруы заңды тарихи құбылыс. Моғолстан хандығы 15 ғасырдың 60-70 жылдарында мардымсыз ғана өмір сүрді. Төртіншіден, Моғолстанның ыдырауына феодалдық өзара қырқысулар, бір орталықтан басқарылған күшті өкімет билігінің болмауы және феодалдық езгіге қарсы күшейе түскен халық наразылығы да қатты әсер етті. Бесіншіден, Моғолстан мемлекетінің ыдырауына қалмақтардың Жетісуға жасаған шабуылы, Орта Азиядағы Шайбани әулетінің және Темір әскерлерінің кескілескен күресі де ықпал етпей қойған жоқ. Алтыншыдан, 15 ғасырдың екінші жартысында Жетісудағы қазақ тайпаларының ұлы жүзге бірігуі аяқталып, сонымен бірге қазақтар мен қырғыздардың жеке-жеке халық болып қалыптасуы, жергілікті халықтың өз тәуелсіздігі мен экономикалық және саяси жағынан дербес даму жолға түсуі, Жетісудың батыс жағында жеке Қазақ хандығының құрылуы, осы өңірлерді мекендеген қазақ тайпалары – Дешті Қыпшақ пен Түркістандағы қазақ руларының қосылуға деген ынтасы Моғолстанның ыдырауына, хандық билігінің жойылуына әкеп соқты. Ал XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай Одағы ішкі феодалдың қайшылықтар мен қырқыстардың нәтижесінде тоз-тоз болып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай Ода,ына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық жер аумағы Қазақ хандығына бірікті. Олар қазіргі кіші жүзге – Алшын Ода,ының тобына (Жету ру, Кердері, Керейіт, Рамадан), Әлімұлы (Қаракесек, Қарасақал, Кете. Төртқара, Шөмекей, Шекті) және Байұлы (Адай, Жаппас, Алаш, Байбақты, Малқар, Беріш, Таз, Есентемір, Тана, Қызылқұрт, Шеркеш, Ысық) сияқты рулар бірлестіктері кірді. Бұлардың көпшілігі – Алтын Орда дәуіріндегі ноғайлар. Сондай-ақ олармен аталас рулар (Жағалбайлы, Беріш, Ш/еркеш, Малұар т.б.) Еділдің тқменгі сағасында, Солтүстік Кавказда, Қырымда кездесіп отырды. Бүгінгі қазақ халқының Кіші жүз ішіндегі бес аталы шеркеш руының қазақ арасынан табылуы да біраз жайдан хабар беретіндей. Олар XIII ғасырда Қазақия қазақ, шеркеш болып екіге бөлінгенде, шеркештер қазақтарға ілесе келгенге ұқсайды. Қазақ аталатын шеркештердің ұраны – Шағырай. Ал В.Ф.Минорский шеркештерді чахаркес деп жіктегені белгілі, ендеше шағырай да, шахар да бір-бірінен алыс қғымдар емес. Керек десеңіз Қарашай – Черкесиядағы абазиңдер арасында ілі күнге дейін Шегірей руы бар, ол дыбысталуы жағынан шағырай сөзіне тым жақын келеді. жүктеу/скачать 47,85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|