Араб-парсы, иран тілдерінен енген сөздерге талдау

Араб-парсы, иран
т лдер нен енген
сөздерге талдау. 
ОРЫНДАҒАН: НАЗАРОВА.Ю
ТЕКСЕРГЕН: ХУНАНБАЙ.А

(
МАНФА‘АТУН) МƏНФАҒАТ — 1) ПАЙДА, КІРІС, ТАБЫС; 2) ИГІЛІК, ЖАҚСЫЛЫҚ.
СОНАН СОҢ ҒАНА...ӨЗІН ТАНЫМАКТЫҚ, ДҮНИЕ ТАНЫМАҚТЫҚ, ӨЗ АДАМДЫҒЫН
БҰЗБАЙ ҒАНА ЖІЛƏБ, МƏНФАҒАТ ДƏФҒЫ МҰЗЗАРАТЛАРНЫ АЙЫРМАҚЛЫҚ
СЕКІЛДІ ҒЫЛЫМ-БІЛІМДІ ҮЙРЕНСЕ, БІЛЕР ДЕП ҮМІТ ҚЫЛМАҚҚА БОЛАДЫ
(
АБАЙ);
АС (АШ) ДЕГЕН СӨЗ ПАРСЫ ТІЛІНЕН АУЫСҚАН. ӨТЕ ЕРТЕ ЗАМАННАН БЕРІ
ТІЛІМІЗДЕ ӨМІР СҮРІП КЕЛЕ ЖАТҚАНЫН ДӘЛЕЛДЕЙТІН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР
БАР.АС АДАМНЫҢ АРҚАУЫ; ОЛ ЖҮРГЕН ЖЕРДЕ ДЕРТ БОЛМАЙДЫ; АС ИЕСІМЕН
ТӘТТІ; ТАСПЕН АТҚАНДЫ АСПЕН АТ; ТАС – ТАСТЫ ЖІБІТКЕН АС. БҰЛ СӨЗДІҢ
ЖАҢА СӨЗ ТУДЫРУҒА ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ЛЕКСИКА-СИНТАКСИСТІК СӨЗ ТУДЫРУ
ЖОЛЫМЕН ЖАСАЛҒАН. МЫСАЛЫ: АСБҰРШАҚ, АСЖАУЛЫҚ, Т.Б. КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР
ДӘЛЕДЕЙДІ.

БАҚЫТ, БАҚ ДЕГЕН СӨЗДЕР АРАБ ТІЛІНДЕ БІР ҒАНА ТҰЛҒАДА АЙТЫЛСА, БІЗДІҢ
ТІЛІМІЗГЕ КЕЛІП, ЕКІ ТҮРЛІ МӘНДЕС СӨЗ БОЛЫП ҚАЛЫПТАСҚАН. БҰЛ СӨЗДІҢ ДЕ
ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ЕРТЕДЕН КІРІП СІҢІСКЕНДІГІН КӨПТЕГЕН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДЕН
КӨРУГЕ БОЛАДЫ. МЫСАЛЫ: ТАТУЛЫҚ ТАБЫЛМАС БАҚЫТ; ЕР ЖІГІТ БАҚЫТТЫҢ
ҚОНҒАНЫН БІЛМЕЙДІ, ҰШҚАНЫН БІЛЕДІ; БАҚЫТ – КІЛТІ – ЕҢБЕКТЕ Т.Б. БАҚЫТ
ДЕГЕН СӨЗ КӨП ЗАМАНДАР БОЙЫНА ХАЛЫҚҚА ӘБДЕН ТАНЫЛЫП, ЕҢ ҚАЖЕТТІ СӨЗГЕ
АЙНАЛДЫ. БҰЛ СӨЗ ТЕК ҚАНА МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ЖАСАУҒА ТІРЕК БОЛҒАН ЖОҚ.
БІРСЫПЫРА ТУЫНДЫ СӨЗДЕР МЕН КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР ТУДЫРУҒА ДА ҰЙЫТҚЫ БОЛДЫ.
НӘТИЖЕСІНДЕ БАҚЫТ ДЕГЕН СӨЗДЕН БАҚЫТТЫ, БАҚЫТСЫЗ, БАҚЫТТЫЛЫҚ,
БАҚЫТСЫЗДЫҚ ТӘРІЗДІ ЖЕКЕ СӨЗДЕР ТУЫНДАДЫ. БАҚЫТ ҚОНУ, БАҚЫТЫ ЖАНУ,
БАҚЫТ ҚҰСЫ, БАҚЫТ КІЛТІ, БАҚҚҰМАР, БАҚТАЛАС, БАСЫНАН БАҒЫ ТАЮ, БАҚ
ТАЛАСТЫРУ, БАҚПЕН АСУ СИЯҚТЫ КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР МЕН ФРАЗАЛЫҚ ТІРКЕСТЕР ТУЫП
ҚАЛЫПТАСҚАН.
) 
УАЛЙЙУН) УƏЛИ — 1) ЖАҚЫН, ТУЫСҚАН; 2) ҚАМҚОРШЫ, СҮЙЕУШІ; 3) АУЫС.
ДОС; 4) ДІНИ. ƏУЛИЕ. МЕШІТТІҢ ҚҰТПА ОҚЫҒАН ҒҰЛАМАСЫ, МҮНƏЖƏТ
УƏЛИЛЕРДІҢ ЗАР НАЛАСЫ (АБАЙ). ҮШ КҮНГЕШЕ МҮДДЕҒАСЫН ТЫҢДАМАДЫ,
ПАЙДАСЫН ДҰРЫС КӨРІП ІСТІ ҚАУМАТ. ОЛ УƏЛИ ТӨРТ КҮННЕН СОҢ ТҰРДЫ
ОРНЫНАН, ӨТКЕН СОН ОЙЫНДАҒЫ ОСЫ МҮДДАТ (КЕТЕ ЖҮСІП). ОЛАРДЫҢ ІШКЕНІ —
АРАҚ, ТАРТҚАНЫ САЗ... КӨРЕДІ, — ДЕП — НЕҒЫП ДИДАР ПАҚ ҒИЗАТТАН? УƏЛИДІҢ
ОСЫ АЙТҚАНЫ ОЛАРДЫҢ ДА КӨҢІЛІН РЕНЖІТІП, ҚАТТЫ БАТКАН (ТАУБАЙДЫҢ
ЖҮСІБІ), ЕЛСІЗ ЖЕРДЕГІ ЕЛСІЗ ҮҢГІРДЕ ТІРШІЛІК ЕТЕТІН СОПЫЛЫҚ ЖОЛЫНДАҒЫ
АДАМДЫ УƏЛИ АТАЙДЫ (А. МАШАНОВ);

( 
ЛАТАФАТУН) ЛАТАФАТ — 1) ЖҰМСАҚТЫҚ, МЕЙІРБАНДЫҚ,
МЕЙІРІМДІЛІК; 2) ЖЫЛЫ ЖҮЗДІЛІК, СЫПАЙЫЛЫҚ, СҮЙІСПЕНДІЛІК; 3)
ТАРТЫМДЫЛЫҚ, ƏСЕМДІК, КӨРКЕМДІК, НƏЗІК. КӨҢІЛІМ ҚИССА
ЖАЗСАМ АШЫЛАДЫ, ЛАТАФАТ БАХРИ ГҮЛ ШАШЫЛАДЫ. ҚИССАСИН
СЕЙФУЛ-МƏЛІК ТАЛАП ЕТІП, ЖАЗУҒА КӨҢІЛ ХОШТАП АСЫҒАДЫ
(«
ҒАШЫҚ-НАМЕ»).
) 
ҒАЙРУН) ҒАЙЫР, ҒАЙРИ — 1) БАСҚА, ӨЗГЕ, БӨТЕН; 2) ЕМЕС; БІР
НƏРСЕНІҢ ЖОҚТЫҒЫН КӨРСЕТЕТІН ДЕМЕУЛІК. ЖАЗУДАН ҒАЙРИ НƏРСЕ
БОЛМАС ДЕГЕН, БАР МА ЕДІ КІТАП СӨЗІ ХАБАРЫҢДА? ҚАЗАҚТАЙ МАЛЫМ
КӨП ДЕП МАҚТАНБАЙМЫН, БІРЕУДІҢ БАЙЖАРЛЫСЫН АҚТАРМАЙМЫН
(
СЕРІКҮЛ). БҰЛ... МҰСЫЛМАН ХАКІМДЕРІ, БОЛМАСА ҒАЙРИ ДІННІҢ
ХАКІМДЕРІ ДҮНИЕНІҢ ҺƏМ АДАМ ҰҒЛЫ ӨМІРІНІҢ СЫРЫНА ЖЕТСЕ ДЕ...
(
АБАЙ). МЫНАУ ҮШФУ ФАҚЫРЛАРДЫҢ УƏ ҒАЙРИ БАЙҰЛЫ ЖҰРТЫНЫҢ
ЕСАУЛ ҚАРАУЛ БИН БАБАЖАН ТАРАФЫНАН МІНАЖАТ ҚЫЛҒАН ҒАРЗАСЫ, —
ДЕП, ИСАТАЙ ҚОЙНЫНАН АЛЫП, МҮШЕҒАЛИҒА АРЫЗЫН ҰСЫНДЫ (Б.
АМАНШИН).

(
ЙАҚУТУН) ЖАҚҰТ — ЯХОНТ (АСЫЛ ТАС). МƏСКЕУДЕ ПҰЛЫ ҚЫМБАТ АЛДЫМ ЖАҚҰТ
(
ЕРЖАН). АҚ СƏУЛЕ КҮМІС ЖҮЗДІ, ҚҰНДЫЗ ҚАБАҚ, СЕН ГҮЛСІҢ ИІС ШАШҚАН ЖАРЫП
САБАҚ. БОЛҒАНДА КӨЗІҢ ЖАҚҰТ, ЕТІҢ ТОРҒЫН, ҚАСЫҢ — АЙ, ШАШЫҢ — ЖІБЕК,
МАМЫҚ ТАМАҚ (С. ТОРАЙҒЫРОВ); 
(
УАҚЙФУН) УАҚЫП — 1)БАҚЫЛАУШЫ; 2) ҚАРАУШЫ. СОЛ ЖАҒЫНА УАҚЫП
БОЛЫҢДАР, ƏБДЕН БАРДЫ АЙТСЫН,— ДЕДІ ҚҰНАНБАЙ МАЙЫРҒА (М. ƏУЕЗОВ); 
УАЗНУН) УƏЗІН — 1) ӨЛШЕУ; 2) ƏДЕБ. ӨЛЕҢ БУЫНДАРЫНЫҢ САНЫ; 3) МУЗ. (نزو
ӨЛШЕМІ; 4) ГРАМ. АРАБ МОРФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ СӨЗ ӨЛШЕМІ. ҚУАТЫ ОТТАЙ
БҰРҚЫРАП, УƏЗІНГЕ ӨЛШЕП ТІЗІЛГЕН. ЖАҢБЫРЛЫ ЖАЙДАЙ СЫРКЫРАП, КӨК
БҰЛТТАН ҮЗІЛГЕН (АБАЙ). АБАЙ ӨЗІ ІЗДЕЙТІН БІР ҚАЛЫПТЫ АЙНЫМАС ЫРҒАҚ,
.(
АУМАС «УƏЗІН» ЖОҚ (М. ƏУЕЗОВ

ƏУЕС — ҚҰМАРЛЫҚ, ЕЛІГУШІЛІК, ƏУЕСҚОЙЛЫҚ; 2) ҚИЯЛИЛЫҚ.
ДЕЛҚҰЛЫЛЫҚ. БҰЛ ХАКИМДЕР ҰЙҚЫ, ТЫНЫШТЫҚ, ƏУЕС,
ҚЫЗЫҚТЫҢ БƏРІН ҚОЙЫП... ОТ ПЕН СУҒА ҚАЙЛАСЫН ТАУЫП, МЫҢ
ҚЫЛА АЛМАСТАЙ ҚЫЗМЕТТЕР ІСТЕТІП ҚОЙЫП ТҰРҒАНДЫҒЫ (АБАЙ).
БАҚЫТЖАН ДЕГЕН: БІР ҰРТ МІНЕЗДІЛЕУ, ҚАЗАҚШЫЛЫҚҚА КӨП ƏУЕСІ
ЖОҚ, БІР БЕТ ЖІГІТ ЕДІ (С. МҰҚАНОВ);
( 
ҺАЛАКАТУН) ƏЛАКАТ — 1) БҰЗЫЛУ, ҚИРАУ, БҮЛІНУ; ҚҰРУ; 2)
ҚАУІПТІЛІК. СОЛ ХƏЛДЕ, СОҒЫП ДАУЫЛ ҚАРАП БОПТЫ, БІР КЕМЕ
ДАРИЯДАН КЕЛЕ ЖАТҚАН... АЛМАПТЫ ТЕК БІРЕУІН, СОНША ЖАННАН,
ШАЙҚЫНЫҢ ШАРАПАТЫН СЫНАМАҚТАН.— ҒАРІПТІ ҒАРЫҚ ҚЫЛМАЙ
КӨЗ АЛДЫНДА, АЛ ТАҚСЫР, ҚҰТҚАР,— ДЕПТІ, — ƏЛАҚАТТАН!
(
ТАУБАЙДЫҢ ЖҮСІБІ). 

 ( 
НА‘МАТУН) НЫҒМЕТ — 1) БЕРЕКЕ, РАҚАТ,
БАҚЫТ; 2) АУЫС. ТƏТТІ ТАҒАМ, ДƏУЛЕТ, БАЙЛЫҚ.
ОЛ ТҮЙЕҢ АРЫҚ ЕМЕС, СЕМІЗ ЕДІ, ХАЛЫҚҚА ТҮРЛІ
НЫҒМЕТ ЖЕГІЗЕДІ. ЖЫЛДА ӨЛТІРІП, ӨТІРІК
АРЫҚТАТЫП, ОСЫНША ЖАЛҒАН СЕНІҢ НЕҢІЗ ЕДІ
(
ЫРЫСЖАН); 
(
МАЙЛУН) ПЕЙІЛ — 1) БЕЙІМДІЛІК, КӨҢІЛ АУУ,
ҰНАТУ; 2) ТІЛЕК, ЫҚЫЛАС, ҰМТЫЛУ. ЕҢБЕККЕ
БЕРІЛЕ, ПЕЙІЛДЕРІҢДІ САЛА ЖҰМЫС ІСТЕНДЕР, —
ДЕДІ ЫБЫРАЙ (М. АҚЫНЖАНОВ). ПИҒЫЛЫ
ЖАМАН, ПЕЙІЛІ ТАР, ГИТЛЕРШІЛ ЗАЛЫМ
ЖАУЫЗДАР ЖАЛАҢДАП ЖАҚЫН КЕЛГЕНМЕН,
ҚАЙМЫҒЫП ОДАН КІМ БҰҒАР (ЖАМБЫЛ); 

МУҺЛАТУН) МƏУЛЕТ — 1) КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУ; 2) (ﺔﻠﮭﻣ
ТОҚТАТУ (ОРЫНДАЛУЫН). ГҮЛБАРШЫН ӨЗІ ШЫҒЫП
ҚАЛМАҚТЫҢ ЖАУШЫЛАРЫНА ЖАУАП БЕРЕДІ. АЛТЫ АЙҒА
МƏУЛЕТ СҰРАП ШАРТ ҚЫЛАДЫ (С. СЕЙФУЛЛИН). ТОҒЫЗ
ЖЫЛ МƏУЛЕТ БЕРІҢІЗ, ОҒАН ДЕЙІН ШЫДАҢЫЗ, БАЛАҒА
БАЛА ҮЙРЕНСІН, СІЗ БЕНЕН БІЗ ҚҰДАМЫЗ. АНА СЕНІҢ ЕСІҢЕ
— 
ТІЛЕКТЕС БОЛЫП
;( «
ТҰРАМЫЗ («АЛПАМЫС

Пайдаланылған әдебиеттер
ОҢДАСЫНОВ Н.Д. АРАБША-ҚАЗАҚША
СӨЗДІК. АЛМАТЫ,1989
РҮСТЕМОВ, ЛЕКЕН ЗИЯБЕКҰЛЫ
АРАБ-ИРАН КІРМЕ СӨЗДЕРІНІҢ
ҚАЗАҚША-ОРЫСША ТҮСІНДІРМЕ
СӨЗДІГІ,1989