Қарағанды облыстық білім басқармасы Ұлытау аудандық білім бөлімінің №5 негізгі орта мектебі
жүктеу/скачать 37,24 Kb.
|
|
"Қарағанды облыстық білім басқармасы Ұлытау аудандық білім бөлімінің №5 негізгі орта мектебі" КММ Мәңгілік елдің ұлы тарихы – Қазақ хандығының құрылуы Ғылыми жоба Автор: Н.Омарова 2021-2022 оқу жылы Мазмұны Кіріспе………………………………………………………………...............................3-4 І.Мәңгілік елдің ұлы тарихы-Қазақ мемлекетінің құрылуы. 1.1Қазақхандығыныңқұрылуы......................................................5-8 1.2Қозыбасы–қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжер............9-10 1.3“Қазақтермині”туралы...............................................................11-14 Қорытынды..........................................................................................15 Пайдаланғанәдебиеттертізімі..........................................................16 Кіріспе
ХV-ХVІІІғасырдаҚазақстанныңоңтүстік-шығысбөлігіндеқұрылғанҚазақхандығыірітарихиоқиғаболды.ХІV-ХVғасырлардаДештіҚышпақпенМәуереннахр,Моғолстандаболғанэтникалықпроцесстердіңдамуы,ЕуразиялықшығысжәнеОртабөлігіндегісаясидамуҚазақхандығыныңқұрылуыныңбастыфакторыболды.СондықтанХІVғасырдапайдаболғанАқОрда,НоғайОрдасы,Сібірхандығы,Моғолстансекілдімемлекеттержергіліктіхалықтардыңмемлекетідепесептеледі. ХVғасырдыңорташеніндеҚазақхандығыныңқұрылуынаәсереткенсаясиоқиғалар:МауреннахрдағыАқсақТемірұрпақтарыныңмемлекетіДештіҚыпшақтағыӘбілхайырхандығы,ЖетісуменшығысТүркістандағыМоғолстанмемлекеті,ОңтүстікСібірдегіқалмақтайпалары,ИранменӘзірбайжандағыҚараҚоюнлыӘулетарасындағыкүрделісаясишиеленістер. «Мәңгілікелдің»ұлытарихындабабаларымызкеңбайтақелінкөзініңқарашығындайсақтапқалужолындакүрделікеліссөздержүргізіп,қасыққанықалғаншакүресіп,бүгінгіҚазақстанныңұлан-ғайыржерінерлікпенқорғапқалды.Бізбұлерліктіешқашанұмытпауымызкерек. ҚазақстанПрезиденті,ЕлбасыНұрсұлтанӘбішұлыНазарбаев:«Біздіңелі-міз,қазақжұртыныңарғытүбіғұндарданбасталады.Ғұндарданкейінкөктүріктергежалғасады. АлтынОрдаорнығады.Сөйтіп,хандықдәуіргеұласып,кейінбіртіндепТәуелсіздіккекеліптіреледі»,–депатапкөрсетті. Бұлелтарихынзерттеушіғалымдарүшін,сондай-ақ,жалпықоғамныңтарихитанымыүшіндемаңызызортұжырым.ҰлттарихыныңіргелікезеңінеқаламтартқанкөрнектіжазушыІлиясЕсенберлин:«Қазақтыңөзмемлекетіболғанжәнебіздіңтарихөтекөнеәлемдіктарихтыңбірбөлігіболыптабылады»,–дегенпікірайтқан.ҚазақелініңтарихындаҚазақхандығыдәуірініңалатынорныерекшемаңызды.АлҚазақхандығыныңтарихындаәрбіртұлғаның,әрбіроқиғаның,әрбірдатаныңөзіндікорныбар.Солардыңішіндехандықтыңқұрылуыныңорныерекше.Қазақхандығыныңқұрылуы–Қазақстанаумағындаежелгізамандарданберіүзілмей,үздіксізжүріпкелгенэтникалықпроцестерХІV-ХVғасырлардағыШығысДештіҚыпшақаумағыменоғанкөршілесаймақтардағысаясиқұрылымдардамуыныңзаңдықорытындысыболыпесептеледі. Қазақхандығыныңқұрылуыныңасазормаңыздыжағынаоныңэтникалықдамудыжаңасатығакөтеруі,оныбірдеңгейденекіншібірдеңгейгежеткізуіжатады.Этникалықүрдіспенсаясидамубарысыбірарнадатоғысып,жаңасипаттағымемлекеттідүниегеәкеледі.ҚазақхандығыныңтуыалғашжелбірейтігілгенҚозыбасыныңқайжердеорналасқанынанықтауөтемаңыздымәселе. ҚозыбасыжайлауынмекендеуЖәнібекпенКерейСұлтандарғатиімдіеді.ТаяубатысындағыКіндіктас,қазіргіҚордайжоталарыжауғаұрымталжерболғандықтан,ЖәнібекпенКерейбұлаудандымекендеугетаңдайқоймасытүсінікті. Зерттеужұмыстыңмақсатыменміндеті:Осызерттеу Жұмыстыңнегізгімақсаты:Тәуелсізмемлекетіміздіңтарихы-Қазақхандығыныңқұрылуы,Қозыбасы–қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжертуралы,“Қазақтерминінің»қалыптасуынанықтапжәнетарихимаңызынашыпкөрсету.Осымақсаттаалдымамынадайміндеттерқойдым. -ҚазақхандығыныңқұрылуыҚазақстанжеріндеХІV-ХVғ.Орыналғанәлеуметтікэкономикалықсаясипроцестердентуғанзаңдықоғамдыққұбылысекендігіндәлелдеу. -Хандықтыңнегізінқалағанхандардыңхандыққұрудағырөлінанықтаужәнеолардыңтегітуралыайту. -«Мәңгілікелдің»ұлытарихындаҚазақтерминініңмаңыздылығынтуралықұндымәліметтерберу. Зерттеужұмысыныңқұрылымы:зерттеужұмысыкіріспеден,біртараудан,үштармақшадан,қорытындыданжәнепайдаланылғанәдебиеттертізімінентұрады. 1.Мәңгілікелдіңұлытарихы–Қазақмемлекетініңқұрылуы. 1.1Қазақхандығыныңқұрылуы. XVғасырдыңІІ-жартысындатарихсахнасынажаңабірсаясиқұрылым–Қазақхандығын,алғашқыҚазақмемлекетіналыпкелгенмаңыздыоқиғалартізбегінсаралапкөрейік. Тарихиәдебиеттерде«көшпеліөзбектер»мемлекетідепаталатынӘбілхайырХандығы(1428-1470ж.ж.)XVғасырдың30-40-шыжылдарыөздамуыныңжоғарышегінежетеді.16-17жолынанбиліккеараласқаншайбанилықӘбілқайырханДештіҚыпшақтыңру–тайпакөсемдеріменбилердіңқолдауынасүйенеотырып,XVғасырдың30-шыжылдарысондағыхандарменсұлтандардыңқарсылықтарынбасады.СөйтіпДештіҚыпшақтакөшпелітайпаларнегізболғанбіртұтасмемлекетқұруғаұмытылады.1446жылыолСырдарияөзенніңОртаағысыбойындағыТүркістанаймағынөзінеқаратып,«көшпеліөзбектер»мемлекетініңастанасынБатысСібірденТүркістанаймағынаСығанаққаласынакөшіреді.[2;158б]Сондай-ақӘбілхайырхан1449-1451жылдарыМәуреннахрдақалыптасқансаясидағдарыстыөзпайдасынашешпекболып,таққаталасушыАқсақТемірұрпақтарыныңбіріӘбуСайдмырзанықолдайдыда,тікелейәскерикөмектіңжәрдеміменоныСамарқантағынаотырғызады. Сөйтіп,Әбілхайырханөзхандығыныңоңтүстігіменбатысындағымемлекеттердіңбасынаөзінеқолайлыадамдардықояотырып,өзмемлекетініңшекаралыққауіпсіздігінқамтамасызетедіжәнеөзіотырғызғанбилеушілерментиімдіқатынасорнатады.ЖалпыалғандаXVғасырдың40-50жылдары«көшпеліөзбектер»мемлекетініңсыртқысаясатыоңтүстіктежәнебатыстабелсенді,нәтижелітүрдежүргізіледі. Жалпыалғанда,Әбілхайырхандығыныңішкісаясиәлсіздігі,әсіресе1457жылықалмақтардыңжеңілуіоныңмемлекетініңыдыраупроцесінтездетеді.АлолөзкезегіндеКерейменЖәнібексұлтандардыңӘбілхайырданбөлініп,Моғалстандажекехандыққұруынақолайлыжағдайларжасайды. ҚазақхандығыныңқұрылутарихындаМоғолстанмемлекетіжәнеоныңXVғасырдың40-50жылдардағыішкі,сыртқысаясижағдайлары,мемлекеттіңосымезгілдеМауреннахрмен,ӘбілхайырХандығымен,соныменбіргеқалмақтарменқарым-қатынасыерекшерөлатқарады. XVғасырдың40-50жылдарыМоғолстанныңсыртқысаясижағдайыда,көршіелдерменқарым-қатынасыдамәземеседі.XVғасырдыңбасынанбергіоныңшығыстағыкөршісіқалмақтайпаларыменқарым-қатынасыкөпжағдайдасоғыстар,өзаражорықтарыменшектелген.Моғол-қалмаққатынастарындақалмақтаржетекшілікорынғаиеболады.ОларүнеміМоғолстанғатонаушылықсипаттажорықтаржасап,елдікүйзеліскеұшыратады,алМоғолхандарытарапынанешқандайтегеуріндіқарсылықтаржасалмайды.ҚалмақтайпаларыныңМоғолстанғажасағанжорықтарыЕсен-Бұғаханғадейінде,оныңбилікқұрғанкезіндедежалғасабереді.МұхаммедХайдармырзаДулатиЕсенбұғаханныңәкесіУәйісханның(1425-1428ж.ж.МоғолМоғолстанханы)Қалмақтайпаларымен61ретсоғысқанын,оныңішінде2ретоларғақолғатүскендігін,60ретжеңіліскеұшарағандығынайтады.[3;99б]Моғол-қалмақтайпаларыарасындағыжорықтардыңсанынақарап,әскериқарым-қатынастыңқандайдәрежеде,сипаттаболғандығынанықтауқиынемес.Уәйісханбарболғаны3-4жылдайғанаханболады.СондаУәйісханныңтұсындаМоғолдаршығыстағыкөршілерменжылсайын15-20рет,алайсайын1-2реттенсоғысып,жорықжасасыпотырғандығынбайқаймыз.МұндайжағдайXVғасырдың40-50жылдарыЕсенбұғахантұсындадажиіқайталаныптұрады.Тіпті1457жылыҮзТеміртайшыбастағанқалмақтардыңӘбілхайырханәскеріменұрысыкезіндеқалмақкөсеміөзтылынМоғолстантерриториясындағыШуөзенініңбойынаемін-еркінқалдырыпкетеді. МоғолстанныңXVғасырдың40-50жылдарындағықалмақтарменсаясиқарым-қатынасымоғолдарүшінөтеауыржағдайдаболады.СондықтандаКерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуінеЕсен-Бұғаханешқандайқарсылықбілдірмейді,қайтаолардыңкелгенінеқаттықуанады. 1451-1457жылдардағыМоғолстанменМауреннахрарасындағысаясиқарым-қатынастаКерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуінеқолайлыжағдайларжасайды.ҚазақхандығыныңМоғолстанныңбатысбөлігіндепайдаболуымен,1451жылыМауреннахрғабилеушіболыпкелгенӘбуСайдмырзаныңМоғолстанныңжүргізгенсаясатытікелейсебепшіболды. Мауреннахрбилеушісініңқиынжағлайданқұтылуынабірден-бірсебепкерболғанЕсен-БұғаханныңтуғанағасыЖүніссұлтанныңХорасандаболуеді.ҚазақхандығыныңМоғолстанныңбатысындапайдаболуынатікелейсебептерболғанЖүнісханныңтұлғасынақысқашатоқталыпөтелік. ӘбуСайдМырзаМәуреннахрғатөнгенекіқауіптіңорныменкүресудітаңдайды.Мауреннахрғатөнгензорқауіп-ЖаханшахтыңХарасанғаеніп,Гераттыалуыеді.ХорасанМауренахрдыңасабайәріірісаудажолдарыөтетін,қалаларыкөп,егіншілігідамығанаймағыболатын.Есен-БұғаныңтонаушылықсипаттағыжорықтарыменсалыстырғандаХорасаннанайырылу,шынындадаМауреннахрүшінасазоршығынеді. КерейменЖәнібексұлтандардыңМоғолстанғакелуіненЕсен-Бұғаханда,екісұлтандаұтылмайды.Есен-Бұғаханөзініңхандықбилігін1462жылғадейін,яғниқайтысболғаншадейінсозады,алекісұлтанболсажаңамемлекеттің–ҚазақХандығыныңнегізінқалайды. Жоғарыдаайтылғанойдытүйіндейкеле,МоғолстанмемлекетіменӘбуСайдмырзамемлекеттеріарасындағықарым-қатынастарӘбілхайырХандығыныңішкіжәнесыртқыжағдайлары,олардыңдамубарысыменбәріXVғасырдың50-жылдарыныңаяғындаҚазақХандығыныңқұрылуынасаясиалғышарттарәзірлейді.Сондықтандабіз,Қазақхандығыныңқұрылуыкездейсоқемес,саясидамудыңзаңдықорытындысыдепбатылайтуғаболады. БізбұғандейінҚазақхандығыныңқұрылуқарсаңындағыӘбілхайырхандығыМоғолстанжәнеМауреннахрдағы,сондай-ақоғанкөршіИрандағысаясижағдайларменсаясиқарым-қатынастардықарастырдық,жаңахандықтыңқұрылуыныңсаясиаяғышарттарынашуғатырыстық. Соғысқадейінгі,соғыстанкейінгіжәнеқазіргікездегітарихнамадаҚазақхандығыныңқұрылупроцесінетікелейжәнежанаматүрдеқатысыбаркөптегенортағасырлықдеректерменолардыңмәліметтеріғылымиайналымғаенгізіледі.СолардыңнәтижесіндеҚазақХандығыныңқұрылуынанегізделгентұжырымдамытылды,кеңейтілді.Бұлтұжырымныңкейбірмәселесінеөзгерістерментолықтыруларенгізілді.Мысалға,КерейменЖәнібекхандарыныңМоғолстанғакөшіпкелгенуақытыВ.В.Вельяменов–Зерновбойынша,бірден-бірдұрысуақытдепесептелмейотырып,зерттеушілерәртүрліжылдардыайтуда.Бірақтұжырымныңсхемасызерттеушіөзгертеқойғанжоқ,олайболсабәріонымақұлдаудадептүсінеміз. Жоғарыдаайтылғантұжырымдықолдайотыр,оғантолықтыруларенгізуарқылыҚазақХандығыныңқұрылупроцесінашыпкөрсетугетырыстық. КерейменЖәнібекхандығыныңМоғолстанғакөшіпкелуінбаяндайтынмәліметтерортағасырлықекішығармадағанабар.Біріншісі–МұхаммедХайдармырзаДулатидың«ТарихиРашиди»еңбегі.Еңбек1542-1546жылдарыКашмирдежазылған[9;110б].бұлкездеҚазақХандығыныңқұрылғанынабірғасырдайуақытөткенболатын. «ТарихиРашидидегі»ҚазақХандығыныңпайдаболуытуралыекіншімәлімет1546жылыжазылғанбіріншідәптердедебар.КерейменЖәнібектіңМоғолстанғакелуіЕсен-Бұғахантұсындаболғандықтан«Есен-Бұғаханғаәмірлердіңқарсылығыжәнесолкездеболғаноқиғалартуралыбаяндау»дегенбіріншідәптертарауындабұғанарнайытоқталыпөтеді.«ТарихиРашидидегі»екіншімәліметтеҚазақХандығыныңШуменҚазыбасыаймағындақұрылғандығы,сондағықазақтардыңсаны200мыңғадейінжеткендігіжәнеқазақхандығыныңбилікқұрабастағанжылытуралыбіріншімәліметтекездеспейтінфактілербар.Сондай-ақҚазақтаржәнеҚазақХандығытуралымәліметтер1537-1538жылғадейін,яғниБұйдашханғадейінкелтіріледі.алекіншідәптердегімәлімет1513жылғадейін,яғниСұлтанСайдханныңҚасымханордасынабаруыменшектелгенболатын. Сөйтіп,бізбіршығармадағыбірмәселетуралыайтылғанекімәліметтісалыстыраотырып,соңынанжазылғанмәліметтіавторарнайыжазғандеймізжәнеҚазақХандығыныңқұрылуытуралыеңқұнды,еңбастымәліметдепсанауғаболады. КерейменЖәнібектің«көшпеліөзбектер»мемлекетіненкөшуінбілуүшін,алдыменолардыңсолмемлекеттіңқайұлысындатұрғандығыныңанықтаудыңмаңызызор.Бізсоларқылыкөшіпкетудіңсебептерін,ӘбілқайырханныңКерейменЖәнібексұлтандарғажасаған«қысымшылығының»астарынданежатқанынбайқаймыз. КерейменЖәнібектіңатақтыОрысханныңұрпақтарыекендігібаршағамәлім.«Тауарихигузидаинуфатнаме»бойынша«Орысханда7ұлжәне5қызболған.Ұлдардыңесімдері–Тохтақия,Құтлұқ–Бұқа,Тұғлық–Болат,Құйыршық,Тоқта–Болат,Сайид–Ахмет,Сайид-Әлі». ҚазақхандығыныңқұрылғанжылынанықтауғаXVғасырдағыоқиғалартізбегіне1457жылыӘбілхайырдыңқалмақтарданжеңілісі,1450жылдыңІІжартысындаӘбуСайдмырзаныңХорсандықайтаруы,ЖүнісхандыШиразданалдырып,Мәуреннахрдыңшығысындажерберуіжатады.Бірақсоңғыекіоқиғаныңқайжылыболғандығынанықкөрсететінфактжоқ.Текқанаоны1456/59жылдараралығындаболғандегенболжамдаранықтауғатигізержәрдемібаржәнежатқандерегінпайдаланудыжөнкөріпотырмыз.Ол-ӘбілғазыныңМәуреннахрдағыӘбуСайдмырзамен,оныңтуысы,Ұлықбектіңнемересі,ӘбдӘлЛатифтыңұлыМұхаммедЖөкініңбилікүшінкүресіжайындағымәліметі.БұлкүресМасудибн–ОсманКухистаниеңбегіндедебаяндалған.Әбілғазыеңбегініңбіралтықшылығы–ондаМәуренахрдағыжағдайыреттеуүшінӘбуСайдмырзаХарасандағысоғыстарынтоқтататұрыпкейіноралатынын,еңбастасыӘбу–СайдмырзаныңМәуренахрғахаросананкелгенжылынберген.ТүсініктіболуүшінМұхаммедЖөкігебайланыстыдерекмәліметтерінберекетейік. МұхаммедХайдарДулатида“Есен–БұғаханныңФерғанаға,ташкенткежорығыӘбусайдмырзаныңХарасандағыістерінкейінқалдыртуғаШиразданЖүнісхандыалдыртуғамәжбүретті,бұлхижраның860жылыболғанеді”–деп,толықтыратүседі. Жоғарыдаайтылғанбарлықой-тұжырымдарымыздықорытындылайкеле,ҚазақХандығыХІІІ–XVғасырлардағыДештіҚыпшақпенОртаАзиядағыәлеуметтік-экономикалық,саяси-этникалықдамудыңзаңдықорытындыларынәтижесіндепайдаболадыдепсанаймызжәнеҚазақХандығыныңқұрылуыбірсәттеболғанісемес,басталуыжәнеаяқталуыбартарихипроцесс.1458жылыКерейменЖәнібекхандардыңМоғолстанғакөшіпкелуіменҚазақХандығыныңқұрылупроцесібасталса,1470-1471жылыЖәнібекханДештіқыпшақтағыбиліктітолықөзқолынаалуыменҚазақХандығыныңқұрылупроцесіаяқталады.ҚазақхандығыныңқұрылуыныңТүркістанаймағызорықпалетеді.[7;18б]ОданәріҚазақХандығыныңкүшеюдәуірібасталады. 1.2Қозыбасы–Қазақхандығыныңалғаштуытігілгенжер. Еліміздетарихимәнінебайланыстыкиелітанылғанжерлербаршылық.Солардыңбіріқазақұлттықмемлекетідүниегекеліп,кесілгенжер–Қозыбасыжайлауы.БұлтуралыайғақтығұламабабамызМұхаммедХайдарДулати(1499-1551)өзінің«Тарих-иРашиди»аттытарихи-көркемшығармасындабылайшаәңгімелейді.«...СолкүндеріӘбілхайырханДешті-Қыпшақтытүгелиеленді.ОлЖошыәулетініңсұлтандарыншабуылдайберді–ЖәнібекпенКерейханоданқашып,Моғолстанғакелді.Есен-Бұғаолардыжақсықарсыалып,МоғолстанныңбатысжағынанШуөзенініңҚозыбасыдегенжерінберді». ҚазақхандығыныңтуыалғашжелбірейтігілгенҚозыбасыныңқайжердеорналасқанынанықтауөтемаңыздымәселе.Бұлкөптіңкөкейіндежүргенсауал.Оныңжауабытарихшылармензерттеулердіталайдантолғандырыпкеледі.Осытуралыәртүрліойларменпікірлердеайтылуда.ПрофессорСанжарАсфендияров1935жылы«Қозыбасы–ҚордайдыңТарғапқақарсытұсындағыжайлау»деген.Кейінгіжылдарыбұлсұраққажауапретіндеондайжердіңжоқекендігінеқарамай,деректерденалшақболсада,ШудыңМойынқұмөңірін,Бетбақдалажағын,ЖамбылтауменХантаудыңдаҚозыбасыболардегенойларайтылды.СәбетқазыАқатайменЖағдаБабалық«ҚозыбасытөбесіАлматыоблысыныңЖамбылауданындағыСуықтөбетауынанқашықемес»деп,дәлүстінентүсіптұрсада,«бірақоныШутарапынажатқызуғаболмайдығой»дегенкүдіктідекелтірген.[10;128б] Қозыбасыныңқайжердеекендігінанықтағандақазақхандығықұралғанкездегіелдің,мемлекеттердіңсаяси-әлеуметтік,тарихижағдайындаескерукерек.ҚазақхандығыныңдүниегекелуініңалғышартыболдыдепМоғолстан,МауреннахржәнеДештіҚыпшақмемлекеттерініңарасындағықарым-қатынастардыңшиеленісуінайтукерек.ОсығанбайланыстыӘбілхайырханныңқарамағындағысұлтандарғақысымыартатүсті.ЖәнібекпенКерейсұлтандартуындағанжағдайдыпайдаланыпханнанарасынашабастады.ҚазақсұлтандарыМоғолстанғакеліппаналайды.Есен-БұғаоларғаМоғолстанныңбатысжағынберіп,осыжерлердіқауіпсізаймаққаайналдырудыкөздегенідеайқын. ҚозыбасыжайлауынмекендеуЖәнібекпенКерейСұлтандарғатиімдіеді.БұлӘбілқайырханныңқолыжетпейтінжерШуөзенініңаңғарындағыЖүнісханныңәскерлеріменекіарадағыбиіктаужоталарықалқанболардай.ТаяубатысындағыКіндіктас,қазіргіҚордайжоталарыжауғаұрымталжерболғандықтан,ЖәнібекпенКерейбұлаудандымекендеугетаңдайқоймасытүсінікті. «Тарих-иРашиди»аудармасындағы:«...ШуөзенініңҚозыбасыдегенжерінберді»дегендіоқығандаҚозыбасыныөзенніңжағалауындаболардегендейжансақойтуады.Қолжазбаныңдәлірекаудармасы«ШуатырабындағыҚозыбасы»болыпшығады.Егер,ҚоршағанданемесеТашкенттеотырыпМоғолстанныңжерлерінШу,Іле,БалқашсияқтыбелгілінысандарғабайланыстыайтқандаҚозыбасыжайлауыныңШужақтаекендігікөрініптұр. ҚозыбасыАлматыоблысыныңЖамбылауданында,Тарғапауылынаноңтүстік-шығысбағытыбойынша8шақырымжердегіТекшетау,Алматықаласынанбасқақарай95шақырымжерде.Қозыбасытекшетауыныңсолтүстігіжарқабаты,турасынанөлшегенде5шақырымқашықтықтаҰлыЖібекжолыныңсүрлеуі,қазіргіхалықаралықавтокөлікжолыөтеді.ТекшетаудыңортасындадөңгеленіпҚозыбасытөбесітұр.Ханкеңесінөткізугетөбеөтеқолайлы,алоныңайналасыхалықжиналыпханжарлығынтыңдауға,ордакеңесінеқатысуғаәдейіжаратылғандай.ТөңірегіндегіжазықпенсайлармалжайылымынадақолайлыОңтүстігіндеқалқанболыптұрғантаулардыңоңбиікСуықтөбешақырым.Қозыбасытекшетауынанбиіктауларғадейінгіаралықтамалғада,жанғадажайлыкеңшатқалдабар.СолшатқалдардақазірДегерес,Көкқайнар,Шиен,Бесмойнақ,Қастек,т.б.ауылдарорналасқан.Жетіжол(дұрысыЖотажолболар)тауынбасыпөткендеШуөзенніңаңғарыменЫстықкөлжатыр.[5;218б] Сонымен,ҚозыбасыныҚордайжотасында,Шуөзенінңбойында:БетбақдаламенХантауөңіріндедегенболжамдарнегізсіз.Себебіолкездебатыста–ШуменТаласөзендерініңаңғарынӘмірТемірдіңұрпақтарыөзқолдарынаншығарғанемес,алСолтүстікте–МойынқұмменБалқашөңірлеріндеӘбілқайырбилікетті.Аталғанжағдайлардыескерсек,бізайтыпотырғанҚозыбасыҚазақхандығыныңмәйегіншайқауғажайлыдатиімдіжерекендігіайқынкөрініптұр.ЖоғарыдааталғанболжамалыжерлерҚазақхандығыныңбуынықатайып,құлашынеркінсермейбастағанкейінгіжылдарығанамемлекеттіңқұрамынакірген. ҚозыбасыдаҚазақхандығыныңкөкбайрағықайкүнітігіліп,алғашжелбірегенуақытыәзіршебеймәлім.Дегенмен,оның1465жылданбұрынболғаныанық.Оныңбастыдәлелі,ҚозыбасынықазақтарғабергенМоғолстанханыЕсен-Бұға1462жылыдүниеденқайтқан. БерекетКәрібаев«ҚазақхандығыҚозыбасыда1458жылдыңкүзіндеқұрылған»дегентұжырымжасайды. ҚозыбасыҚазақхандығыдүниегекелгенжерболғандықтанхалықесіндемәңгісақталуытиіс.Олүшінкиеліжердемемориалдықкешенорнатып,туристікнысанғаайналдырукерек. Қозыбасыныңәсемтабиғаты,оныңхалықаралықавтокөлікжолындажақынтұрғандығыжәнежобадағыЫстықкөлгеасатынтөтежолдыңбойындаболуыескерткішкешендерінкөрнектегенсоңхалқымызға,болашақұрпаққажәнешетелдерденкелетінқонақтарғаеліміздіңтарихынпашететінкөріністердіңбірінеайналуысөзсіз. 1.3"Қазақ"терминітуралы. Бірұлттыңатының(этнонимінің)шығутегі,мән-мағынасыменсөзтөркінімәселе,қайқашандатарихнамадаталайпікіртуғызып,айтыстаршығаратынжәнебірауыздышешімгекелеқоюқиынкүрделімәселе."Қазақ"атауыныңшығуы,оныңмән–мағынасытуралымәселедеталайзаманнанберіталқыланып,саналуанжорамал-жорулармендәлел-деректер,келеліпікірлерайтылыпкележатқанкәделімәселе.Бірақ,әлікүнгедейінбұлмәселегеғылымдадәл,тоқетержауапжоққолдабармәліметтердісаралайкеле"қазақ"атауытуралыбасты-бастыпікірлерге,деректергетоқталакетейік. Тарихиәдебиеттерде"қазақ"сөзініңсантүрлітүсіндірмесібар.Біріншілері:Қазақхалқыныңарасындатаралғантарихиаңыздыңүлгісімен"қазақ"дегенсөздіңтөркінікәдімгіжылқұсықаз-аққудың"қаз"дегенұғымнаншыққан,якиосыданөзгергеннемесеқазғатереңарқылыпайдаболғандепесептейді.Мысалы:жазушыР.Тоқтаров:қазақатауықаз(құс)жәнеақ(аппақ)дегенсөздерденшыққандеген,яғни"аққаз"дегенболжамайтады.А.Абдрахманновтыңпікірібойынша:"Қазақсөзініңтөркініқазжәнеоғ(оқ)дегенекікомпоненттенжасалған."Оғ"көнетүріктілдерінде"ру,тайпа"...алғашқышығутегіжағынанқазақэтнонимі"қаз – оғ(оқ)яғни"қазтайпалары"дегенсөздерменбайланыстыболған"деп,тұжырымжасайды. Біреулеронытүріктіліндегіқаз,қазу(рыть)сөзіненемесекез,кезу(скитаться),қаш,қашу(бежать,спасаться)сөзінеапарыптелиді;екіншілеріқаз(гусь),оқ(белый)сөздеріненшыққандепбұлсөздіңадамнанғысызэтимологиясынжасайды;«қазақсөзін»монғолдыңқасақ-тэргэн(арбаныңбіртүрі)сөзіненшығаруғаболатындейтінзерттеушілербар.Тағыбірқатаравторлар«қазақ»сөзінкөнеКавказтайпасыныңнемесетайпалародағыныңатауы«касогпен»байланыстырады;алайдабұлсияқтыжорамал-болжамныңбәрі,В.В.Бартольдтыңпікірінше,«тарихшыүшінкәдегежарайқоймайды»."Қазақ"дегенсөздіңкөнетүркітіліндегімағынасыякиқолданылудағдысы"өзеліненбөлініпшығып,еркінжүрушілер","еркінадамдар",ержүрекеріктілер"дегенсөздібілдіреді.Демек"қазақ"атауыныңарғытегі"еріктілер"дегенненшықтыдейді.Мысалы:Ш.Уәлиханов:"Қазақсөзіәскеритерминретіндеқолданылып"ержүрек,батыл"дегенмәндібілдіргенінбаяндайды.АтақтығалымВ.В.Радлов"қазақ"дегенатауды:"Тәуелсіз,еркін,еріктіадам"депмағыналаған,алА.Н.Самойлович:қазақсөзіәлеуметтіктұрғыдабелгілібірмәнге:"батыл,ержүрек,еркінадам"дегенмағынағаиедепжазады.Қазақшежіресінің"авторыШәкәрімҚұдайбердіұлыдаосыжоғарыдағыпікірдіжақтайды:"Қазақ"дегенніңмағынасы"өзалдынаелболып,еркінжүргенхалықдегенсөздептүсіндіреді.[4,29] Қысқасы,«қазақ»сөзініңсенімдіэтимологиялықтүсінігіәзіргежоқ.Бірақ«қазақ»сөзініңшығутегіқандайекендігінеқарамастан,оныңәуелбастаеркін,үйсіз-күйсіз,кезбе,аласталған,соныменқатарержүрек,ерадамдегенмәндегіатаумағынасыболғаныдаутудырмасыанық. Сөйтіп,ешқандайсаясиболмасаэтностықмағынасыжоқ«қазақ»сөзіәрбірөзжүртынан,өзініңзаңдыбилеушісініңқоластынанбөлінекөшкен,сөйтіптәуекілшілепөмірсүругемәжбүрболғанөзеркіөзіндегіадамдегендібілдіреді.Айтакететінжайт,түріктіңосысөзіорыстіліндедесолмағынадақолданылады.Русьтеказактардепарнаулыбіркәсіппенайналыспайтынадамдарды,жалдамалыбатырақтарды,қысқасыөзеркіншежүргенадамдардыайтқан.«Қазақ»сөзіXIVғасырдыңаяғындаРусьтіңтерістікаумағындатіркелгенімен,тарихшыларорысказачествосыныңотаныҚыпшақдаласыменшекараласоңтүстікРусьжеріболғанынмойындайды.Бұлаймақтағытұрмыстыңыңғайыолардыңәскериқауымдастықретіндеқалыптасуынаықпалетті. Басқашаайтарболсақ,«қазақ»сөзініңтүпкімәні—әлеуметтікмән.Ол—дәлосысәттегіжекеадамның,ұжымныңөзбилеушісіне,қоғамға,мемлекеткеқатыстыжағдайы,күйі,мәртебесі.Мәселен,айналасынасыймайелкезіп,өзін-өзіқылыштыңжүзіменасырапжүргенадам—қазақ,жора-жолдассызжалғызөзіқатерлідешалғайжолғашыққанадам—қазақ,Бабырдыңсөзіменайтсақ,«көзсізерлікпенжауыныңжылқысынайдапәкетпейтынбайтын»жаужүрекжігіт—бұлдақазақ. Кейдеөзеркіменнеәлдебіржағдайғабайланыстыеріскізқазақыөмірсүретінадамқашандаазболмаған.Оғанолкездіңкүнделіктітірлігідеқолайлыеді,оныңүстінесолкездіңтүсінігібойынша,«ТарихиРашиди»авторыайтқандай,ер-азаматтыңжасшағындаелденжырақ,шөлдіжерде,тауменорманішінде,ауылынаншалғайдаөмірсүріп,жүгіргенаң,ұшқанқұсетіментамақтанып,баскетерқатергебаражүріпұстағанаңтерісінүстінеіліпжүрудіңөзіерліккепарапарболған. Кезкелгенадам,олтүрікпе,парсыма,көшпелімалшынемесежетіатасынанүзілмейкележатқанақсүйектөреме,«қазақ»болыпкетеалатынеді.БіразуақытТоқтамысханныңтүңғышұлыЖалад-Динде,ШибанәулетімемлекетінорнатқанӘбілхайырда,оныңнемересіМұхаммедШибанда,ШағатайұрпағыУәйіссұлтанменСаидсұлтанда«қазақ»болыпжүрген.ҚылыштасуданалдынажансалмайтынӘмірТемірұрпағыСұлтанХусейндекөпайлар«қазақ»болыпжүрген.Өзініңәйгілі«Жазбаларында»Бабырда«қазақаталып»,таулыаймақМасчаданСұлтанМахмудханғабармақболғанынесінеалады. Бұлжердеқазақболғанадамныңөзбетіненқайтып,бұрынғықалпынақайтакелуіне,ежелгіөзауылынақайтаоралуынаболатынынбасаайтукерек.Жоғарыдабізатапөткенақсүйектұқымдарыныңбәрідесөйткенінкөреміз.СұлтанХусейнменСұлтанСаидкейінәрқайсысыөзеліндепатшаболды.МұхаммедШейбанименЗахирад-ДинБабырларөзалдынадербесмемлекеттерінқұрды. Сөйтіп,сонаубірескізамандақазақболуәркімніңөзқолындағынәрсееді.Иранжәнетүркітілдесдеректертүпнұсқаларындақазақтыңтұрмыс-халінкөрсетуүшінқазақболу,казачество,елкезу,еркіндікдегендібілдіретінқазақлықзатесімі,сондай-аққазақламақетістігіқабылданды. Қазақтыңтұрмыс-халікарабайырекенібелгілі.Соданбарып«қазақына»,яғни«қазақша»,«қарапайым»ұғымдарынбілдіретінсөз,түріктің"қазақ"дегенсөзінепарсының"ына"қосымшасыжалғануынанбарыптуғансөзшыққан.Т.И.Сұлтанов"қазақ,әрине,өзінің«қазақлығын»жалғыз-жарымөткізебермеген.Еркінқазақпенбіргеоныңболашағыбеймәлімтірлігінтеңдейбөліскісікелетінадам,оғанқазақтасболған.Қазақтассөзін(оныңнегізіндебелгіліүлгі:ЙОЛДАШ—серіктес,аркадаш—жолдас,ауылдас—жерлес,ватандаш—отандасжатыр)менекі-ақжерде—әл-ХаджаАбдәл-ҒаффарКиримидің«Умдатат-тауарих»(«Тарихтарнегізі»)шығармасындажәнеXVIIғасырдағыосманавторыЭвлиЧелебидіңҚырымхандығынсуреттеген«Саяхаттаркітабынан»ғанакездестірдім",–депжазды. Бізсөзетіпотырғандәуірде«қазақ»сөзіжекелегенэтностық,саясижәнебасқатоптарға,кейдетіптіжекеадамдаратынақосылыпайтылған.Мәселен,моғолқазақтары,ноғайқазақтары,Дештіқазақтары,қызылбасқазақтары,сондай-ақ«Таңбалаәмірқазақтары»,«біздіңқазақтар»(Бабыр),«шибанқазақтары»болған. «Қазақ»сөзісондай-ақбелгілібіртоптың,әртүрлісебептерменөзмемлекетіненажырапқалған,қазіроныменсоғысуғамәжбүрболыпжүргенкөшпенділердіңбірбөлігінедетаңылыпкелді.Міне,сондайтоптың,қазақтардыңбірінеӘбілхайырханмемлекетініңоғанқарсышығып,оныңбилігіненбөлініпкеткенОрысханұрпақтарыКерейменЖәнібектергеқосылыпжатжерденбақытіздегенкөшпенділерідежатады. КерейменЖәнібектіңауакөшіпкетуініңқазақхалқыныңэтногенезіндегірөліқандай?КерейменЖәнібекмаңындағықазақтарбірлестігісаясижәнеэтностық тұрғыданқандайбірлестікеді?дегенсұрақтартуады. КерейменЖәнібектіңЖетісужерінекөшіпкетуі,сөзжоққазақхалқыныңэтногенезіндешешушірөлатқарды.Бірақхалықтыңөзініңқалыптасуындағыемес,оныңқазіргіатыныңбіржолабекіпқалуындағырөлінайтамыз.1459—1460жылдардағыауакөшуденқазақхалқыпайдаболғанжоқ,олхалықтыңбұғандейіндежүріпжатқанқалыптасуүрдісіноданәріжеделдетті.[8;49-56б] Қысқасы,олкөшқазақхалқыныңұлтболыпқалыптасуыныңбастауыда,жетермежесідеболғанжоқ.Бірақолсоләрқилыаспектідентұратынүрдістіңеңбастықозғаукүшініңбіріболды:қалыптасыпжатқанхалықтыңөзініңболашақесіміментарихитоғысуыосылайшаЖетісудаласындажүзегеасты.ОсыданбылайОрысханәулетінжақтағанадамдардыңтарихымен«қазақ»сөзініңтарихытұтасыпбітеқайнасыпкетті.ЕндешеКерейменЖәнібектіңкөшуі«казақ»сөзініңдетарихитағдырынбіржолашешіпберді. ШибанұрпағыӘбілхайырөлгенненкейінКерей,Жәнібекжәнеолардыңқасынаергендерүшінтуғанелгеқайтуғажолашылды,қайтыпоралғансоңкөпұзамайоларжоғарғыбиліктіөзқолдарынаалды.Солоқиғалартөлқазақмемлекеттілігініңбастаунегізіболды. ӘбілхайырмемлекетіндегібилікұстағанәулеттіЖошыәулетініңбасқабұтағынантарағандаралмастырғанымен,елдіңэкономикалық һәмәлеуметтікқұрылымындаелеуліөзгерісболақойғанжоқ.Бірақосыоқиғатүптіңтүбімемлекетатыныңөзгеруімен«қазақ»сөзініңэтностықмазмұналуынажеткізді. ШығысДештіҚыпшақтағы«өзбек»жиынтықатауыбіржолажойылды.Бұрыносыөңірдімекендегентайпаларендіәрқайсысыөзатыменөзбектер(шибандықтар),қазақтаржәнемаңғыттар(ноғайлар)депаталабастады. ШығысДештіҚыпшақаумағындағысолкезгіэтностық-саясидайды1510жылыөлгенМухаммедШайбанхансарайыныңеңхабардарбіртарихшысыИбнРузбиханбылайшасипаттайды. ШибанұрпағынаергенкөшпелітайпалардыңбірсыпырасыныңМәуереннахрменХорезмгеқарайаууынабайланыстыШығысДештіҚыпшақтүрғындарыныңаумақтық-этностық,әлеуметтік-экономикалықжәнемәдени-тұрмыстықөзгешеліктерініңшығуыэтностықжаңақауымдастық—қазақхалқыныңбіржолақалыптасуындашешушірөлатқарды.ШығысДештіҚыпшақ«өзбек»және«қазақ»дегентерминдердіңтарихитоғысқанорныболуданарылды.«Өзбек»сөзіШибанұрпағыменбіргеМәуереннахрменХорезмаумағынаөткентайпалардыңатынаайналды.ШығысДештіҚыпшақпенЖетісужеріндекөшіпжүргенқалпындақалғанЖошыәулетіОрысханүрпағыныңқоластынабіріккентүркітілдестайпаларменрулар«қазақ»атынтүпкіліктіиемденіп,олардыңеліҚазақстанаталабастады. Солкезденбастапқазіргедейіносыбіреуразиялықұлан-байтақелдіңтүпкіліктітұрғындарыөздерінтекқазақдепқанаатапкеледі. СөйтетұраорыстіліндегіәдебиқұжаттардаXVIIIғасырданXXға-сырдың30-жылдарынадейінкөптегенжылдарбойынаҚазақстанныңбайырғыхалқынатауүшін«қырғыз»(көршілестүркітілдесхалықтыңатауы,оларорыс құжаттарындақараққырғыз,буруттар,жабайытауқырғыздарыдепаталыпкелген),немесебірдеқырғыз-қазақ,бірдеқырғыз-қайсақ(бұлжерде«қайсақ»сөзітүріктің«қазақ»дегенсөзініңбұрмалануығана)дегенсөздерқолданылды.Қатеатаудыңқазақтарғатаңылуыныңәрбіржағдайыныңөзтүсіндірмесібар,сондықтанарнайықарастырудыталапетеді. «Қазах»сөзі—осыкүнгіжераумағыжағынанбарлықтүркіелдерініңалдында тұрғанкөпмиллионхалқыбарұлттыңқазіргіресмиорысшааты—түркіше«қазақ»сөзініңорысша нұсқасыболыптабылады. Қорытынды Жұмыстықорытындылайкелеалғақойғанмақсаттардыашып,зерттедім.ҚазақмемлекетініңалғашқытарихшысыМұхаммедХайдарДулатидіңеңбектерінесүйенеотырып«Мәңгілікелдің»ұлытарихыныңбастауыҚазақхандығыныңқұрылутарихыназерттеужасадым. Жоспарбойыншабарлықалғақойғаннегізгімәселелердіқарастырып,кішігірімзерттеужүргіздім.Жоғарыдаайтылғанойдықорытындылайкеле,ҚазақхандығыXIII-XVғасырлардағыДештіҚыпшақпенОртаАзиядағыәлеуметтік-экономикалықдамудың,саяси-этникалықдамудыңзаңдықорытындыларынәтижесіндепайдаболды.Қазақхандығыныңқұрылуыбірсәттеболғанісемес,басталуыменаяқталуыбартарихипроцесс.1458жылыКерейменЖәнібекхандардыңМоғолстанғакөшіпкелуіменҚазақхандығынқұрылупроцесібасталса,1470-71жылыЖәнібекханДештіқыпшақтағыбиліктітолықөзқолынаалуыменҚазақХандығыныңқұрылупроцесіаяқталады.Яғнихандықтыңқұрылуыбіржылдағанаемес,бірнешежылдарішіндеболады. XV-XVIIғасырдаҚазақстанныңоңтүстік-шығысбөлігіндеқұрылғанҚазақхандығытарихиоқиғаболды.ҚұрылғаннанкейінҚазақхандығыЕуразияныңшығысбөлігіндегікүштімемлекеттердіңбірінеайналды.1470-71жылдарданбастапХІХғасырдапатшаүкіметкеңбайтаққазақдаласындағыханбилігінжойғанғашейінОрысханұрпақтарыүнемібірін-біріалмастырыпкелді,бірақсаясиүстемдікендіқайтыпШыңғысәулетініңбасқатармағыныңөкілдерінекөшкенемес. жүктеу/скачать 37,24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|