Астана Ғылыми жетекшісі С. Ш

УДК 82-14 

 

АҚЫН ЖҤ РЕГІ ТУҒАН ЖЕР ДЕП СОҒАДЫ 

 

Хамидолла Ж. С., 94zhainuk@mail.ru 

 

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университеті, 

Астана Ғылыми жетекшісі – С.Ш.Айтуғанова 

 

Бҥ гінгі  орта,  заман,  қоғам  бір  басқа,  бірақ  біз  ҽ рқашан  ҿ зіміздің  тҥ п  тарихымызды, 

тамырымызды,  ҧ лттық  қҧ ндылықтарымыздың  бастауын,  сонымен  қатар  оларды  сақтауға, 

дамытуға  зор  ҥ лес  қосқан  аға  буын  ҿ кілдерін  ҧ мытпауымыз  керектігі  -  ешбір  дау 

туғызбайтын аксиома. Осы шағын ғана ғылыми мақаламызда қазақтың рухани ҽ леміне небір 

ҿ

нер  мен  ҽ дебиет  дҥ лдҥ лдерін  сыйлаған  киелі  Ақ  Жайық  ҿ ңірінің,  қасиетті  Нарын 

қҧ мының  қазақ  ҽ дебиетіндегі  кҿ рнекті  ҿ кілі  Тайыр  Жароковтың  шығармашылығындағы 

туған жер тақырыбының суреттелу ерекшелігіне тоқталмақпыз.

 

 

Тайыр  Жароков  –  қазақ  кеңес  поэзиясының  қалыптаса  ҿ ркендеп,  қарқындап  есеюіне 

еселеп ҥ лес қосып, елеулі  еңбек сіңіріп, кҿ ркемдік жағынан тартымды жҽ не терең идеялы 

шығармаларымен бҥ кіл Кеңес Одағына мҽ шһҥ р болған ақын. 

 

Тайыр  Жароков  –  табиғат  кҿ ріністерін  шебер  бейнелейтін  пейзажист  ақын.  Қысқы 

тҥ нде  қалтырап  ―тоңған  ай

‖ ,  ―жылы  буы  бҧ рқырап,  кҥ н  кҿ зіне  балқыған‖   кҿ ктем, 

―мҽ уесі  пісіп  балбырап,  алмасы  пісіп  албырап

‖   тҧ ратын қоңыр  кҥ з суреттері де  ҽ демі. 

Тайыр ақын қыстың, кҿ ктемнің, кҥ здің  суреттерін жасаған жаңа ҿ леңдер жазды. Ол  Абай 

суреттеген жыл мезгілдері емес, Тайырдың ҿ з заманының кҿ ктемі, қысы, кҥ зі. Ҽ р қайсысы 

ҿ

з қарбалас тіршілігімен, ҿ зіне лайық кҿ рінісімен жарқын бейнеленген. Мысалы: 

 

«Сҧ рғылттау кҥ згі мезгілде Томсарыңқы 

тынық тҥ н. 

 

Сҧ р бҧ лттау сонау бір кезде, 

Сарғылттау қҧ мда туыппын. 

 

Қҧ мға  жалғас  жарқырап, 

Жатыр  сҧ лу  Ақ  Жайық! 

Суреті кҿ ктен қалтырап, 

 

 

 

148

 

Суында  жҥ зген  ай  жарық.»  [1]  –  деп  кіндік  қаны  тамған 

топырақтың  табиғатын,  туған  елге,  ҿ скен  жерге  деген  сҥ йіспеншілігін  кіршіксіз  таза  пҽ к 

кҿ ңілімен, кҿ ркем жырымен кестелейді. 

 

Тайыр  ақын  асқақтаған  Атыраудың  ―мың  бҧ ралып,  шегініп  кеп  бас  салатын 

жолбарыстай

‖   асау  толқынын,  ―суға  тҥ скен  алтын  шҧ ғыладай‖   теңіз  шағалаларын, 

жағасы  кҿ к  балаусамен  кҿ мкерілген  Ақ  Жайықтың  алабын,  қарағайлы  орман  жамылған 

қҧ м  Нарынның  жасыл  кҿ ркі  сияқты  табиғат  кҿ ріністерін  поэзия  тілімен  шебер  ҿ рнектей 

білді. Жыр сҧ ңқарының қырағы кҿ зінен ―тау кҿ терген найзадай, қалт етпестен қақшиып

‖  

тҧ рған Эльбрус, ―кҿ ктен қҧ йылған Қазбектің кҿ з жасындай

‖  Рица кҿ лі де таса қалмады. 

 

Ҽ

йтсе де, тҧ лғалы талант қҧ м Нарынына қайта айналып  соға берді.  ―Жалаңаш қҧ мы 

қайнаған, қҧ йыны ойнаған

‖  далаға шырылдап тҥ сіп, жел гуіліне ҿ з уілін қосты. Махамбет 

баба мен Шҽ ңгерей жырларына арқау болған қасиетті топырақты Нарынның ҧ лы перзенті 

Тайыр ақын: 

 

―Туған жер, қасиетті алқалы елсің, Тірегім, болашағым, 

арым сенсің. 

 

Бҿ леніп тыныштықтың қҧ шағында, Жыл санап даңқың биік 

арта берсін!

‖  [1] – деп асқақ 

 

мерейіне арман-тілегін қабыстырады. Шағын ғана шағыл қҧ мнан қанат алады. Ҿ зінің туған 

жерін мҽ ңгілік жамбастап жатқан жалпақ Нарындай  тегеурінді  текті  жырларымен жер мен 

кҿ кті қҧ лаштай асқақтата жырлайды: 

 

―Шарықтап ап сайрайын, қарсы ал, 

Нарын! Суың бал, қҧ мың қаймақ, кҽ усар 

Нарын. Тҥ ріліп қҧ м қҧ рағы, ел қҧ лағы, 

Елжіреп, таңдай қағып тамсанғаның... 

 

Таңында ҿ зі туып талпындырған, 

Дауысын ақынының аңсар Нарын. Бір 

белгі қҧ мнан-дағы, жырдан-дағы 

 

Жасайын, басайын да аңсауларын

‖  [2, 3 б.]. 

 

Осынау  географиялық  жағынан  Қызылқҧ мнан  кейінгі  ҥ лкен  қҧ м  Нарынға  деген 

сағынышын  бҥ кіл  кҥ реңселі  қазақ  даласын  қҧ шағына  сыйғызып  тҧ рып,  биік  пафоспен 

жырласа, енді бірде: 

 

―Қайран Ордам ҽ лдеқайдан кҿ рінген, Сайғақ ҿ ріп, 

сағым ойнап ҿ ріңнен. 

 

Қаншама сен ыстық едің, туған жер, Ауырғалы шықпай 

қойдың кҿ ңілден.

‖  – деп ҽ рдайым Ордасын 

 

сағынышпен еске алады. 

 

Табиғат  сҧ лулығына  сҥ йсінбейтін,  сырлы  суреттерге  тебіренбейтін  жан  болмас. 

Асқар тауы жоқ, дария суы жоқ, Нарын қҧ мының табиғатын ҿ леңнің піл жоталы қара нары 

бҿ лек бір сезіммен жырлайды. Сҧ лулық жҿ нінде ол былай деп толғанады: 

 

―Сҧ лулық жҿ н бе екен тауда ғана, 

Барлығы сҧ лулықтың тау ғана ма? 

Кҿ гінде ай, кҿ лінде аққу жҥ зе 

білсе, Сҧ лулық емес ол да жай қала 

ма? 

 

Ҿ

зінен биік жоқта тау да сҧ лу, Кҥ н 

жоқта тҥ нде жҥ зген ай да сҧ лу. 

 

Сондықтан бізге біткен қыр да сҧ лу, Тау 

сҧ лу, қҧ м да сҧ лу, су да сҧ лу

‖  [3, 3б.]. 

 

Бҧ л ҿ лең жолдарынан арқалы ақынның ―сҥ йген жердің бҽ рі сҧ лу

‖  деген ҧ лағатты 

ҧ

ғымын ҧ ғынасың. Дауылпаз ақын сҧ лулықты туған жердің даласынан, ауасынан, ойынан, 

 

 

149

 

қырынан, кҿ гінен, жерінен, бҽ рі-бҽ рінен іздейді. Бҧ л ойды ақынның ―Орда ҿ леңінен

‖  де 

кҿ ре аламыз: ―Жырыма жастай ілінген, 

 

Ыстық-ақсың тым, Орда, 

Жалаңаяқ жҥ гірген, Ізім 

қалған қҧ мыңда. 

 

Отырсам да тҧ рсам да, 

 

Кҿ з 

алдымда 

Жас 

қҧ сым.  Ҿ згеге  жаман 

болсаң  да,  Ҿ зіме  тіпті 

жақсысың!

‖  

 

Туған жерін жырлаудан талмаған ҿ р 

тҧ лға: ―Қҧ мның кҿ рсең сен мҧ нда, 

 

Аспаны да аласа. 

 

Шақ қҧ ламай кҥ н қҧ мға, Тҧ рғандай-ақ қараса.

‖  – деп кҿ к 

аспан мен алтын кҥ нге 

 

сҥ йсінсе, енді бірде: 

―Жҧ лдыз оты тҿ гіле,

 

 

Қҧ м бойына тез тарап. 

Жҥ зді тҥ нгі кҿ гінде, 

Ай – дҿ ңгелек жез табақ.

‖  – деп қҧ мның мақпал тҥ ні мен 

кҥ міс айына тамсанады. 

 

Тайыр ақын кҿ п жылдарды араға салып, 1958 жылы туған топырағына келіп, ел 

аралайды. Осы сапары жайлы жазған ―Асықтым

‖  ҿ леңінде: 

 

―Тҧ рғандай-ақ тҿ зе 

алмай, Жҥ регі аңсап 

ғашықтың. Жеріме туған, 

кҿ з алмай, Сағына бір кҥ н 

асыппын.

 

 

Елдің шаттық тасытқан, 

Есігін жырмен ашыппын! 

Сайрап, таңға қосып таң, 

 

Қҧ мына тҿ сім тосыппын.

‖  – десе, сол жолы дархан дарынды, асқақ арынды ақын 

жерлестеріне мына ҿ леңді айтқан екен: 

 

―Кҿ п жылдан соң кҿ рсем де, Байқамай мезгіл 

озғанын. 

 

Туған жерім десем де, 

Танымай қала жаздадым. 

 

Кҿ рдім тағы қырларын, 

Жері қандай жап-жазық?! 

Бір жағында қҧ м Нарын, 

 

Бір  жағында  Ақ  Жайық.

‖   –  деп  соғыстан  кейінгі  елдің 

тҧ рмысының  тҥ зеле  бастағанын  айбарлы  қҧ м  баласы  қуанышпен  жырлаған.  Белгілі  ақын 

Фариза Оңғарсынованың ―Туған ауыл

‖  ҿ леңіндегі мына жолдар: 

 

―Мен туған ауыл – Ай мекен, 

Еске алмай жҥ рер кҥ нім кем. 

Баяғы достар қайда екен, Бірге 

ойнап, бірге жҥ гірген?

 

 

Жатаған, ескі ҥ й анау, Мені 

алаң еткен шет жерде. Бҧ л 

маңайлар да, қҧ дай-ау, 

 

150

 

Қалаға  айналып  кеткен  бе?!

‖  – делініп Тайыр ақынның жырымен  ҥ ндес болып  келеді 

[4, 197 б.], 

 

Бҧ л тҧ ста  сонау отызыншы жылдары жазылған ақынның балалық  шағы жайындағы 

―Алғашқы  адымын

‖   айтпай  кетуге  болмайды.  Бҧ л  –  оның  поэзияның  алғашқы 

баспалдағында тҧ рып жазған ҿ леңі еді. 

 

―Басқанда алыс жолға алғашқы адым, 

Тҧ лымым желкілдеген жап-жас шағым. 

Есімде: жетім тайлақ ҿ ркешіне Жарбиып 

қаршадай боп жармасқаным... 

 

Бҥ к тҥ сіп қала берді Нарын қҧ мы, 

Қой баққан жерім талай дауыл кҥ ні... 

 

Жаулығын желпи бҧ лғап ―сау бол!

‖  деген 

Қҧ лаққа анамның тек шалынды ҥ ні...

‖  [5, 3 б.]. 

 

Тайыр ақын шығармашылығындағы туған жер тақырыбы кҿ лемді туындыларында 

да  кҿ рініс  береді.  Мысалы,  ақынның  ―Жапанды  орман  жаңғыртты

‖ атты  поэмасының 

негізгі  идеясы  соғыстан  кейінгі  халық  шаруашылығын  қалпына  келтіру,  ҿ ркендету 

жоспарында қуаңшылыққа қарсы кҥ ресу, шҿ л далаға су ҽ келу, қҧ лазыған қу даланы жасыл 

орманмен безендіру, табиғатты адам ықпалына кҿ ндіріп, қызмет еткізу болатын. Шығармада 

Жайық  пен  Нарын  аралығындығы  Сары-Адыр  жерінің  қҧ м  медиен  даладан  еңбеккердің 

тҿ ккен  терінің  арқасында  жайқалған  орманға  айналғандығы  байқалады.  Бҧ л  біздің 

бҥ гінімізбен  ҥ ндес  дҥ ние.  Айналадағы  табиғат  ҽ лемін  қорғау  идеясы  дастанның  ҿ н 

бойында  ҿ рімдей  ҿ ріліп,  алтын  арқаудай  тартылып  отырады.  Ал  ―Нарын

‖   поэмасында 

дҥ лдҥ л ақын туған жерін: 

 

―Қҧ м Нарын қабат-қабат қатарланған, 

Қойнында қарағайы қалқалаған. 

Гҥ рілдеп бір жағында Каспий жатыр, 

Айдыны аспанды орай алқаланған.

 

 

Кең кҥ рей қол батырсаң шығар суы, 

Мҿ лдірей, қоя тҧ рсаң тҧ нар суы. 

Жетпіс жыл жҧ т болса да жҧ татпайтын, 

 

Кетпес  қҧ т  –  қҧ м,  талшығы,  қҧ маршығы.

‖   –  деп  бейнелесе,  туған  жері  Орданың 

болашағын елестетіп, арманның ақиқатқа айналуын кҿ ксеп, ―тезірек кҿ ргім келеді

‖  дейді. 

Осынау қызыл қҧ м далаға Жайықтан, не Волгадан (Есіл) су бҧ рылып, менің туған жерімде 

теңіз шалқыса,  келесі жолы  сол теңізде  кемемен келген мені  елдегі жолдас-жараным қызыл 

қҧ мдақ  жағалауда  қарсы  алғанын  тезірек  кҿ ргім  келеді  дейді  асқаралы  Тайыр  ақын.  Па, 

шіркін! Ықылым замандарда кҽ рі Каспийден қалған қазаншҧ ңқырлар қайта толса дейді ғой. 

Осылай болмаса, оның несін ақындық қиял дейміз?.. Ҽ рине, қызыл қҧ мда теңіз шалқымады, 

ақын да еліне  теңізбен келе алмады. Оның туған жері арқылы  ҿ теді  деген канал жобасы да 

қайсыбір  кҿ семдердің  марқҧ м  болуымен  бірге  келмеске  кетті.  Дегенмен,  Ордадан  60  км 

жердегі Бҿ кей Ордасы ауданының орталығы Сайқынның жҽ не Жҽ нібек ауданының  халқы 

кҥ ні  бҥ гін  қҧ бырмен  тартып,  қҧ м  Нарынның  суын  ішіп  отыр.  Аталған  мекендердің 

атырабында  тҧ щы  сулы  қҧ дық  табылмайтынын  білетіндер  Орданың  суының  қҧ нын  да 

бағамдар  еді.  Бірін-бірі  кезегімен  ауыстыратын  ҽ кімдер  де  ауыз  су  мҽ селесін  тиімді 

жақсартуды  ауыздарынан  тастамайды.  Демек,  айдын  кҿ л  жайын  Тҽ кеңнің  аузына  періште 

салып, қиялына кҿ к қҧ с қонғаны анық. 

 

Халқын сҥ йген, Нарынын сҥ йген, туған жерін перзенттік махаббатпен беріле жырлаған 

ақын ҿ мірінің жазушылық кезеңі ҿ ткен жыр мекені сҥ йікті Алматысын сҥ йсіне жырлайды: 

 

―Кҿ шеде бҽ йтеректер басын иген, Тал бойы неткен биік 

кҿ кке тиген! 

 

Шығыста Алматыдай гҥ лге оранған, 

 

151

 

Қаланы сҧ луырақ кім бар кҿ рген! 

 

Гҥ ліне біздің ҿ мір гҥ л жетпейді, 

Нҧ рына біздің таңның нҧ р жетпейді, 

Безентіп мҧ нан да ҽ сем жырлар едім, 

Кҿ ркіне Алматының тіл жетпейді.

‖  

 

Кҥ ркіреп аққан ҿ зендей Тайыр ақын 1908 жылы Батыс Қазақстан облысы, Бҿ кей 

Орда ауданы, Жетібай ауылында дҥ ниеге келіп, 1965 жылы тасқынды жырларымен, таудан 

қҧ лаған  сарқырамадай  екпінімен  қазақ  ҽ дебиетінің  классигі  болған  ақынның  дамылсыз 

тыншу  кҿ рмеген,  талайлардан  қамқорлығын  аямаған  ҥ лкен  жҥ регі  57  жасында  тоқтап, 

Алатау баурайында, ҿ зге де қазақ зиялылары тҽ різді мҽ ңгілік ҧ йқыға кетті. 

 

Тайыр  Жароковтың  тамаша  досы,  ҽ ріптесі,  ҽ рі  қҧ рдасы,  халық  жазушысы 

Ҽ

бділда Тҽ жібаев ―Достар ойға тҥ скенде

‖  деген толғауында: 

 

―Тайыр болса дҽ л бҥ гін қайтер 

едік? Қимылдашы, Тҽ ке – деп айтар 

едік. Трибунаға ол биік шығып алып, 

Алатаудың ҿ зін де шайқар еді. 

 

Алатаудың ҿ зін де шайқар еді-ау, Тау 

шайқайтын Тайырым сойқан еді-ау, 

Аспанды да бір сілкіп байқар еді-ау, 

Асау кҥ нмен тілдесіп қайтар еді-ау...

‖  – деп аңсайды. 

 

Тайыр  Жароков  қазақ  кеңес  поэзиясының  алдыңғы  санында  ту  кҿ терушілерінің 

бірі болды, біздің жадымызда, ҽ дебиет тарихында солай болып қалмақ та. 

 

Тайыр  Жароков  —  ҿ з  дҽ уірінің  деңгейінен  табылып,  мезгілдің  мінберінен  тіл 

қатқан,  дҽ уір  туғызған  ақын.  Қашан  да  дауысы  дҽ уірмен  ҥ ндес  болып,  қолы  заманының 

қан  тамырының  лҥ пілін  сезіп  отырды.  Сезімтал  да  сергек  ақын  ҿ зі  ҿ мір  сҥ рген  кезіндегі 

ҧ

лы ҿ згерістердің ешқайсысын қалт жіберген емес. 

 

Ақын  деген  кім?  ―Тылсым  табиғатпен  мҽ ңгі  бірге  жасасып,  тҥ бінде  бір  адам 

қалады.  Ол  –  ―ақын

‖   демеп  пе  еді  Мҧ қағали.  Ендеше,  қоғамды  тебіренткен  ―бес 

жылдықтың балғасы

‖ , ―миллион қолдар‖ , ―миллиард жылдар‖  ҿ лмейтін мҽ ңгі жырлар 

қалдырған Тайыр ақын ҥ ні уақыт шеңберімен қол ҧ стасып бірге келе жатқан жоқ па?! 

 

―Сандуғаштың  сайрау  ҥ шін,  сҧ ңқардың  самғау  ҥ шін  жаратылатыны  сияқты, 

Тайыр поэзия ҥ шін туған адам еді

‖ , - деп, ақын Тайыр Жароковтың  ҿ леңмен ҿ рнектелген 

шығармашылығына  ҽ діл  баға  берген  Сағынғали  Сейітовтің  ҽ улетінен  Тайыр  Жароков 

туралы  заңғар  замандастарының  машинкаға  басылған  естелік  жазбаларының  жинағы 

табылды.  Бҧ л  жазбалар  баспа  ҿ німі  болып  шықпаған,  оқырман  қауымға  беймҽ лім 

дҥ ниелер.  Алексей  Брагиннің  ―Друг  мой  Тайр

‖ ,  Мҧ хаметжан  Қаратаевтың  ―Тайырмен 

тізе  қосқан  шақтар

‖ ,  Ҽ ди  Шҽ ріповтің  ―Адамгершілігіне  ақындығы  сай  еді‖ ,  Тҧ манбай 

Молдағалиевтың  ―Жан  еді-ау  жайсаң  сол  ақын

‖   атты  естелік  жазбаларын  топастырып, 

жинақ  қылып  шығару  алдағы  кҥ ннің  міндеті  деп  білеміз. 

Ендігі  біздің  алдымызда  білім 

ордаларымен  бірлесіп,

 

халқымыздың

 

ардақты  ҧ лы  Тайырдың  ҿ мірі  мен  шығармашылығы 

жайлы кейінгі буын оқушылар мен студенттер арасында ҥ лкен насихат сабақтарын жҥ ргізу 

міндеті  тҧ р.  Қазақта  ―айтпасаң  білмейді...

‖   деп  келетін  аталы  сҿ з  бар.  Сол  айтқандай, 

барымызды  жарқыратып  басқаларға  кҿ рсету  жағы,  терең  тамырлы  ел  екенімізді 

насихаттауды – бҧ л нҽ зік те кҥ рделі мҽ селе деп қарастырғанымыз жҿ н. 

 

―Ҿ леңімді шет ел мейлі таратып, 

Оқысын, не оқымасын жаратып. 

Жалындата тҿ гіп жатқан жырларын, 

 

Шырқай бермек ақын Тайыр Жароков!

‖  – деп біз ҥ шін аңыз адамға айналған ақынның 

ҿ

зі  айтпақшы,  туған  жердің  жыршылары  ештеңеге  қарамай  шырқай  бермек.  Ҿ йткені  оның 

артында тыңдайтҧ ғын елі тҧ р. 

 

152

 

Ҽ

рине, ҽ р қоғам ҿ з ҽ дебиетін жасайды. Десек те, Тайыр Жароков – жылдардың 

немесе кезеңнің жыршысы емес, ол тҧ тас бір дҽ уірдің ақыны. Оның сол дҽ уір тудырған 

отансҥ йгіш ҿ лмес-ҿ шпес жырлары халқымен бірге мҽ ңгі жасай бермек. 

 

Қолданған әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Т. Жароков. Тҿ рт томдық шығарамлар жинағы. Алматы: ―Жазушы

‖ , 1978.  

 

2.

 

К.  Балабасҧ лы.  ―Жарты  ғасыр  Тайырмен  жҥ здескелі

‖  / Есімде менің сол бір кез / 

―Орда жҧ лдызы

‖  ауд. газеті – 2008 – 26 шілде.  

 

3.

 

Г.  Шҽ мшеденова.  ―Халқын  сҥ йген,  нарынын  сҥ йген  Тайырдың  жырлары  мҽ ңгі 

жасайды

‖   /  Т.  Жароковтың  туғанына  100  жыл  /  ―Орда  жҧ лдызы‖   ауд.  газеті  –  2008  –  18 

қазан.  

4.

 

Ф. Оңғарсынова. Дауа. Алматы:―Атамҧ ра

‖ , 2002 – 288 бет.  

 

5.

 

Н. Кҽ рімова. ―Ҿ леңнің піл жоталы қара нары

‖  / Т. Жароковтың туғанына 100 жыл / 

Шҧ ғыла ауд. газеті. – 2008 – 15 ақпан.