Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Екі шаруа өмір сүріпті. Бірі – Антон, екіншісі – Ага фон.
«Ей, достым! Бізге қарай бір жаман бұлт келе жатыр», – депті де, Антон жапырақша дірілдепті. «Е, несі жаман?» «Ой, бұршақ жауады, астықты құртады!» «Қайдағы бұршақ? Жаңбыр жауады!» «Жоқ, бұршақ!» «Жоқ, жаңбыр!» «Сен сияқты ақымақпен сөйлескім де келмейді!» – депті де, Антон көршісін жұдырықпен түйіп жіберіпті. Бұршақ та жоқ, жаңбыр да жоқ, тек олардың тұмсығы мен құлақтарынан қан саулап ағыпты. Бұл әлі ертегі емес, бұл присказка; ертегі алда – ертең түстен кейін, жұмсақ нан жеген соң болады. [ 228 ] Бір мұжық болыпты, оның екі ұлы, бір қызы болыпты: бір ұлы есті, екіншісі – есер болған көрінеді, үлкен ұлы үйленіп ті» 43 . Міне, бұл ертегіде екі бастама бар. Алғашқысы – при сказка, екіншісі – зачин деп аталады. Присказка ертектің мазмұнына ешқандай қатыссыз, онда әдемі ұйқастырылған күлкілі жайт әңгімеленеді. Ол ертекке кіріспе ролін атқарып тұр. Сондықтан бұдан былай «присказканы» біз «кіріспе» деп атаймыз. Ал зачин ертектің оқиғасына тікелей қатысты, онда кейіпкер туралы, оның мекен тұрағы, балалары, халжағдайы жайлы мәлімет беріледі 44 . Біз «зачинді» бұдан былай «бастама» дейміз. Ал түркі тектес халықтардың ертегісінде осындай кіріспе мен бастаманың қатар келуі бар ма? Бар, бірақ ол көп емес және түркі елдерінің ертегісінде кездеспейді. Мәселен, түрік, әзірбайжан, өзбек, татар халықтарының ер тегісінде жоғарыда айтылған кіріспе мен бастаманың қатар келуі байқалады. Екіүш мысал келтірейік: Түрік ертегісінің кіріспесі мен бастамасы: «Қаш қара, кірпік қара, äзында діш інжідір: гäлді гірді рузі – Қасым, дäлары қыш інжідір, кöтÿ аркадашлан jола гітмä, joлда сäні інжідір; аріфін һäр бір қäламы тäндä жаны інжідір; жаһілін һäр бір қäламы лалі мäржан інжідір Бäнім Jÿкум жаваһір дір, jыкмам бонжукjанына, сарраф олмаjан нä білір занн äдäркі һäр таш інжідір. Кашым кашыктыр, jäлы пілава ашіктір, jаһны гöрсä кырытыр, долмаjы гöрсä кырытыр, долмаjы гöрсä cырытыр, һошафы гöрсä аjылыр, зäрдäji гöрса баjылыр. äмак jäдік доjамадык, даһа гäтір даjамäдік, ін аллаһі шакірін, дуасы будур факірін, ормандакі бäкірін. Коінуна бір Фатмажык. Карга карысы, сансаан арасы, кырлангыч jувасі, будур факір jіjдін дуасы. Äввäл зäманда падишаһын докуз қызы вармыш». 45 Түрік ертегісінде мұндай ұйқастырылып, ертегі оқиғаларына қатыссыз айтылатын ұзақ кіріспені «текерлеме» деп атайды 46 . Осы текерлеме типтес кіріспе әзірбайжан ертегісіне де тән: «Бадибади кирифтар, һамамһамам ичиндә, халбир саман ичиндә, дәва дәлләклик, коһма һамам ичиндә. Гарышга шыллаг атты, дәвәнин гычи сынды. Һамачын тасы joх. Орда бир тазы көрдум, онун да халтасы joх. Кунләрин бир кунундә. [ 229 ] Мәммәднәсир тининдә,коjuмамын беліндә, бири варыды, би ри joхуду, аллаһдан башһа һеч ким joхуду. Мән чок шилиши jемишәм, һеч белә jалан демамшиәм. Кимдән сизә деjим, әjjрам гәдимдә бир кечал варыды. Бу кечәлин дә бир анасы варыды» 47 . Өзбек ертегісіндегі кіріспе мен бастама былай айтылады: «Бор экан, йýқ экан, оч экан, тýқ экан, бýри баковул экан, тулки ясовул экан, қирғовул қизил экан, думлари узун экан, тошдан тошга сакраган экан, оелари синган экан. жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|