Атақты Біржан мен Сараның айтысы

1871 жылы 13 қазанда атақты Біржан мен Сара айтысы болды. Біржан 1831 жылы Көкшетау облысының Еңбекшілдер ауданындағы Қожағұл ауылында дүниеге келді.  

1894 жылы қайтыс болды. Жас шағында ағасы Қожағұлдың қолында өсті, соның тегін алды. Жастайынан әнге әуес болған Біржанның зор, әсем даусы мен ғажап импровизаторлық дарыны оны әрбір ауылдың, әрбір қазақ үйінің құдайы қонағына айналдырды. Біржанның атағы Қазақстанға кеңінен жайылды, бұл оның болашағына әсер етті. Біржан ауқатты отбасынан шыққан болатын, туған-туысқандарының «пайдалы жұмыс істе» дегеніне қарамастан, кәсіби әншінің мазасыз, құбылмалы тағдырын таңдады.  

1865 жылы Көкшетауға Омбы генерал-губернатор келеді. Құрметті қонақтың келгені әрине бұқараның назарын аудартты. Үлкен Көкшетау уезінің жан-жағынан ақындар, әншілер, балуандар, атқұмарлар тәрізді әртүрлі адамдар келе бастады. Бұл мерекеде Біржан қатты күйініп, қорлық көрді. Біржан өзінің «Жанбота» әнінде тәкәппар және дүниеқұмар басшыларға деген айбарлы наразылығы мен өшпенділігін жазады.  

Жанбота - өзің болыс, әкең - Қарпық,  
Ішінде сегіз болыс шенің артық.  
Өзіңдей Азнабайдың поштабайы  
Қолымнан домбырамды алды тартып.  
Тартса да, домбырамды бергенім жоқ,  
Есерді поштабайдай көргенім жоқ.  
Қамшымен топ ішінде ұрып еді,  
Намыстан, уа, дариға, өлгенім жоқ...  

Біжан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздік пен зорлыққа деген оның наразылығы мен күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері бейне немесе лирикалық толғаныс емес, поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнеленген нақты оқиғалар болып табылады.  

Қазақ даласын кезіп жүріп Біржан барлық жерде болып көрді, әр жерден поэтикалық шабыт алды. Бірде Ақтентек байдың ауылына кіріп Ажар деген қызына «Тентек» атты лирикалық өлең жазды. "Жаймашуақ" өлеңі де осылай пайда болған. Ал Айтбай атты қызды кездестіруі ең үздік әндердің бірінің пайда болуына негіз болды. "Айтбай" әншінің толығымен әншінің поэтикалық сипатын ашып көрсетеді, мұнда қызға тән жоғары белгілердің музыкалық сипаттамасы мен туған өлкеге деген сүйіспеншілік бейнеленген. Бұл өлеңді орындаған кезде даланың шексіздігін, толассыз әсемдігін сезінесің.  

Біржан ержеткен кезде Жетісу өлкесіндегі атақты ақын Сарамен кездесті. А.К.Жұбановтың болжамына қарағанда, олардың поэтикалық және әншілік айтысы Ешкіөлмес деген жерде өтеді. Біздің заманымызға жеткен «Біржан мен Сара айтысы» поэмасын Сараның өзі шығарған деген аңыз-әңгіме бар. Қазір айтыстың қалай өткендігін талқылау, қандай өлең айтылғандығы белгісіз, алайда бізге жеткен сипаттамалар бойынша Сара Біржанның тамаша даусын, суырып салма талантын ерекше атап өткен. Бұл айтыс ақынның атағын бұрынғыдан да арттыра түсті.  

"Біржан сал" өлеңінде әлеуметтік, азаматтық тақырып тамаша көрініс тапқан. Біржанның дарынды шығармашылығынан көірніс тапқан албырт поэтикалық тұлғасы «халық таңдаулысы» деген мағына беретін «сал» ұғымымен ұштасқан.  

Баласы Қожағұлдың Біржан салмын  

Бұл өлеңде әнші өзінің қоғамдық орнын түсінгендігін айтады.  

Біржанның азаматтық өлеңдерінің тууына 80-жылдардың екінші жартысында Абай Құнанбаевпен кездесуі де әсер еткен болар. Ұлы ақын, ағартушымен танысу Біржан шығармашылығына қатты әсер етті. "Біржан сал ақын" өлеңінде Абай лирикасының әсері байқалады, онда ақынның адамзаттық қасиеті, оның азаматтық парызы пен кедейдің уайымы көрініс тапқан.  

Абай поэзиясынан ләззат алған Біржан оның өлеңдеріне ән жазады. Осы кзде Біржан атақты қазақ әншісі Ақан серімен кездеседі. Біржан халық өнерінің көптеген көрнекті тұлғалармен кездеседі. Бірнеше мәрте айтысқа қатысады.  

Біржан өмірінің соңғы жылдары ауыр болды: жасымен бірге ақын мысқылдайтын кедейлік те келіп қалды, кедейлікпен бірге ауру мен жалғыздық та келді. Біржан кедейлік пен қартайғандығын байсалдылықпен, тіпті мысқылмен өткізсе, жалғыздық пен түсінбеушілік ақын үшін өте ауыр болды. Қаскөй қабырғалар оны бөліп, тұйықтанушылыққа әкеп соқты. Соңғы жылдары жазылған Біржан өлеңдерінде келмеске кеткен жастық шақ пен атақ туралы айтылады. Осының бәрі ақынның жан-жанындағы адамдарды мазалады, олар Біржанды психикалық ауру деп тапты. Соңғы үш жылда ол өзінің үйінен шықпай, 1894 жылы ауыр қайғымен қаза болды. Өлер алдында Біржан балаларына арналған «Асыл ақын» және «Теміртас» өлеңдерін жазды.  

Ұлы ақынның бостандықты сүйетін бейнесі Мұқан Төлебаевтың «Біржан мен Сара» операсынан көрініс тапты.  

Төлебаев операсының арқасында қастықпен, кеселмен, әділетсіздікпен күрескен Біржан Қожағұлұлының қайғылы тағдыры халық жадында мәңгі сақталады.

Начало формы