Анатомия және физиология пәніне кіріспе
Ағзаның жас кезеңдерінде дамуы
жүктеу/скачать 324,09 Kb.
|
| Ағзаның жас кезеңдерінде дамуы
Адам ағзасы біртұтас жүйе ретінде онтогенездік кезеңдерде өсіп тіршілік жасайды. Адамның тіршілік әрекеттері жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады.Себебі, онтогенездік дамудың әрбір сатысында өзіндік физиологиялық көрсеткіштер қалыптасады. Өскелең ағзаның жетілуі - өсуі, дамуы және дене пішінінің қалыптасуы арқылы жүреді. Өсу - жетіліп келе жатқан ағзадағы құрылымдардың мөлшерлік өзгерістері, ол жасушалар санының дене салмағы мен аумағының артуы арқылы өтеді. Даму - ағзада өтетін ағзалар, тіндер, мүшелер жүйесінің сапалық өзгерістерін көрсетеді. Өсу мен даму кезінде анатомиялық және физиологиялық көрсеткіштердің "секірмелі" өзгерістерін байқауға болады. Олар 3 кезеңнен өтеді: Бірінші: қатерлі немесе аумалы кезең 2-3,5 жаста болады. Балалардың қимыл белсенділігі артады, төңірекпен, заттармен араласуы кеңейеді. Тұрмыстық жарақаттар алу көбейеді. Санасы, сөз қоры ұлғаяды, жүйке жүйесі, психикасы нәзік келеді, жиі зақымданады. Екінші: аумалы кезең - балалар мектепке барғанда 6-8 жаста өтеді. Балалардың оқуына байланысты жауапты міндеттер жүктеледі, жаңа адамдармен араласады, әлеуметтік жағдайы өзгереді, қимыл белсенділігі шектеледі, жауапкершілігі көбейеді, тез шаршайды, жол-көлік зақымдары жиіленеді. Үшінші: аумалы кезең - балиғаттық шақ (11-15 жас), жеткіншектердің эндокриндік және жүйке жүйелерінің тепе-теңдігі өзгереді, дисфункция (тірліктік өзгеріс) пайда болады. Жүйке-психикалық аурулар жиі кездеседі. Адам өмірі: құрсақта даму, балалық шақ және ересектік шақ болып үш сатыға бөлінеді. I Құрсақта (антенаталдық) 2 айға жуық бұл ұрықтық даму (эмбриогенез) және 2 айдан 9 айға дейін нәрестелік даму (фетогенез) кезеңдерінен тұрады. II Балалық шақ (постнаталдық, құрсақтан тыс даму) бірнеше кезеңнен өтеді: 1Жаңа туған (неонаталдық) кезең - туған күннен 4 аптаға дейін, перзент қырқынан шыққанша, созылады. Дана халқымызда қырқынан шығару деген дәстүр осыдан туындаса керек. Бұл кезеңде ағза сыртқы орта жағдайларына икемделеді. Шараналық (плаценталық) қанайналымы өзгеріп, өкпе арқылы тынысалу калыптасады. Осы алғашқы 1 аптаға жуық неонаталдық мерзімін өтпелі тез бейімделу кезеңі деп те атайды. 2 Еметін, бөбектік шақ - бөбек өмірінің алғашқы бірінші жылы. 3 Алғашқы балалық, сәбилік шақ - 1-3 жас. 4 Бірінші балалық, естиярлық шақ - 4-7 жас. 5 Екінші балалық, бүлдіршіндік шақ: ұлдар - 8-12 жас, қыздар 8-11 -ге дейінгі жас. 6 Жеткіншектік, балиғаттық (пубертаттық) шақ - ұлдар 13-16 жас, қыздар 12-15 жаста. 7 Жасөспірімдік, бозбалалық шақ - жігіттер 17-21 жасқа, бойжеткендер 16-20 жасқа дейін. III Ересектік шақ бірнеше кезеңнен құралады. 1 Кәмелеттік жас екіге жіктеледі: а) кемел жас - ерлер 22-35 жасқа, әйелдер 21-35 жасқа дейін. Бұл кезеңде адамның өсуі тоқтайды, ағзаның құрылымы мен қызметі толық қалыптасады, іс әрекеті белсенді және тиянақты болады. б) кемел жас - ерлер 36-60 жас, әйелдер 36-55 жасқа дейін. Олардың жүйке және эндокриндік жүйелері өзгеріп, қайта қалыптасады, тіршілік әрекеттері күрделі өзгерістерге душар болады. 2 Егде жас - ерлер 61 -74 жасқа, әйелдер 55-74 жасқа дейін. Бұл кезеңде ағза тез қартаяды. Оның күнделікті қабілеті азайып, бейімделу әрекеті төмендейді. Сондықтан олар осы жас кезеңдерінде кездесетін ауруларға жиі шалдығады. 3 Кәрілік жас - ерлер мен әйелдер 75 жастан кейін басталады. Ағзаның негізгі тіршілік әрекеттері күрт төмендейді. 4 Ұзақ өмір сүрушілер 91 жастан асқан кісілер. Ағзада толықтай құрылымдар мен жүйелердің қызметі әлсірейді, тірек-қимыл әрекеті үйлесімсіз болады, зат алмасу қарқыны төмендейді, жүйке қажиды, тежелу құбылысы байқалады, ұйқы нашарлайды. Аталмыш бұл жастада ширағырақ қарттар да кездеседі. Тірі ағзаны, оның ішінде кәрі адамның тіршіліктік өзгерістері мен қартаю заңдылықтарын зерттейтін ғылым - геронтология (грек. «gеrоn», «gеrоntios» - кәрі, «1оgos» - ілім). Геронтология ғылымының түбегейлі мақсаты - адамның белсенді және толық бағалы өмір жасын ұзарту амалдарын іздеп табу. Мұны осы ғылымның маңызды бір саласы - гериатрия жүзеге асырады. Ол егде және кәрілік жастағы адамдардың ауруларын анықтау, тексеру әдістерін тауып, оларды тиімді емдеу және аурудың алдын-алу шараларын жасайды. Оның адам өмірін ұзартуға арналған саласы макробиотика XVIII ғасырда пайда болған. Ол кездегі ұсыныстар бойынша, жеке бастың тиімді гигиенасы (дұрыс тамақтану, денені таза ұстау, дер кезінде ауруды емдеу) жеткілікті деп есептелінді. Расында, қазіргі кезде қолданыс тауып отырған салауатты өмір салты - санология («sanos» - денсаулық) оның дұрыстығын дәлелдейді. Қартаюдың зақымдаушы әсеріне қарсы ағзаның витаукт қасиеті болады, бұлар өмір мерзімін межелейді. Витаукт («vita» - өмір, «аuхіо» - өсіру) дегеніміз - ағзаның бейімделу қасиетін ұзақ уақыт ұстап тұру қабілеті. Оның негізі дененің өзін-өзі реттеуі, қайта жаңаруынан құралады. Қазіргі әлеуметтік және демографиялық жағдайларды ескеріп, дәрігерлер күнделікті медициналық қабылдаулар кезінде қартайған науқастарға ерекше көңіл бөлуі қажет. СҮЙЕКТЕР ТУРАЛЫ ІЛІМ – OSTEOLOGІA Адам ағзасындағы сүйектер қаңқаны түзеді. Қаңқа-скелет-skeleton (кептірілген, құрғатылған) - ересек адамда 200-ден астам сүйектерден тұрады. Еркектердің қаңқасы әйелдердікіне қарағанда салмақтылау, дене салмағының 9-18% құрайды (ал әйелдерде 8.6-15%), ал “құрғақ” қаңқаның салмағы 5-6кг. Каңқа екі негізгі биологиялық және механикалық қызметтер атқарады. Механикалық қызметі: тіректік, қорғаныстық және қозғалыс. Тіректік қызметі жұмсақ тіндер мен мүшелердің қаңқаға бекінуімен анықталады. Қорғаныстық қызметі денеде қуыстар түзіп, өмірлік маңызы зор мүшелерге қорған болады. Мыс: бас қаңқасында ми орналасады. Қозғалыс қызметі қосылыстар мен бұлшықеттердің көмегімен жүзеге асады, ал биологиялық қызметі зат алмасуға, негізінен минерал алмасуға (кальций және фосфор) және қан түзуге қатысады. Адам қаңқасы негізгі төрт бөлікке бөлінеді: бас қаңқасы, тұлға қаңқасы, қол және аяқ қаңқалары. Сүйектердің құрылысы. Сүйек, кость, os, ossіs, негізінен сүйек тінінен тұратын мүше. Сүйектің негізін тығыз және кемікті заттар құрайды. Сыртынан сүйек қабымен, тек буын түзуге қатысатын беттері ғана шеміршекпен қапталады. Сүйектердің ішінде жілік майы болады. Сүйектер де басқа мүшелер сияқты қанмен қамтамасыз етіледі және жүйкеленеді. жүктеу/скачать 324,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|