Арѓын тайпасыныњ рулары б‰кіл аза станда опыстапды, біра олардыњ мейлінше кµп

АР ЫН

Арѓын тайпасыныњ рулары б‰кіл  аза станда  опыстапды, біра  олардыњ мейлінше кµп 

табан тіреген жерлері мыналар: Орталы   аза станда  Есіл,  ±папµтпес, Теріса ан,  ума 

µзендеріиіњ ањѓары,  орѓалжын, Тењіз колдеріпіњ тµњірегі, Н±ра µзені мен оныњ кµптеген 

салаларьшыњ бµйы; ІІІыѓыс  аза станда ¦ Шыњѓыстау, Ш±бартау даласы, Тµ ырау, Ба анас 

µзендерініњ бойы, Солт‰стік Бал аш µњірі,  ар аралы таулары жєне оныњ кµптеген µзендері 

бар тµњірегі, Ащысу. Н±ра µзендерініњ бас жаѓы,  арасµр,  атынкµл, Саумалкµл кµлдерініњ 

тµњірегі, Баянауыл мањы мен Ертіс бµйы; Солт‰стік  аза станда  Кіші арой жєне Ебейті 

кµлдерінен бастап, одан єрі Есіл мен оныњ салалары бойымен батыс а  арай, Зеренді, 

Алабота, Жалбыркµл, Сєулекµл, А пан-бµрлі, Тайсары, Жабай, Жыланды µзендерініњ т. б. 

бµйы.

Арѓындар Кіші ж‰з жеріпде де мекен еткеп, ол жерлер:  ара амыс, Шош алы, Сарыкµл, 

µйбаѓар кµлдерініњ тоњірегі, кµптеген шаѓын µзендердіњ бойы мен осы кµлдер мањыидаѓы 

ал аитар, Торѓайѓа  ±ятын ‡лкептамды, Мойылды, Сарыторѓай деген шаѓын µзендердіњ 

бойы, сондай-а  Торѓай µзенініњ бас жаѓы жєне Сарыкµл тоњірегі.

Жалпы алѓанда, Арѓын тайпасыныњ  оныстанѓан жерлері осы. Рулардыњ орналасуы 

туралы деректерді архив  ±жаттарыиан, єсіресе сырт ы округтер бойынша мєліметтер 

келтірілетін  ±жаттардан аламыз. Оларда мейлінше тµлы  кµріністер беріледі.

Арѓын тайпасы руларыныњ орналасуын Шыѓыс  аза станнан бастап, содан єрі 

жылжимыз.

Топонимика елеулі µзгерістерге ±шыраѓанын кµруге бµлады. Кейде  азіргі карталардап 

рулардыњ XIX ѓасыр мен XX ѓасырлардаѓы орналас ан жерлеріи аны тау  иын, ойткені 

µлкеніњ отарлапуына байланысты тµњкеріске дейінгі єр т‰рлі деректемелерде кµрсетілгеп 

атаулардыњ орнына, кейін орысша атаулар берілгеи. Б±л мєліметтерді неѓ±рлым кейінгі 

мєліметтермен салыстыруѓа тырысамыз жєне о ырмандарѓа т‰сінікті болуы ‰шіи тым 

болмаѓанда о ырмаидар біле бермейтін жерлердіњ шамамен алынѓан географиялы  

коордипаттарын немесе µриалас ан жерлеріи белгілі пупкттерге, озепдерге, колдерге, 

тауларѓа т. б. байлапыстыра кµрсетеміз.

Жоњѓарлар  уып шыѓарылѓашіан кейін  аза  руларыныњ шыѓыстаѓы  оныстарына 

айтып оралуы ‰ш баѓытта: Орта Азия жаѓынан  Шу µњірі ар ылы Сарыар а даласы, 

Т‰ркістаниан Ерейментау жєие Оњт‰стік Сібірден (Ертіс, Ом µзендерінеп) Ертіс ал абы 

баѓытында ж‰рді.

Ањыздарѓа  араѓаида, Сарыар а даласына (Есіл, Н±ра, Т‰ндік озендері бойыиа) алѓаш 

келгендердіњ бірі  анжыѓалы руыныњ  ауымдары болѓан. Осы рудыњ билері Абыз беп 

Шома  бос  оныстарѓа µз тайпаластарын ша ыра бастайды.

Жоцѓар шап ыишылыѓы жылдарында кµшіп кеткен  аракесек руы Ташкент мањында 

т±рып, олардыњ биі Бертіс ( арањыз: 2кесте  Бошаішаи тараѓап тµртіпші ±рпа   М. М.)  осы 

алада белгілі бір  ызмет ат арѓан.

апжыгалылардыњ ±сыныс жасауы уа ыт жаѓынан Бертіс бидіњ шµбересі  азыбек 

бидіњ ( арањыз: 2кесте) заманыиа т±стас келеді.  азыбек би кµшіп бару м‰мкіндігін білу ‰шіи 

у жєне Едірей таулары тµњірегін мекендеген  анжыгалы руыныњ билеріне µз адамдарын 

жібереді. Окілдері жа сы хабар єкелгеннен кейін  азыбек би  аракесек руыныњ µзі билейтін 

Бошан атасымен жєпе  уанды  руыныњ Алтай атасымен ( арањыз: 2кесте) бірге кµтеріле 

кµшіп Сарыар аѓа,  анжыѓалылардыњ  опыстарыпа беттейді.

Ањыздарда былай делінеді: Темеш (алтай) руыиан Найман тайпасы 40 биепі ±рлап, сойып 

алѓан. Наймаидар ол етті ерулік дєст‰рімен  она асыѓа берген. Сосын жайылымды жањадан 

кµшіп келгендерге тастап, µздері кµшіп кеткен.

Хальт  пен мал саныныњ кµбеюіне байланысты жердіњ таршылыѓы бай алып, 

аракесектер  анжыѓалыларды Баянауыл тауына, ал  уанды  руыныњ Алтай атасын А мола 

даласындаѓы Семіз ыз тауыиа ыѓыстырѓан.

аракесек руыныњ  ауымдары Кейт, Бо ты,  у, Едірей, Абыралы таулары мен соларѓа 

шектес жерлерді  оныстанды.

XIX ѓасырдыњ бас кезінде А мола даласынап жєне солт‰стіктен (Ом µзенінен) 

ар аралы тауларына Тара ты руы кµшіп келді. XIX ѓасырдыц 40жылдарында к‰ші мыѓым 

амбар руы тара тыларды Кµкшетаудан ыѓыстырып шыѓарды.

XIX ѓасырдыњ 40жылдарыида Абылай ханныњ кенже ±лы Шама с±лтан Солт‰стік 

Бал аш µњірініњ шµл даласыпан кµшіп келген ДаданТобы ты руын Шыњѓыстаудаи  уып 

шы ты. Осылайша кµшіп келіп, бір руларды екіишілерініњ ыѓыстырып шыѓаруы аз болмаѓан.

Сонымен, солт‰стік ендіктіњ 50 градусы мен шыѓыс бµйлыѓыныњ 40 градусыпан шыѓыс 

ендіктіњ 48 градусы жєне одан оњт‰стікке  арай солт‰стік Бал аш µњірінде арѓындар кµшіп 

ж‰рген жєне бас алардан гµрі олардыњ арасында  аракесек руы µте кµп болѓан.

Осы кµшпеиді  ауымдар негізінде 1824 жылы  ар аралы округі  ±рылды, ал 

кейініректе олардыњ к,ыс ы жєне жазѓы  µныстары  ±рылды, томенде ол жерлер келтіріліп 

те отыр.

Жоѓарыда  келтірілген  болыстар  бойынша   ауылдар, шањыра тар, халы  сапы туралы 

да мєліметтер бар.

4 жєне 5кестелерді салыстыра отырып, XIX ѓасырдыњ бірінші жартысыида болѓан 

таксоиимиялы  жіктердіњ (туысты тыњ басталуын), сµндайа  бір облыстаѓы рулардыњ 

бµлшектеиуін немесе эр т‰рлі рулардыњ бірігуін аны тауѓа болады.

XIX ѓасырда болыстар ру атымен аталѓан жєне солар Пойынша арѓыидардыњ рулы  

±рамындаѓы орнын аны тауѓа бµлады. Мысалы,  арауыл, Ша ша , Тобы ты рулары 

арѓындардыњ екінші тармаѓы  Момындарѓа жатады ( арањыз: 2кесте).

Округтегі ењ кµп  аракесек руы бірінші топ а  Мейрамсµпыѓа жатады. Б±л жерде де 

туысты  ру басынан емес,  аракесектен тарайтын жања патрилиндждерден басталады: 

Кошім    аракесектіњ ‰шінші ±рпаѓы Кµшім атасыныњ ( арањыз: 2кесте). 

амбар аракесектіњ асырап алѓан баласыныњ; Байбµрі аракесек немересініњ; Айбике жєне 

Н±рбике-Шаншар- аракесектіњ  Шаншар єйелдері (Айбике мен Н±рбике)  µсылѓагі 

аракесектіњ тµртінші ±рпаѓыиыњ;  арсен арпы    аракесектіњ тµртінші ±рпаѓы болатын 

арсен атасы мен  уанды  руы  арпы  атасыныњ; ЄлтекеСарым  осы аттас аталарыпыњ 

ояпшыТоѓай  аракесектеи тµртінші ±риа  болатын  ояишы жєие Тоѓай аталарыныњ 

атымен аталады.

Сондайа , арѓыи тайпасында дербес болыс  ±рѓаи Тара ты руын да атап µткен жµн. 

Егер XIX ѓасырдыњ 30жылдарыида болыстар (5кестеиі  арањыз), мысалы,  арауыл, 

ЄлтекеСарым сия ты біртектес болса, 40жылдарда болыстардыњ бµлшектепуі немесе т‰рлі 

рулардыњ бір болыс а бірігуі де біртектес болды.

Мысалы, Тобы ты болысы, Дадан,  Мємбет,  К‰шікТµбы ты (Дадан Тобы ты, сопдайа  

Тобы тыдаи тарайтын бесіиші ±рпа   Мємбет пен К‰шік ( арањыз: 2кесте) болып боліигеи. 

Ал  арауыл амбар болысы  екі,  арауыл  аза тарыныњ бір болыс а біріккспіі/ кµрсетеді.

Алуаи т‰рлі  ауымдардыњ м±ндай бірлестіктері жайылымдарды жєне жалпы алѓанда µз 

м‰дделерін бірлесіп њорѓау  ажеттігінен туды. Шынына келгенде, 30жылдарда  арауыл 

атасы  4 ауылдан, ал  амбар атасы 10 ауылдан т±рѓан ( арањыз: 5кесте). ¤стіп ‰лкен бір 

болыс а біріккеыде ѓана олар бас аларына  арсы т±ра алатын еді.

Біра  болыстардыњ бµлшектенуі б±дан єрі де жиі кездесті, оѓан жайылымдардыњ 

жеткіліксіздігі мен жања  оныстар іздестіру себеп болды. Мєселен, 30жылдары Тобы ты 

болысында бас алардыњ бєрінен де кµп кµрсеткіш  50 ауыл болѓан ( арањыз: 5кесте).

40жылдардыњ басында олар МємбетТобы ты, К‰шікТобы ты болыстарына бµлінді 

( арањыз: 4кесте).

1850 жылѓы 18 ањтарда МємбетТобы ты болысыныњ старшындары мен билері 

ар аралы округтік приказына б±л болысты (16 старшынды ; 1723 шањыра ) екіге бµлуді, 

одан 8 старшынды ты (825 шањыра ) бµліп шыѓаруды µтіне келіп, олар был аи деген: «...бас а 

8 старшынды  пен болыс бас армасыиан м‰лде бас а жа та єрі алые  ашы ты та (200 

ша ырымнан астам) болѓанды таи, зањда корсетілгеи міндеттерді ат аруда да, тыѓыз 

орналас ан  оныста малды азы тандыруда да  иыншылы тарѓа ±шырап келдік,  азір де 

±шырап отырмыз».

Сібір  аза тары шекаралы  бас армасыныњ ±сьшысы бойыпша, б±л болыс кейін: 

МємбетТобы ты жєне Ж‰зМємбетТобы ты деген екі бµлыс а бµлінді.

Одан б±рып, 1843 жылы, Байбµрі болысы екіге бµлінген бµлатын.

Егер 30жылдары 279 ауылдаѓы 16532 шањыра та барлыгы 115240 жан болса ( арацыз: 

5кесте), 1841 жылѓы деректер бойынша  ар аралы округіндегі 136 ауылдаѓы 15022 

шањыра та 101 251 адам болѓан. Ауылдардыњ, шањыра тардыњ, халы тыњ б±лайша кемуіне, 

сµз жо , кейбір ауылдардыњ солт‰стікке (Баянауыл таулары мен Ертіс жаѓына) жєне батыс а 

(А мола даласына) кµшіп кетуі себеп болѓан.

Облысты  бас ару формасына кµшкен кезде  ар аралы арѓындары дербес єкімшілік 

олшем   ар аралы уезі болып келген еді, ол уезд Шыњѓыстаудыњ батыс сілемдеріггеп 

Мойынты озені мен А адыр шептеріііе дейін, Бал аш кµліпен Баянауыл таулары аймаѓына 

дейіп созылып ж а та тын.

1897 жылѓы деректер бойынша, уезде барлыѓы 104569  аза  болѓан. Онда 181 

старшынды  болып, олардаѓы шаруашылы тар саны 30 528ге жеткен. Алѓаш ы он жыл 

ішінде уезд хал ы кµбейіп, 38 616 шаруашылы а жетті, олардыњ ішінде арѓындар 32 515 

шаруапіылы  еді.  алѓан шаруашылы тар бас а тайпаларѓа жатады. (Олар жайында тиісті 

бµлімдерде айтылады).

аза станда облысты  бас аруды енгізе отырып, орыс ‰кіметі жања єкімшілік 

µлшемдер енгізуге, оларѓа рульщ атау бермей, топономикасын  оса µзгертіп, рулы  негізді 

т‰птамырымен жоюѓа ±мтылды (мысалы, То ырауын  То ырауын µзені, Ш±бартау  ІП±бар 

таулары т. б.). Уезде барлыѓы 19 болыс болды. М±ндай саясат Ресейдіњ озіндегі капитализм 

дамуына байланысты т‰бегейлі µзгерістерге сай келген еді. Жергілікті феодалдардыњ 

билігіне балта шабу ар ылы патша µкіметі олардыњ  олынан экопомикалы , саяси к‰штерді 

тартып алып,  аза станды жалпыресейлік  ажеттерге байлап матады. Олар б±л ар ылы ењ 

бастысы   аза станды µзініњ µнеркєсіп тауарлары ‰шін шикізат базасы мен рыногына 

айналдыруды ма сат етті.

Тара ты руы Шыњѓыстаудыњ солт‰стікбатысындаѓы Босаѓа, Шаѓаи µзендеріиіњ бойын 

мекендеген. Оныњ 104 шаруашылыѓы  у бµлысы болды. Б±л болыста сол рудыњ Жанто а 

жєне То тауыл деген екі атасы жайлады.

Уездіњ шыѓыс бµлігінде солармен  атар т‰рлі болыстарѓа бµлшектеліп кірген  амбар 

руы т±рѓан. Айт жєне Олжас аталары (462 шаруашылы )  Темірші, ал Толы бай, Шана, 

Сарман, Тілеу аталары  (240   шаруашылы ) Абыралы болысы болѓаи.

Кейт тауларып  арауыл руы мекендеген. Оныњ Байтуѓан,  ±тты адам аталары (400 

шаруашылы ) Кент болысыныњ  ±рамыиа еиген.

уанды  руы Н±ра µзені мен соѓан  ±ятын Шиелі µзенініњ бойыида, Батпа ара кµлі 

тµњірегінде кµшіп ж‰рді. Б±л жерлерде Алтай тармаѓына кіретін жєие А сары болысын 

±райтын Итболды, Байболды аталарыныњ 250 шаруашылыѓы кµшіп ж‰рген.

Бал аш кµлініњ сєл солт‰стігінен бастап, даладаѓы Сарыб±ла  жєие Жємші 

жылгаларына дейін, Мойыиты µзенініњ бойында Ш±быртпалы руьшыњ Кµкала, К‰йелі 

аталары мекеп еткен. Б±л аталардыњ 500 шаруашылыѓы Мойынты болысыныњ  ±рамына 

енген.

аракесек руынан кейінгі саиы ењ кµп Тµбы ты руы Шыњгыстау мен оныњ тµњірегіне, 

єсіресе Ащысу мен Шаѓан µзендерініњ арасына, соиымеи  атар Ащысуѓа  ±ятын Шынбай 

µзенініњ бойына  оныстанды.

Ањыздарда Тобы ты руынан шы ан То тамыс XVIII ѓасырдыњ 80жылдарыиыњ 

аягыпда Кµкшетаудан Шыњ~ ѓыстауѓа Абылай ханныњ кіші ±лы Шама с±лтанды єкеліп, ол кµп 

±замай жуаитая  атасы  аза тарыныњ билеушісі деп жариялапѓап деліпеді ( арањыз: 

2кесте). XIX ѓасырдыњ 40жылдарыида Шама батыр Дадан атасьш Солт‰стік Бал аш µњірі меи 

отанб±ла  ал абына  уып жіберген. Кµп кешікпей Шама батыр жоѓарыда аталѓаи ал ап а 

кµшкен.

Шыњѓыстауды жуантая  атасыиан бас а М±сабай, Кµкше  аталары  ( арањыз:   2кесте)   

мекендеген.

Шыњѓыстауды жєне оныњ солт‰стігі мен шыѓысында жат ан кењ даланы мекеи еткен 

тобы тылар XIX ѓасырдыњ екіыші жартысында Семей облысыныњ  ±рамына еніп, ПІаѓан (10 

ауыл, 1167 шањыра ), Бµрлі (10 ауыл, 1451 шањыра ), Шыњѓыс (11 ауыл, 1155 шањыра ), 

М‰ ыр (2 ауыл, 1586 шањыра ) болыстарымен  оса  ызылмола болысыныњ бір бµлігін 

иеленген.

Семей облысыпдаѓы 2606 шаруашылы тап тобы тылар дыњ ‰лесіне (Бес араѓай 

болысындаѓы азынаула  Тара ты руын  8 ауыл, 1239 шањыра ты  ос анда) 11284 

шаруашылы  тиген, ал барлы  арѓындар 12525 шаруашылы  болѓан.

Тобы ты руынан  уып жіберіліп, Бал аш µњіріне кеткен Дадаи атасы ( арањыз: 2кесте) 

ар аралы уезіпіњ 1252 іпаруашылыѓы бар Батые Бал аш болысы болды.

Уезд жерініњ  алѓан басым кµпшілігі  аракесек руыиыњ, оиыњ Бошаи, Май ы, Танас, 

Жылы бас, Сарым деген т. б. аталарыпыњ ( арањыз: 2кесте)  онысына айналды. Олар 

То ырауып,  уса , Ашањбел, М± ыр µзендерініњ бойын,  ар аралы, Кепт,  у, Едірей, 

арпытай,  ызыларай,  оњыр тауларып, осы оњірдегі кµптегеп ал аптарды мекендеді. 

Оларда 28036 шаруашылы  бµлды.

аза станиыњ шыѓысындаѓы жайылымдарѓа  аза тардыњ Орталы   аза стан 

даласынан Ерейментау ар ылы жєне одан єрі шыѓыс а  арай Баянауыл тауы мен кµлдеріне, 

Ертіс µњіріне  айтып оралѓаны жоѓарыда айтылды.

Баянауыл тауына бірінші болып С‰йіидік руы келген. Олардыњ келуі С‰йіпдік руыныњ 

коптеген тарма тарын бастап келген Айдаболдыњ немересі Олжабай батырдыњ есімімен 

байланыстырылады ( арањыз: 2кесте). Айдаболдыњ µзі Ташкент мањыида µлген.

Олжабай батыр Абылай с±лтан єскерінде  ызмет етіп,  алма тарѓа  арсы к‰реске 

белсене  атыс ан. 1730 жылы ол Айдабол руыиыњ жеті ±рпаѓымеи Баянауыл тоњірегінде 

алма тарды оњт‰стікке  арай  уып, жері  ±й алы, кµлі т±ны , орманы киіздей Баянауыл 

тауы мен оныњ тµњірегін µзіне  аратып алѓан. Айдаболдар µз иеліктерін одан єрі Далба, 

ызылтау тауларына дейін ксњейткен.

Айдабол руыныњ жазѓы жайлауы Кµкшетау округіпіњ солт‰стігінде, Айдабол руыныњ 

белгілі биініњ есімімен аталѓан Торайѓыр кµлі аймаѓыида болѓаи.

Жоѓарыда айтылѓанындай,  аракесектер  ар аралы тауынан ыѓыстырып шыѓарѓан 

анжыѓалы руы Ерейментауѓа, бір бµлігі Ертіс µзенініњ бойына, Песчаный поселкесініњ 

т±сына кµшіп барѓан.

Сол жылдары  ызылтау мен Далба тауына С‰йіндіктіњ асырап алѓан баласы  аржастыњ 

±рпа тары кµшіп келген. М±са Шормановтыњ (белгілі би,  оѓам  айраткері єрі олкетанушы) 

бабасы Саты Т‰ркістаннан келіп,  ылтауѓа  оныс тепкен. Оиыњ  ыстаѓаи жері Сатытас деп 

аталып кеткеи. Жаздыг‰иі Саты µзініњ  аржас руымен, сопдайа   ±лболды, Жаиболды жєие 

Орманшы руларымен (халы  арасыида олар торт±л  тµрт туыстыњ ±рпаѓы деп аталып кеткен) 

бірге батыс а  арай алыстап, Итемгеп, Мамай кµлдеріне кетіп  алѓан, ал ол колдер сол 

жерлерде жерленген торт±л билеріыіњ есімдерімен аталѓан.

Айдаболдыњ  аржас тармаѓымен  оса б±л жерлерге Бегендік руыныњ  озѓан, 

ТєњІрберді жєне Сары  аталары коитіп келіп,  ызылтауѓа ірге тепкеи.

Осы жерге Жолболды руыиыњ Ормаишы атасы кµшіп келді, біра  олар, арѓындардыњ 

бас а аталары сия ты, Орталы   аза станнан емес,  айта Ліу µзенініњ оњт‰стігінен келген 

еді.

Ертістіњ сол жаѓалауын Бєсеитиін руыныњ кµптеген аталары мекендеді. Сємек, 

Бєйімбет, К‰шік аталары ( арањыз: 2кесте) Ертіс бµйына 1800 жылы келген. Орыс ‰кіметі 

оларѓа Ямышев, Подстепной поселкелері арасылдаѓы жерді берді. Бєсентиін руыныњ 

ауымдары жаз кезіпде алыстаѓы Обь µзеніне дейіп еміперкіп кµшіп барып, Алтай таулы 

округініњ жерінде еркіп жайлап ж‰рді. Біра  Сібірді отарлаудыњ к‰шеюіие байлаиысты (ХІХ 

ѓасырдыњ 70жылдары) Бєсентиін руыныњ  аза тары  айтадаи сол жаѓалауѓа кµше бастады 

( арањыз: 2кесте).

Бєсентиін руыныњ Апай атасы кейіипен Павлодардыњ негізі  аланѓан жер мањында 

кµшіп ж‰рген. Кµлденењ жєне Сатыбалды аталарыныњ ( арањыз: 2кесте)  онысы торт±лдар 

келгенге дейін де Баянауыл тауларыныњ шыѓыс беткейінде болатыи. Тµрт±лдар келген соњ, 

олар ыѓыстырылып шыѓарылып, µздерініњ Апай атасындаѓы туыстарына кµшіп барды.

1833 жылдыњ жазында жањадаи екі округ: Ямышев бекінісі т±сынан, Баянауыл жєне 

Омбы бекінісініњ оњт‰стікбатыс жаѓынан ‡шб±ла  округі  ±рылды. Бас аларымен бірге б±л 

округтер де Арѓын тайпасы рулары мен аталарыныњ кµпіпенді  ауымдарыпа  араѓан.

Егер Арѓындардыњ рулы   ±рылымына назар аударатын болса , аталѓан болыстарѓа 

кµбінесе µздері эр т‰рлі патрилиндждер мен таксономиялы  жіктерден бастау алатын 

ауымдардыњ  біріккенін кµреміз. Мысалы, 1  5болыстар с‰йіндік руына, ал оларѓа енетін 

ауымдар эралуан жіктер мен аталы  жіктерге жатады. Айтар болса , бірінші болыс ‰ш 

негізден таралѓан: А бура мен Т±лпар аѓайынды, ал І^аржас оларѓа иемере болады ( арањыз: 

3кесте). 5болыс а  аржас ±рпа тарынан: оныњ ( аржастыњ) ±лы Алтын   (Алтынторы)    меи 

немересі Сатылганнаи ( арањыз: 2кесте) тарайтыи ±рпаітар жиналѓаи. М±ндай нєрсе 

С‰йіндік руыиыњ бас а болыстарынан да бай алады. Б±ѓан о ырман Арѓын руыныњ 

±рылымына назар аударып кµз жеткізе алады.

озѓан болысы Бегендік руына жатады ( арањыз: 2кесте), ал  алѓаи болыстардыњ 

айсысына жататынын атауларынан ањѓаруѓа болады.

Баянауыл округі  ±рамында 122 ауыл болып, оларда Арѓыи тайпасыиыњ эр т‰рлі 

руларына жататын 6955 шањыра  бар деп есептелген. 1835 жылѓы деректер бойынша, округте 

65 465 адам болѓап.

Баяиауыл округіие жат ызылѓан бірнеше болыс Томск губерниясында: 19 ауылдан 

т±ратын (1001 шањыра ) СємекеБєсентиіп болысы  Бийск округінде Подстепной станицасы 

мен Босаѓа ал абына жа ын жерде, 4 ауылдан т±ратын (60 шањыра ) К‰шік болысы (К‰шік 

аракесектіњ тµртінші ±рпаѓы ( арањыз: 2кесте) Барнаул округінде  араѓай жєне А сењгір 

ал абында кµшіп ж‰ргеи.

Сібір мекемелерініњ б±ратаналарды бас ару туралы «Зањдар жинаѓыныњ» 188бабы 

негізінде б±л  аза тар іпікі шеп жерінен сырт ы округтер аймаѓына  уып жіберілуге тиіс 

болатын. Алайда сырт ы округтерде бос жайылымдардыњ болмауы себепті б±л 

шаруашылы тар Томск губерниясында уа ытша  алдырылѓан еді.

СанктІІетербургтегі М. Е. СалтыковЩедрин атындаѓы Мемлекеттік кµпшілік 

кітапханасыныњ  олжазба бµлімінде (њосымша тізбе, № 64) Жеке Сібір корпусы Бас штабы 

жаныыда жасалѓан «Сібір басты тарына  арасты  ырѓыз даласыныњ картасы» са таулы, 

онда  аза  рулары  оныстарыныњ шамамен алынѓан жерлері кµрсетілген.

Архив деректері мен єлгі картаныњ кµрсетулеріие сєйкес, ‡шб±ла  округініњ шекарасы 

батысында ‡шб±ла  мекеиі (Кµкшетаудыњ оњт‰стікшыѓысында) ауданынан басталып, 

солт‰стікшыѓысында Ертіске дейін созылып жат ан; солт‰стігінде  ‡лкен арой, Теке 

кµлдерін, оњт‰стігінде  СілетіТењіз кµліп  амтыган. Б±л аума  ‡шарал округі таратылѓаниан 

кейін Кµкшетау округініњ оњт‰стік бµлігіне айналды, біра  біз барлы  мєліметтерді бастап ы 

округ бойынша келтіреміз, µйткені Сібір ведомствосыныњ архив істеріиде ол жµніндегі 

мєліметтер тым аз.

1835 жылѓы мєліметтер бµйынша округте 54344 адам болѓан.

Сонымен, округ аумаѓыи Арѓын тайпасыныњ:  апжыѓалы   жєтте    арауыл руларыныњ   

аталары  мекенде ген. Олардыњ  µныстары кµбінесе Ерейментаудан шыгыс а  арай болѓан 

да, оныњ батыс жаѓына  арай кµшкен ( арањыз: 2кесте). Єжібай тармаѓы  анжыѓалы руыныњ 

8 атасын біріктірген. Жоњѓарларѓа  арсы к‰ресте ерекше кµзге т‰скен Бµгепбай батыр 

аижыѓалы Бµгенбай деп те аталады ( арањыз: 2кесте, сегізіпші ±рпа ).

Ішкі жа та, яѓни Ертістіњ оњ жаѓалауында т±рѓан  аза тарѓа да арнайы то тала кеткен 

жµн.

Б±л жерлер Семей ішкі округініњ бір бµлігі болатын жєне эр т‰рлі ведомстволарѓа 

баѓындырылѓан еді.

Жер пайдалану ережелеріие сєйкес,  аза тар Кабипеттік жерлерде  барлыѓы 787 

шаруашылы а (39,4%) учаскелерді жалѓа алып, Белаѓаш дал асы дейтін жерде; «еркін дала» 

аймаѓында  657 шаруашылы  (33%); Сібір казак єскерінен жалдап алынѓан жерде 168 

шаруашылы  (8,4%) т±рды. 112 шаруашылы  (6%) Семейде т‰ра ты мекеп етія, олардыњ 

Белаѓаш даласында егістігі болды. Округке есептелген 266 іиаруашылы  (13%) округ шегінеп 

тыс жерлерде кµшіп ж‰рді.

Белаѓаш даласы дегеиіміз  Семейден солт‰стікке  арай жат ан кењбайта  жер, ал «еркін 

дала» Жал араѓай, яѓни Шульба тоѓайы.

XVIII ѓасырдыњ аяѓында Жал араѓай бос жат ан жер еді, оѓаи  аза тар  ыстыг‰ні  

сол жаѓалаудан  µздерініњ табындарын айдап апаратып.   Б±л жерге  бірінші болып Уа  

тайпасыныњ  ауымдары кµшіп барды да, Семей окру гін ±йымдастырѓан кезде болыстыњ аты 

солардыњ атымен (Байуа )   аталды. М±нда  біртіндеп  т‰рлі  тайпалардыњ бас а рулары да 

кµшіп келе бастады, сµйтіп кµп ±замай Белаѓаш жєне  «еркін дала»  бір Белаѓаш болысына ай

налды.

Б±л болыстыњ 1444 шаруашылыѓыиан Тобы ты руыныњ  ауымдары551 шаруашылы  

(38,2%),  аракесек170 шаруашылы  (11,79%), Тара ты  79 шаруашылы  (5,49%) болды, ал 

б‰кіл Арѓын тайпасыныњ шаруашылы тар саны 700 еді (55,59%).

XIX

ѓасырдыњ екінші жартысында  Баяиауыл  жєне ‡шб±ла  сырт ы округтерініњ, 

Семей ішкі µкругініњ   а за тары Семей облысындаѓы Семей жєне Павлодар уез дерініњ 

±рамына енді (1868, 1881 жж. реформалар).

Семей уезіидегі 26 062 шаруашылы тан арѓындардікі 12 525 шаруашылы  болды. Саны 

ењ кµп Тобы ты руы еді, олар уездіњ оњт‰стікбатыс бµлігін  ІПыњѓыстау жазыѓын мекендеді. 

Тара ты руьшыњ кµпшілігі солт‰стік жаѓында, Черный поселкесі ауданында кµшіп ж‰рді.

1893 жылѓы сана а  араѓанда Павлодар уезінде 21 877 шаруашылы ты біріктіргеи 144 

старшын   бµлѓатт.

XX

ѓасырдыњ бас кезінде уездегі шаруашылы тар сапы 13,5 мыњыан 

астамшаруашылы а кµбейді. М±ншама кµи шаруашылы   айдан келген жєне оны туѓызѓан 

не? 1891 жылы дала облыстарын бас ару туралы зањ енгізіл генпетт кейін орыс єкімшілігі 

аза  шаруашыльщтарыныњ эр об лыс, уезге  арайтынын т‰пкілікті аны тауды талап етті. 

Павлодар уезі Томск жєне Тобыл губерыияларымеи шектесіп жатты да, оныњ коптеген 

шаруашылы тары осы губерпиялардыњ жерлерінде, єсіресе  ±лынды даласында кµшіп 

ж‰ретіи,   ал   ±лындьт  даласында  кµшіп ж‰руге Министрлер Кабипетіттіњ 1880 жылѓы 

22 арашада бекіт кен ережесіые сєйкес р± сат етілген еді. Тегінде, Павло дар уезінде 

шаруашылы тардыњ  б±лайша  к‰рт кµбеюін халы тыњ табиѓи осуімен ѓана емес, сонымен 

атар б±рын Томск жєне Тобыл губерния л арыныњ жерлерінде кµшіп ж‰рген  аза  

шаруашылы тарыныњ далаѓа  айта  уылып тыѓылуымен де т‰сіндіруге болады.

Уезде Орта ж‰з  аза тарыиыњ 35 396 шаруашылыѓы кµшіп ж‰рген, µлардыњ ішінде 

арѓындардікі  27327 шаруашылы .

Аума тыњ негізгі бµлігін Суйіндік руыныњ  аржас, Њ±лболды, Ормаишы, Жапболды 

аталары алып жатты. Осы аталар «тортул» деген бір этнонимге бірікті ( арањыз: 2кесте).

±лболды мен Айдабол аталары Баяпауыл, Далба,  ызылтау тауларын  ыстап, 

жаздыг‰ні Есіл даласындаѓы Торыайгыр коліне  арай солт‰стікшыѓыс а  ашы тап кетіп 

отырган.

Бєсентиін руы (Сємек, Бєйімбет, К‰піік, Анай, Кµлдепењ, Сатыпалды аталары   арањыз: 

2кесте) Ертістіњ сол жаѓалауыттда Ямышев бекінісініњ т±сынан Песчаный поселкесі не дейін 

кµшіп ж‰рген.

анжыѓалы руы (Єжібай тобы) Жасана  коліне  ±ятын Шідерті µзенініњ бас жаѓын, 

Жалаулы, Шола  кµлдерініњ мањыи мекендеген.

Бегендік руыныњ  ауымдары Ертістіњ оњ жаѓалауында Белаѓаш даласыныњ солт‰стік 

бµлігінде кµшіп ж‰рген.

Арѓындардыњ Шыѓыс  аза стандаѓы орналасуын  арастыра келгенде, олардыњ 

батыс а  аргындар ±йыса мекендеген Орталы  жєне Солт‰стік  аза стан даласына 

ойыс анын кµреміз: оњт‰стігіиде солт‰стікбатыс Бал аш оњіріи бойлай  Сарысу, Сарыкењгір 

жєне  аракењгір озеидеріпіњ бас жаѓымен, одаи єрі солт‰стікке  арай оњт‰стіксібір жаѓына 

дейін жетеді. Осы кењ µњірде барлы  Орта ж‰з тайпаларыыыњ кµптеген рулары мекен еткен, 

біра  кµбіпесе арѓындар басым болып отырган.

Су кµздері мен жайылымдары мол осы айма ты да кезінде жоњѓар бас ыпшылары 

басып алып,  аза тар оларды кейін  уып шы ан.

XIX ѓасырдыњ аяѓында жазылѓан ањыздар бойынша, арѓындардыњ ірі атасыныњ негізін 

салушы XVI ѓасырдыњ орта шенінде µмір с‰рген Мейрам Ертістен Есілге, одан єрі Сарысуѓа 

дейін, яѓии осы айма тар шегінде кµшіп ж‰рген.

Б±л л^ерлерге жоњѓарлар XVII ѓасырдыњ 20жылдарында келді де,  аза тар негізінен 

батыс а жєне Сырдария бойына, ал кейбіреулері Н±ра µзепініњ орта аѓысына ауа кµшкен. 

XVII ѓасырдыњ екінші жартысында Н±ра  орта аѓысы мен бас жаѓында   уандьг ,  ар пы , ал 

Ереймеитау даласында   анжыѓалы рулары кµшіп ж‰рді.

аза тардыњ жаппай кµнііп келуі жоњѓарлар  уып шыѓарылѓаинан кейін басталды. 

анжыѓалылар Ерейментауѓа, одан єрі Ертіске жєне Ом µзеніне  арай  оныс аударды. 

арауыл, Атыѓай рулары Зеренді, Жалтыркµл, Саумалкµл т. б. кµлдер айналасына, Мезгіл 

ормаидарына, Кµкшетауѓа, Есіл даласыиыњ солт‰стік аудапдарына кµшіп барды. Біра  негізгі 

кµшіп  оныстанушылар  уанды  руыныњ шаруашылы тары болды. Олар Есіл µзепініњ орта 

аѓысыида Н±раныњ тµменгі аѓысын бойлай жат ан кµлдер тµњірегінде, Іі±раныњ орта жєне 

жоѓарѓы аѓысы бойында,  ±лаиµтпес µзені ањѓарында,  осаѓаш, Наршµккен, Семіз ыз, 

Б±ѓылы, Сарытау, Нілді, Жамантогалы, Ортау тауларында орын тепті.

Теріса ан µзенініњ Есіл µзеніне  ±яр жеріне дейінгі далаѓа  уанды  руыиыњ 

ауымдарымен шектесіп, С‰йіндік руы  оныстанды.

Осы кењ далада кµшіп ж‰рген Орта ж‰з руларыныњ  аза тары негізінде, жоѓарыда 

айтылѓанындай, ‰ш округ: А мола, Кµкшетау,  ±см±рыи жєне кейіннері Атбасар µкругтері 

±рылды. Солардыњ алѓаш ысыида бас алардан горі арѓындар мейлінше кµп болды.

А мола округтік приказыныњ деректері бойынша, А мола  онысыныњ тµњірегінде 

біржола орны ан, мал шаруашылыѓымен бірге ди аншылы пен де айиалысатын 3 ауыл (215 

шањыра ) болѓан.

Жоѓарыда келтірілген кестеде болыстардыњ атаулары рубасылардыњ есімдерімеи емес, 

айта олардан тараѓан патронимиялар жєне таксономиялы  жіктер ар ылы берілген. М±ныњ 

µзі рулардыњ µсіпµніп, бµлініп, жања эпонимдер мен патрилинидждер пайда болатынын, 

уа ыт µте келе жања рулардыњ, µзініњ рульщ тегін жањадан есептей бастаудыњ пайда болуыиа 

єкеп соѓатынын кµрсетеді.

ЕнемТ‰ыѓатар болысыиа бір кезде   арауыл, ал XIX ѓасырда тек оныњ немересі Т‰нѓатар 

рубасы болѓан ( арањыз: 2кесте)  ауымдар бірікті. Б±л болыс атауыныњ бірінші бµлігініњ 

(Енем) тегі рудыњ неѓ±рлым ±са  атасы немесе болыстыњ, ауыл а са алыныњ аты болса 

керек.

№ 2, 3, 6, 9болыстар Алтайдан ( уанды тыњ ±лы) басталады. Осы болыстарѓа енген 

ауымдардыњ негізіие эр т‰рлі эпонимдер:  ареке, Мойыи, Алысай, Байдалы ( арањыз: 

2кесте) алынѓан.

№ 4, 5болыстар да   уанды тан (екінші баласыныњ немересінен ( арпы Тінєлі; 

арањыз: 2кесте), ал № 8 шІ болыс  ‰шінші   баласыныњ немересінен    (¤мірТемеш;  арањыз: 

2кесте) тараѓан.

Соњѓы  ырѓызТµрт±л болысына эр т‰рлі этнос біріккен. Б±л жµнінде сєл таратып айт ан 

жµн.

Кµшпеиді  ырѓыз  ауымдары А мола даласына сонау жоњѓарларды  уып шы ан кезде 

келген еді. Кейіннен оларѓа Кµкшетау тµњірегінен келген  ырѓыздар  осылды. Соњѓылары, 

тегінде, Кенесары с±лтаиныњ  ырѓызстанѓа жорыѓы кезінде соныњ жаѓында соѓыс ан 

ырѓыздар болса керек. Кепесары жењіліске ±шыраѓаннан кейін б±л  ырѓыздар 

аза тармен бірге кеткеи де, оларѓа Балуан кµлі мен Сасы кµл мањынан жер берілген.

Уезд атауыныњ екінші бµлігіне келетін болса , ањыздарѓа  араѓанда, Тµрт±л  ру басы 

С‰йіндіктіњ тµртінші ±рпаѓы болѓан Малай мен Жєдігердіњ ( арањыз: 2кесте) ±рпа тарын 

біріктірген. 1837 жылѓы статистикалы  дерек тер бойыпша А мола сырт ы округінде 67091 

адам   болѓан.

Солт‰стік ендіктіњ 52градусыыан  аза станныњ солт‰стік шекараларына дейін 

орналас ан  аза   ауымдары (Сібір казак єскерлерініњ Петропавл бекінісінен 

Пресногорьков бекінісіне дейінгі жерін  оспаѓанда) Кµкшетау сырт ы округіне біріктірілді. 

Осы кењбайта  аума та Орта ж‰здіњ бас а тайпаларымен гаектес т±рѓап  арауыл, Атыѓай, 

анжыѓалы рул ары мекеидеген. М±нда тек арѓындарѓа ѓана тµ талайы .

Кµкшетау округіндегі 13 810 шањыра тан (09 050 адам) арѓындардыњ ‰лесіне 5370 

шањыра  тиген, оларда, µз есептеуіміз бойыиша, 26 850 адам болгаіі.

XIX ѓасырдыњ 40жылдарына  арай, яѓни Кµкшетау округі  ±рылѓан уа ыттап 16 жыл 

µткеныен кейіи шањыра тар мен болыстар саны кµбейген, ал тµмеиде келтіріліп отырѓан 

кестеден б±ѓан коз жеткізіп  ана  оймай, сонымен бірге арѓындардыњ кошіп ж‰рген 

жерлеріи де білуге болады.

1824 жылѓы ведомоста бар  аижыѓалы болысыныњ кµрсетілмегеніне  арамастан, 16 

жыл ішінде шањыра  саны 3313 шањыра а арт ан. Тегінде, ол болыс руластары 

Ерейментауда кµшіп ж‰ретін Баяиауыл округіне берілсе керек.

Кµкшетау арѓыидарыныњ тоѓыз болысыныњ алтауы  Атыѓай руы да, ‰шеуі   арауыл руы. 

1824 жылмен салыстырѓанда, 1840 жылѓа  арай табиѓи µсімніњ жєие бас а жерлерден 

туыстарыныњ кµшіп келіп  осылуына байланысты болыстар ±са  бµлшектерге бµлінген.

Кµкшетау округі  аза тарында да жања патрилиндждердіњ  ±рылып, жања туысты  

(таксономиялы  жік) басталѓанын кµруге болады. Атыѓай руыныњ µкілдері мынадай 

болыстарда бар, 1болыс а аѓайынды екі адамныњ ±рпа тары  Майлы мен Балта біріккен, олар 

Атыѓайдан тарайтын тµртіиші ±рпа а жатады ( арањыз: 2кесте). Тµмендегі халы  ањызыыа 

араѓанда, Майлы деген  ла ап ат. Бір ашаршылы  жылы бір топ  аза  кµршілерінен 90 

т‰йені ±рлап сµйып алады да, сонымен тіршілік етеді. Коршілері б±ѓан кешірім жасайды 

(ашты тан аман  алу да олжа ѓой!), біра  ±рыларды «майлы», яѓни «семіз ет жегендер» деп 

атап кеткеи.

2болыс а немере туыстар  Бабасан мен Багыс біріккен ( арањыз: 2кесте). 3болыстаѓы 

А киік,  ойлы мен  ±лансу да сондай ( арањыз: 2кесте). 4болыста аѓайынды екеудіњ 

±рпа тары ~~ Баба мен Баѓыс біріккеи ( арањыз: 2кесте). 7болыс а біріккепдер  Бєйімбет пен 

оныњ пемересі Андаѓ±лдыњ ±рпа тары   ( арањыз:  2кесте).

алѓаи ‰ш болыс  арауыл руыныњ ±рпа тарына жатады. 6болыс  Есенбайдыњ 

( арауылдан тµртінші ±рпа ) ізбасарлары   араша мен Ноѓай, оныњ ±рпа тары халы  

арасында «алты ата ноѓай арауыл» деп те аталады ( арањыз: 2кесте).

Арѓын рулары Омбы мен Петропавл ішкі округтеріиіњ жерінде де кµшіп ж‰рген. 

¤кінішке  арай, біздіњ  олымызда кµшіп ж‰рген шаруашылы тардыњ саны туралы 

мєліметтер жо . Н. Е. Бекмаханованыњ есептеулеріне  араѓанда, Омбы ішкі округінде 11285, 

Петропавл округінде 23949  аза  болѓан.

Біздіњ ел арасыпан жинап жасаѓан жазбаларымыз бойынша, аталѓан ішкі округтерде 

арѓындардыњ екі руы: Атыѓай мен  анжыѓалы  оныстанѓан. Атыѓайлар ‡лпан арой, Бейті 

кµлдеріие, одап єрі батыс а  арай Кіші  арой, Алабота, Жамант±з, Тµрањѓыл кµлдеріне 

шектесіп жат ан Есіл озепіне дейіигі жайылымдарды мекепдсген, сондайа  олардыњ осы 

µзенпіњ оњ жаѓалауында да бірнеше ауылдары бол гаи. Молімет берушілеріміздіњ айтуына 

араѓаітда, атыѓайлар Солт‰стік . аза статіѓа XVIII ѓасырдыњ аяѓыида µздеріттіњ 

кокшетаулы  руластарынап кошіп келген. Атыѓайлар арасында  арауыл руыныњ да бірнеше 

ауылы болѓан.

анжыѓалы  ауымдары да XVIII ѓасырдыњ аяѓында келген, ањыздарда б±лар да 

оњт‰стіктеп келгеи деп кµрсетіледі. Олар Есіл µзеиіиіњ батыс жаѓындаѓы Сарыар а даласына 

жина ы орналас ан.

Орта ж‰з жеріиіњ батысында, Кіші ж‰з жерімен шекара µтетін жерде,  араторѓайдыњ 

жоѓарѓы аѓысынан Обаѓан жєпе Есіл µзендеріне дейінгі дала Аман араѓай сырт ы округініњ 

аумаѓы болды, оныњ хал ы негізінен Орта ж‰з тайпаларына  арады. Осы округте т±ратын 

кошпелілердіњ  айда  арайтыидыѓы, осыѓан сєйкес округтіњ немесе оныњ бір бµлігініњ 

хал ынан салы  алу  ± ыѓы туралы мєселе жµніиде Сібір жєне Орынбор ведомстволары 

арасында µте ‰лкен тартыс болып келді. Тайпалардыњ, рулардыњ екі ведомствоныњ біреуіне 

баѓындыру  ± ыѓынан туындайтын жайылым жолында да дау ж‰ріп жатты.

Аман араѓай сырт ы округі шебінде арѓындардыњ екі болысы кµшіп ж‰рген. 8 ауылдан 

т±ратын (500 шањыра )  анжыѓалы болысы Пресногор бекіиісі т±сындаѓы шеп мањыида, 

Жар айыњ, Мойылдµњ жєие  ызылсу ал абында  ыстап келді. Жаздыг‰ні  анжыѓалы 

болысыныњ  а~ за тары Приказдаи 150200 ша ырым  ашы ты таѓы Шал ар, Мезгіл, Есіл 

µзені жаѓасына,  ызылсу,  ойбаѓар жєне Тањт‰гір µзендеріне дейін кµшіп баратын болѓан.

XIX ѓасырдыњ бірінші жартысында жекелеген рулардыњ Ресей бодандыѓына µтуі µдаи 

єрі жалѓасты, ойткені м±нсыз округтер шегінде кµшіп ж‰руге р± сат етілмеитін еді. 1843   

жылы   арѓыи тайпасыныњ Жоѓары шекті   руы( арањыз: 2кесте) боданды а кіріп, ол 

Аман араѓай округініњ  анжыѓалы бµлысына  осылды.

Арѓындардыњ округтегі А ташыарѓын деген екінші болысы 10 ауылдан (500 шањыра ) 

т±рды, олар Преснокамышловск бекіиісі т±сындаѓы шеп (линия) мањынан Ізбике, Жаркол, 

Ша кµл т. б. ал абыиан, Тобыл озенініњ бойьшан жєие одан єрі батыс а  арай 700 ша ырым 

жерде п.  ыстау алѓаіг. Жаздыг‰ні Жасылбаѓар, Тырап ойна , Жаргайыњ секілді бас а да 

кµлдер мањыидаѓы ал апта, Приказдаи 400600 ша ырым жерде кµшіп ж‰рген.

Б±л болыс Жоѓары шектімеп бірге То ал арѓышшњ ( арањыз: 2кесте) ірі бірлестігіп 

±раѓан Томен шекті руыныњ А таиіы (а тєжі) атасынан т±рѓан.

1843 жылѓы ведомость мєліметтерініњ мєні ‰лкен. Онда Жоѓары шекті жєне Томен шекті 

руларыиыњ аталары корсетілгеп (халы тыњ орналас аи жерлері айтылѓан), олар бізге белгілі 

єдебиетте кездескен жо  жєне оларды біздіњ шежірелік кестемізбеи салыстыруѓа бµлады.

Жаз кезінде Жоѓары шекті жєне Томен шекті рулары аталарыныњ осы 6 626 

шањыраѓыныњ бєрі Торѓай озенініњ бас жаѓында, Торѓай мел Тобыл арасындаѓы шаѓын 

озендер мен кµлдер мањындаѓы жерлерде мекендеген.

Жоѓары да келтірілгеи архив  ±жаттарында айтылѓан Ша ша  атасы біздіњ 

шежіремізде   Жоѓары шектіден тарайтын ‰тшінші буыи ( арањыз: 2кесте) 

АманжолШа ша . Ша ша тан тарайтын ±рпа тардан біздіњ рулы  схемамызда Ба ай, 

Д‰зей, А назар, Томыт бар ( арањыз: 2кесте). Бєйімбет пен Єлімбет,  ±жатта 

кµрсетілгеніндей, Ша ша тыњ балалары емес  бауырлары. Бас а аталар (Аю,  ош ар т. б.) 

біздіњ схемамызда жµ , олар, біздіњше неѓ‰рлым тµменгі таксµномиялы  жіктердіњ окілдері 

болса керек.

Айдарке атасынаи біздіњ схемамызда  адырымбет ( ±жатта:  адірілбет), Ожан (¦ясаи), 

Бµдене бар да, Жыл айдар жо .

ыры мылты  пен  арамап аталарында жоѓарыда колтірілген архив  ±жаты да біздіњ  

схемаѓа сєйкес келеді.

Томен шекті аталары жайында да солай деуге бµлады, біра  айьтрмашылы  та бар. Архив 

±жатында Жауѓашты руы мен оныњ аталары Алдияр мен Мадияр Тµмен шектіге жатадьт. 

Біздіњ рулы  схемамызда  Жоѓары шекті Жауѓашты бірлестігі тарма тарыныњ бірі жєне ол 

ірі ру Сарыжетімпеи тарайды. Мадияр мен Алдияр  Жауѓаштыпыњ ‰лдары ( арањыз: 2кесте).

Архив  ±жатыида Шымболат пен ¤тей бір руѓа біріктіріліп жіберілгеп, ал біздіњ рулы  

схемамызда б±лар  дербес екі ру.  ±жатта  ±лы бай деген ру бар, біздіњ схемамызда ол  

±лбай.

Архив  ±жатында Таѓышы руы бар, біздіњ шежіремізде б±л Таѓышы руы  Бегіс руыныњ 

екінші ±рпаѓы.

Сонымен, Аман араѓай сырт ы округінде Орта ж‰здіњ бас а тайпалары ішінде 

арѓындардан бары: Жоѓары шекті3876 шањыра , Томен шекті2750 шањыра  жєие 

анжыѓалылар (Бораншы, Єжіѓ±л, Жолымбет, Єлібек, Са ау, Аткелтір   арањыз: 2кесте), 

1851 жылѓы ведомос а  араѓаида, 466 шањыра , ал µкругтегі барлы  арѓындар 7092 шањыра .

Сібір ведомствосына баѓынатын, біра  Кіші ж‰з жайылымын пайдаланѓан м±ншама 

шањыра  саны Орынбор ведомствосыныњ шаѓымдарын туѓызды. 1838 жылы генерал В. А. 

Перовский єскери министрге жазѓан хатында Аман араѓай округін таратуды с±раѓан, ал 

Сібір басты тары Торѓай, Обаѓан µзендері бойындаѓы, кµптеген кµлдер жаѓасындаѓы 

кењбайта  жайылымдардан айырылѓысы келмей, б±ѓан  арсы шы ты. Дау тыйылмады. 

Дегенмен де, Сібір жєне Орынбор ведомстволары арасындаѓы межені белгілеген кезде (ол 

жµнінде жоѓарыда айтылды) б‰кіл жерімен  оса Аман араѓай округі Сібір ведомствосыныњ 

‰рамына енді.

1844 жылы Амаи араѓай округініњ аты µзгертіліп,  ±см±рын округі деп аталды.

Коптегеи арѓыи рулары Орынбор ведомствосына тікелей баѓынып, соныњ ыр ымен 

кµшіп ж‰рді. Єскеритарих архивінде Орынбор ведомствосыныњ шыѓыс жаѓында Орта ж‰з 

тайпалары иелеиген  оныстардыњ картасы бар. Онда мынадай т‰сініктеме берілген: 

«Оралдыњ аргы бетіидегі даланыњ Орынбор басты тарына  арасты шыѓыс бµлігіндегі осы 

кењбайта  жерде, б±рынѓысынша, Орта орда  ырѓыздарьшыњ  мына   аталары   алады:    1)   

Ша ша , 2) Айдарке, 3)  ыры мылты , 4)  араман, 5) Сарыжетім, 6)  ыпша , 7) Балтагерей 

жєие 8) ¤лењшіУа ».

Орынбор  ведомствосында   кµшпелілер   дистанциялар (екі бекініс арасындаѓы 

учаскелер) ар ылы бас арылды. 1841 жылы межелеу кезінде Сібір ведµмствосынан Орынбор 

ведомствосына келген  30000  шањыра  арѓындардан 10 дистанция (3241ші)  ±рылды. 1847 

жылы 510 шањыра  арѓындар ‰шін таѓы да 4 (5255ші)  дистанция  ±рылды.  (Егер   б±л 

мєселемен   базбіреу неѓ±рлым   толы  таныс ысы келсе,   оларѓа  аза стан Республикасы 

Орталы  мемлекеттік архивіыен мыиаларды  арап шыѓуды ±сынамыз: 4 ор, 1тізім, 3587іс, 

27, 3944б.).

Рулардыњ дала оњірінде орын ауыстыруы б‰кіл XIX ѓасыр боиы тыйылмады, б±л 

процесті тіпті округтердіњ  ±рылуы да то тата алмады. Б±ѓан рулар арасындаѓы жайылым 

‰шін тартыс, ењ бастысы  казак єскері, жања  оныстар ‰шін байырѓы халы тап жерді тартьга 

алу себеп болды, м±ныњ µзі, сайып келгенде, руаралы  тартыстардыњ µршуіне басты 

себептердіњ бірі болѓан еді, µйткені єрбір ру бас а рудыњ есебінен µзіне жайылымды бекітіп 

алуѓа тырысты. Ол былай т±рсын, рулы  байланыстар жыл откен сайын жойылып, мєселе ењ 

жа ын «ру басынан» таралатын туыс андар бірігетін аума ты   ауымдардыњ пыѓаюына 

арай бет алды.

Мысалы, кµшектер µз руын рудыњ негізін салѓан  арауылдан, тіпті оныњ тармаѓынаы 

(То тауылдан) да емес,  айта неѓ±рлым берідегі бабалары Кµшектен бастаѓан. Кµшкеидµ, µз 

м‰дделері ‰шін к‰ресте ауылдарды да осы этноним біріктірген ( арањыз: 2кесте).

Мєселен, XIX ѓасырдыњ басында кµшектер µздерініњ Айыртау мен  олты кµл 

мањындаѓы жайылымдарынан  уылып, А мола даласына барып, Сады  жєне Тасµткел деген 

µзендерге  оныстанѓан. Бастап ыда ‰ш ауыл барып  онѓан еді, сонан соњ жањадан келгеидер 

есебінеи олардыњ саны 10ѓа дейін жетті.

Сол XIX ѓасырдыњ бас кезінде Кµкшетаудан  арауыл руыныњ Бектауыл тармаѓы кµшіп 

келіп, Есілдіњ саласы  ызылсу µзеніне орны ты ( арањыз: 2кесте). Бектауылдар Кенесары 

асымов кµтерілісіне  атыс аи. Кµтеріліс жењіліске ±шыраѓаннан кейіи Баубек батыр µзініњ 

Бектауыл руьш µз туыстарыныњ жања  онысы   ызылсу,  оњырсу µзендеріне,  аражан 

обасы деген жерге, яѓни  аза тар Кењт‰бек деп атайтын кењ далаѓа єкелген. Уа ыт µте келе, 

XIX ѓасырдыњ аяѓына  арай халы тыњ табиѓи µсуі мен бас а жерлердеи рулас тарыныњ келіп 

осылуы есебінен бектауылдар саны 1000 шаруашылыкда жетті. Єлбетте, жања 

шаруаншлы тардыњ к‰згікµктемгі жайылымдарѓа: Шањ ан, Сарыоба, Кµксай, Бесоба, 

Байжігіт деген жерлерге, Теріса ан озенініњ бойына орныѓыи, олардыњ аумаѓы да кењейді. 

Жайлаулары солт‰стікбатыс жаѓыида:  ызылсу,  ‰май,  арам±рт,  оњырсу озендерініњ 

бойында болды. Бектауылдардыњ оњт‰стігіидегі Тассуат, Боранкол деген жерлерде олардыњ 

ењ жа ын туыстары То тауыл атасыныњ  ауымдары  ыстаѓан (2кесте). Олар да бектауылдар 

жайлауында жайлаѓап.  ауымныњ феодалды  ‰стем тобыиыњ  ысым кµрсетуі салдарынан 

рулардыњ кµтеріле кошу жаѓдайлары болѓан. Мысалы, 1797 жылы Уєли хаига баѓынышты 

15000 піањыра  µз билеушісі тарапынап жасалѓан  ысымѓа шыдамай, Кµкшетау тµњірегіндегі 

жерін тастап, Ертістіњ оњ жаѓалауына кµшкен де, оида Сібір (Ертіс) шебініњ Омбы учаскесіне 

оныстанѓан.

аза станныњ бас а аудандарынан да на  сондай процестерді ањѓаруѓа болады. 

Мысалы, Керей тайпасыныњ  µзы атасы  отыркµл, Жµкей кµлдерініњ тµњірегінде кµшіп 

ж‰ріп, Тосан ыстау, Сарымса ты, Мµлдас ±м деген жерлерде  ыстаѓан.

Кенесары  асымов котерілісі жењілгеннен кейін кµтеріліске белсепе  атысушылардыњ 

бірі Ањѓал батыр атыѓайларды, оныњ Елто  атасын (2кесте) сол жерлерге єкеліп, керейлерді 

уып жіберді, олар солт‰стікке, Есіл µзеніие  арай кетуге мєжб‰р болды.

Ањѓал батырѓа байланысты мынадай ањыз бар.  озы керейлер осы жерлерден кеткен 

кезде,  уып шыѓушылардан кек алу ‰шін Кене атасыныњ  ауымдарынан 70 мыњ биені айдап 

єкеткен. Б±л барымта керейлерге сєтсіз болѓан. Ањѓал батыр жауынгерлерімен оларды 

А айыњ деген жерде  уып жетіп, керейлерге: «Атым Ањѓал, істеген ісіме тањ  ал!» деп, 

семсерімен тасты шауып,  а  бµлген. Сол тас А айыњиан 15 ша ырым жерде осы кезге 

дейін жатыр дейді ањызда.

Єлбетте, кµшу жолы мен жазѓы жайылымныњ  ашы тыгы да  ыс арады.

уанды  руыныњ Алтай,  арпы  тарма тары (2кесте) Ертістіњ орта аѓысына XVIII 

ѓасырдыњ аяѓында келіп, XIX ѓасырдыњ бас кезінде Сібір казак єскерлеріне берілген жердей 

ыѓыстырылып шыѓарылды да, батыс а,  орѓалжын коліне  арай алыстаи кеткен. Жаз 

кезінде олар Ертістегі жайылымѓа єлі де келіп ж‰рді, біра  округтердіњ  ±рылуына 

байланысты б‰лайша жазда кµшіп келу то татылѓан. XIX ѓасырдыњ екінші жартысында 

арпы  тармаѓыныњ Тінєлі атасы Сарысу µзеніиен Есілге (солт‰стіктеи µњт‰стігіне дейін 300 

ша ырымдай)  ‰ятын  ±ланµтпес озеітіпе дейіигі кењ даланы мекендеген. Бес болыс болѓан 

Тінєлі атасы жазда Жантеке, Инелікті, ¦зынкµл, Алакол кµлдеріиде, одан єрі солт‰стікке 

арай Есіл µзені жаѓыида жайлаѓап.  ыстауынан жайлауына дейінгі  ашы ты  4 к‰идік 

жолдан аспаѓан (шамамен 120 ша ырымдай) .

Рулардыњ кµшіп оиуыныњ,  ыстаулардыњ жа ыидай т‰суініњ мысалдары µте кµп.

Облысты  бас арудыњ енгізілуіне байланысты рулардыњ  оиыстаиуы біршама 

т±ра танды. Жоѓарыда  арастырылѓаи ішкі округтердіњ арѓындары А мола облысыныњ 

мына уездерініњ  ±рамына енді. Ањмола уезі А мола ішкі µкругініњ шыѓыс бµлігі негізіпде 

±рылып, оѓан округтіњ оњт‰стік межесінен (Тењіз кµлі  И±ра озені)  уанды  руыныњ 

ауымдары кµшіп ж‰ретін Шу озеніне дейінгі кењбайта  аума   осылды.

Уезд аумаѓында негізінен  уанды таи тарайтын Алтай,  арпы , Бµріші, Темеш 

тарма тарыныњ кµптеген аталары  опыстанды (2кесте). Алтайлар уездіњ оњт‰стік µолігінде, 

Сарысу µзеиініњ жаѓалауына жєне осы озеыніњ µњт‰стігіне орын тепкен. Жазѓы 

жайылымдары Сарысу µзµнішњ оњ жаѓалауында болды.

Уездіњ Сарысу µзенінен А молаѓа дейінгі орталы  бµлігі, шыѓысыида Есіл бойынан 

Теріса ан,  айра ты озендеріне, Тењіз жєне  орѓалжыи коліне дейінгі жерлер   арпы  

тармаѓыныњ иелігі.

арпы тардыњ Есіл бойындаѓы иеліктерінен шыѓыс а  арай, Тењіз кµлініњ тµњірегі  

¤мір тармаѓына жататын Бµріші жєне Темеш аталарыиыњ  ыстаулары мен жазѓы 

жайылымдары.

уандыњ руы иеліктеріиен оњт‰стікке  арай Ш±баркµл, Мешке кµлдерініњ тµњірегіне, 

Сарыкењгір,  аракењгір озендерініњ бас жаѓына Тара ты руыныњ  ауымдары  опыстанѓан.

аыжыѓалы руыныњ аталары уездіњ солт‰стікшыѓыс болігінде, Сілеті µзенініњ бойына, 

К,арасор, Жаманшал, Шола сор кµлдерініњ тµњірегіне орналасып, Павлодар 

анжыѓалыларыныњ жеріне де жетіп жат ан.

А мола сырт ы округініњ Тењіз жєне  орѓаляѓын кµлдерінен,  оњыр, Бордаѓан, Жабай 

µзендерінен Есіл µзеніне дейіигі батыс бµлігі Атбасар уезініњ  ±рамына енді. Оњт‰стік 

шекарасы Шу µзенініњ бойында болды.

аракењгір µзеыініњ бас жаѓыиаи бастап, одан єрі Теріса аи озені мен оныњ кµптеген 

салаларыиыњ бойьшен солт‰стікке  араіі жєне осы µзеішіњ Есілге  ±яр саѓасы мањайыи 

т‰гелдей арѓыидар иеленді.

Тара ты руыпыњ (2кесте)  ыстаулары Есіл озенініњ бойындаѓы  има дегеы жердей 

Барлыкµл коліне дейінгі кењ далада болды. Жаздыг‰ні солт‰стікке  арай  ±май µзенініњ 

бойып жайлады. Б±л жердегі Тара ты руыныњ шаруашылы тары 700ге дейіи жеткен.

арауыл руынан тарайтыы Бектауыл мен То тауыл  ауымдары уездіњ Есіл µзеиі, оныњ 

Агцылы,  оњыр, Сар ырама деген салалары бойыидаѓы сµлт‰стік бµлігінде жєне 

тара тылардыњ шыѓысында, Тассуат деген жерлерде кµшіп ж‰рген. Б±л аталар  арауыл 

руыныњ ењ батысындаѓы  µныстары болѓан.

аракењгір µзенініњ бас жаѓынан сµлт‰стікке  арай Есілдіњ сол жагалауына дейін, одан 

єрі Теріса ан озенінен шыѓыс а  арай, Тењіз,  орѓалжын кµлдеріне дейін  уаиды  руы мен 

оныњ Алтай тармаѓынан тарайтын Байдалы,  арпы  тармаѓынан тарайтыи Тінєлі жєне 

Амаи арт тармаѓынан тарайтын  ал амап (2кесте) аталары мекендеген.

С‰йіндік руынан бір тарма   Мєжік пен Жєдігер ±рпа тары (2кесте) біріккен тµрт±л 

болѓан. Б±л ру  аракењгірдіњ бас жаѓынан солт‰стікке  арай, Теріса ан µзенініњ бойын, 

єсіресе сол жаѓалауын, Есілге  ±яр жеріне дейін  ыстаѓан.

Кµкшетау сырт ы округініњ  аза тарынан Кµкшетау уезі  ±рылды.

Оѓан арѓыидардаи екі ру:  арауыл мен Атыѓай енді.

арауылдар уездіњ шыѓыс жаѓына: Сілеті µзенініњ бойына, Сарыкµл, Жаркµл, 

Жалањт±з,  ±мдыкµл деген т. б. кµлдердіњ мањына, яѓни Сілеті µзені  Сілетітењіз кµлі  

Кµксењгірсор кµлі аралыѓындаѓы даланы мекендеген.

арауыл руы  оиыстанѓан таѓы бір ірі айма   уездіњ оњт‰стік бµлігі: Дєулет, Айдабол, 

Зеренді кµлінен, Шаѓалалы µзеиі мен оѓан жапсарлас жат ан жайылымдардап бастап, одан 

єрі батыс а  арай, Биесойѓан,  ар ылда  кµлдеріне дейін, осы кењбайта  далада Имаытау, 

Шал ар, Жа сыЖалѓызтау,  амыскµл дегеы кµлдер тµњірегіндегі жайылымдарды, Есіл мен 

оныњ салалары (А анбірлік, Иманбірлік жєне бас алары) ањѓарындаѓы жерлерді  амтыды.

Уездіњ солт‰стікбатысындаѓы Саумалкµл араколЖалтыркµлТерењкµлАлабота 

кµлдерінеп солт‰стікбатыс а  арай Есілге  ±ятын Иманбірлік µзеиі мен Торањѓыл кµліне 

дейіигі байта  жер атыѓайлардыњ иелігіне  арады,

Петропавл, Омбы уездері µздеріие тиісті ішкі округтерден  ±рылды. Атыѓай руы Есіл 

µзенініњ бойында жєне µдан шыѓыс а  арай  алыбек  Ебейті кµлдері шебіне дейінгі жерге 

оныстанѓаи.

Атыѓайлар иеліктерініњ на  орталыѓыида дерлік, Шаѓалалы кµліиеи бастап, 

солт‰стікбатыс а  арай Есілге дейіпгі жер  арауыл руыныњ иелігінде болды.

Атыѓайлар оздерініњ атабабалары XVIII ѓасырдыњ 50 60 жылдарында Торањѓыл кµлінеп, 

Иманбірлік µзенінен жєне µз туыстарыныњ кµпшілігі т±рѓан бас а да жерлерден келген, ал 

арауылдар иа  сµл жылдары Теке колінен, ‡лкен арой кµліие  ±ятын шаѓын µзендерден 

(Ащысу,  арасу т. б.) келіп  оиыстанѓан, б±л жерлерден оларды керейлер ыѓыстырып 

шыѓарѓан деседі.

аижыѓалы болысы болѓап Мезгіл ормаидарыи  ыстаѓан  анжыѓалылар да µздерін 

бас а жа тан келгенбіз деп есептейді. Ал  айдан? Уезд а са алдарынан XX ѓасырдыњ 

басында жиналѓан ауызекі хабарламалар болмаса, ол жµніиде  ±жаттарда мєліметтер жо .

Біздіњше, б±л  Пресногорьков бекінісі т±сында кµшіп ж‰рген (б±л жµнінде жоѓарыда 

айтылѓан) жєне Аман араѓай сырт ы округініњ  ±рамына кірген  анжыѓалы болысы. Сібір 

жєне Орынбор ведомстволары арасындаѓы кµшіп ж‰рген рулардыњ  айсысына 

баѓыныштылыѓы туралы зор даудамай кейбір рулардыњ Орта ж‰з шегіне кµшіп баруына, ал 

Кіші ж‰з жерінде  алѓандарыныњ Орынбор ведомствосыныњ билігіне т‰суіне єкеп со ан. 

анжыѓалы болысыныњ Орынбор ведомствосы жеріпеи кетіп, Мезгіл ормандарыыа 

оныстанѓаны, сµйтіп Петропавл уезі  ±рамына еигені к‰мєнсіз. М±ыы факт дєлелдейді: 1843 

жылы Орынбор ведомствосыпыњ шыѓыс бµлігінде кµшіп ж‰ретін арѓындар туралы ведомоста 

анжыѓалылар жо , ал 1843 жылѓы ведомоста айтылатын Жоѓары шекті жєне Томен шекті 

рулары на  соларѓа  осылѓаи. Б‰л п±с апы растайтын таѓы бір дерек мынадай. Уездер 

±рылѓан кезде болыстар топоиимиялы , яѓни географиялы  атаулармеи, µзендердіњ, 

кµлдердіњ т. б. атауларымен аталды. Мысалы, Пресногорьков  осы аттас станица мањында 

жат ан ащы кµлдер ж‰йесініњ, Тайыиша  бір кезде осы аттас  ата ты  жєрмењке  болѓап 

жердіњ атымеи аталѓан. Ал  анжыѓалы болысы µзініњ б±рыиѓы рулы  атауын са тап  алѓан.

¤здерініњ Петропавл уезіндегі руластары сия ты оњт‰стіктен келген Атыѓай,  арауыл 

рулары Омбы уезініњ аумаѓыиа  оныстанѓан. Атыѓайлардыњ иеліктері  Омбы  аласыиыњ 

оњт‰стікбатысында, ал  арауылдардыњ иеліктері  ‡лкеи арой, Кіші арой,  алыбек, Алабота 

кµлдеріиіњ тµњірегіпдегі жайылымдарда, яѓни уездіњ шыѓыс болігіиде болѓаи.

Арѓыидар Кіші ж‰здіњ жерінде де кµшіп ж‰рген. Томен шекті жєне Жоѓары шекті 

рулары  останай уеаініњ  ±рамыиа кірген б±рыпѓы Аман араѓай округініњ даласын 

мекеидеген. На  осы рулар Торѓай уезініњ шегінде, Торгай µзеніне  ±ятыи ‡лкендамды, 

Мойылды, Сарыторѓай µзендерініњ бойып  оныстанѓан, б±л рулар Торѓай 6о~ йында, 

сондайа  Сары опа, А суат кµлдері мен бас а да ±са  кµлдердіњ тµњірегінде мекендегеи.

Арѓындар Сырдария бойыпда: Жања орѓанныњ солт‰стікшыѓысындаѓы С±лутµбе, 

Сарышыѓана , Жаманаѓаш дегеи жерлерде, Сырдарияныњ кµптеген салалары мањында, 

оњт‰стікшыѓысында Тµменары  деген жерге дейіп  оныстаиѓан. Б±лар, тегінде, XVI ѓасырда 

Тєуке хан мен Есім ханныњ Самар анд пен Б±харѓа жоры тарыиа  атыс ан аргыидар 

тобыныњ « алды тары» болса керек. Ањыздарда арѓыидар б±л жерлерге  аратаудан келген 

деліиеді.

Єулиеата уезі шегіндегі Шу µзенініњ бойында ¦лы ж‰здіњ Жалайыр тайпасыныњ 

ыстауларымен шектес Байм±рат жєне Сарытµбе ал абында арѓыпдардыњ да  ыстаулары 

болѓаи.

Арѓындар б±л жерлерге XIXXX ѓасырлар аралыѓыида  ар аралы жаѓынан келген. Шу 

болысы 1905 жылѓа дейіи  ар аралы уезіиіњ  ±рамында болѓан, біра  уездіњ  аладан  ашы  

болуы ( ар аралыдан 550 ша ырым) себепті Т‰ркістан µлкесініњ Єулиеата уезіне берілгеп, 

Шу бµлысыиыњ арѓындарынан ІЛу µзенініњ оњ жаѓалауында Арѓьш болысы  ±рылып, он да 

419 шањыра  болган. Олардан шыѓыс а  арай, Сарыозек,  аратау болыстарыида жєие Шу 

µзені бµйында ориалас ап  ыршу болысыныњ бір болігінде де арѓындардыњ 700 

шаруашылыѓы  оныстанѓан.