Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
)Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2)Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем.
Қарсылықты бағыныңкылы сабақтас сөйлемге жай сөйлемдері мағыналық жағынан бір-біріне қайшы келетін сабақтас құрмалас сойлемдер жатады. Компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлем қарсылықты салалас сөйлемге өте ұқсас. Екеуінің компоненттерді де мағыналары бір-біріне қайшы, қарсы келетін оқиғаларды, жай- к6йлерді баяндайды. Бұл екеуінің арасындағы өзгешелік компоненттерінің бір-бірімен құрмаласу тəсілінде-бірінің салаласа, екіншісінің сабақтаса құрмаласуында ғана. Құрмалас сөйлем синтаксисін баяндауға арналған бұрын соңды шыққан əдебиеттерде қарсылықты бағыныңқылар өз басыңқысымен көмектес жалғаулы жəне –ша -ше жұрнақты есімшеден болған баяндауышы мен да, де шылаулы шартты райдан болған баяндауышы аркылы құрмаласады делінген. Қарсылықты бағыныңқыларды құрмаластыруда бұл айтылган етістік түрлерінің көбірек қолданылатыны даусыз. Бірақ қарсылықты бағыныңқылардың баяндауыштары əрдайым осы айтылған формалы сөздерден ғана болып отырмайды. Компоненттер мағыналарындағы қарама-қарсылықтың түрлері де, олардың көріну тəсілдері де алуан-алуан. Оның «хайуаны да найсабы да» мен түсінбейтін сөздер болғанмен, зілді сөздер екенін молданың кескінінен байқап отырмын. Жақсы аттың жалын сақтағанша, жақсы жігіттің арын сақта. Бағыныңқы компоненттегі белгілі бір іс-əрекеттің, жағдайлардың логикалық нəтижесі, болуға тиісті табиғи қортындысы ретінде күтілген жайлар басыңқы компонентте олай болмай шығады. Мысалы: Дəркембай екі мықты мырзаның қыспағында отырса да, Құнанбайдың сыртынан соңғы сөзін қатты айтып қалды. Абайдың құбылысы орасан болғанмен, енді Ербол бұны түсіне бастады. Екі компонент арасындағы қарама-қарсылық мағына бағыныңқы компоненттің белгілі баяндауыш формада айтылуы арқылы жасалады. Ондай баяндауыш формасына мыналарды жатқызуға болады: 1) Бағыныңқы компонент да. де, шылауына тіркескен шартты рай формалы етістікке аяқталады. Анау жанжал уақтында, сол жылдары Күнту басқа жаққа шығып кетсе де, Оразбай оны бір аяғынан іліп қалды. Қатыны шайын дəмдеп құйып берсе де, Егеубай бұрынғыдай жадырап іше алмай, бірер кеседен кейін төңкерді. 2) Бағыныңқы компонент көмектес жалғаулы есімшеге аяқталады. Мысалы: Қыс қыстаулары баска болғанмен, жаз көбіне бірігіп отырады. Ол ақылдарға Масақбай қарсыболғамен, басқарманың өзге мүшелері көбін қабылдады. 3) Бағыныңқы компонент шартты рай формалы етістікке аяқталады да, əр компонент құрамында мағына жағынан бір-біріне қайшы келетін сөздер болады. Ондай сөздер антоним сөздер болуы да, етістіктің бірі болымды, екіншісі болымсыз түрі болуы да мүмкін. Төлеубекті мұғалімдердің көбі жек көрсе, Жанат оны жақсы көреді. 4) бағыныңқы компонент көсемше формалы етістікке аяқталады да, басыңқы компонентте бағыныңқы компоненттегі негізгі пікірге қайшы мəнде айтылған сөз болады. 5) Бағыныңқы компонент –ша-ше аффиксті есімше аяқталады да, сөйлем бағыныңқы компоненттегі іс-əрекеттегі іс-əрекеттің, жай-күйдің болғанынан басыңқы сөйлемдегі іс-əрекеттің болғанының артықтығын көрсетеді. Бірақ ондай артықшылық екі түрлі і-əрекетті теңдестіру түрінде емес, біріншідегі іс-əрекетке қарсы бола отырып, екіншідегі іс-əрекетті қолдау түрінде болады. Қарсы бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасауда жоғарыда талдаған тəсілдердің атқаратын қызметтері бірдей емес. Олардың ішінде қарсы бағыныңқылы сабақтас сөйлемжасауда жиі қолданылатыны да жəне сөйлемнің мұндай түрін құрмаластыру-ең негізгі функциясы болып есептелетін де көмектес жалғаулы есімше мен –да-де шылаулы шартты рай формалы сөздер. Бұлардың солай екендігін қазақ лингвистикасында құрмалас сөйлем синтаксисинің алғаш зерттеле бастаған күннен-ақ танылған жəне содан бері ешқандай пікір таласына объект болған емес, бұл мəселеге арналған барлық еңбекте де бірауыздылықпен баяндалып келеді. Ал кейінгі екі тəсілдің яғни шартты рай формалы етітік пен-ша-шежұрнақты есімшенің қарсы бағыныңқылы сабақтас сөйлем жасаудағы ролі алдыңғылардан біраз басқарақ. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы келетін жай сөйлемдерді құрмаластыру – бұл екеуінің бірден-бір функциясы деуге болмайды. Бұлар басқа мағыналық қатынастардағы компоненттерді де бір-бірімен құрмаластыру үшін де қолданылады. Мысалы: Тəкежанның ұрлатқаны шын болса, ол малдың жоқтаушысы өзі болатынын ескертіп отыр. Бүкіл жұмысшы көтерілсе, оған қаланың ұсақ қолөнерлері мен оқыушылары дем беріп бас көтерер еді. Қарсы бағыныңқылы сабақтастың өзіндік бір ерекшелігі сол, оның бағыныңқы компоненті мағыналық жағынан басыңқыға меңгерілмейді, оның белгілі бір мүшесіне жетектеліп, белгілі бір сұрауға жауап болып, тұрлаусыз мүшелер тəріздес қызмет атқармайды. Мұндағы бағыныштылық компонент баяндауышының тек формалық жағынан тиянақсыздығында ғана, ал компоненттердің мағыналық қатынастары жағынан алғанда қалыпты қарсылықты салалас сөйлеммен бірдей. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|