Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
Н.ОРАЛБАЙ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІЛЕР ТУРАЛЫ
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.Оралбай-конф.материалдары
| Н.ОРАЛБАЙ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨМЕКШІЛЕР ТУРАЛЫ
Сыздықова Г.О. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы Тілімізде дербес сөздермен қатар өзінің дербестік дəрежесінен қол үзіп, дербес сөздердің шылауында солармен тіркесіп қана жүретін белгілі бір сөздер тобы да бар. Ондай топтағы сөздер көмекшілік қызметімен, дербес сөздерге үстейтін қосымша грамматикалық мағынасы, өзіне тəн белгілерімен ерекшеленіп, тіл жүйесінде көмекші сөздер ретінде қарастырылады. Қазақ тіліндегі көмекші сөздер туралы алғашқы тұжырымдар Қ.Жұбановтың еңбегінде- жасалады. Ғалым өзінің «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулерінде» тіліміздегі күшейткіш көмек- шілер мен шылауларды «қосалқы сөз» деген атаумен беріп, оны сөз тұлғасының бір түрі ретінде қарастырып, мынадай анықтама береді: «Қайсыбір сөздер түбірше, оңаша жұмсала алмай, басқа бір түбір сөз, үстеулі сөз, жалғаулы сөздердің біріне қосалқы болып қана жүре алады. Ондай сөздерге көбінесе жаңадан үстеу де, жалғау да жалғанбайды. Осындай сөздерді қосалқы сөз дейміз» [1,177]. Бұл тұжырымда қазіргі көмекші сөздерге тəн белгілер, атап айтқанда, жеке жұмсала алмауы, түбір не үстеулі, жалғаулы сөздердің біріне қосалқы болып жұмсалу тəрізді қасиеттер толық көрініс тапқан. Көмекші сөздердің тілдік болмысына қатысты маңызды тұжырымдар А.Ысқақовтың зерттеулерінде де айтылады. Ғалым қазақ тіліндегі семантикалық жəне морфологиялық белгілеріне қарай ерекшеленетін сөздердің бір тобын көмекші сөздер ретінде қарастырып,
51 мынадай анықтама береді: «Көмекші сөздер дегеніміз – өздеріне тəн лексикалық мағынала- ры солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбінесе əр алуан грамматикалық қатынастарды білдіріп, əрқилы грамматикалық қызмет атқаратын жəрдемші сөздер» [2, 127]. Мұнымен қоса, көмекші сөздердің өз алдына дербес сөз ретінде қолданылмауы, сөйлемде тек атаушы сөз арқылы жасалған мүше құрамы- на енуі, жаңа сөз жасауға негіз бола алмайтындығы тəрізді белгілерін де атап көрсетеді. Қазақ тіліндегі көмекші сөздердің зерттелуінде түрліше қарастырылып жүрген мəселе- лердің бірі – көмекші сөздердің түрлері. Мəселен, Қ.Жұбанов көмекші (қосалқы) сөздерді тұратын орнына қарай дəйек қо- салқы жəне аяқ қосалқы деп екіге бөледі. Ғалымның пайымдауынша, «дəйек қосалқылар «сөз түбірінің алдынан тұрады, аяқ қосалқылар түбір сөз, үстеулі сөз, жалғаулы сөздердің соңынан келеді. Дəйек қосалқылар: тым (ауыр), əрең (бітірдім), бек (жақсы), қас (батыр),
(қой) мен (сиыр), (оқу) да, (жазу) да, (сен) ақ, (көрдім) ғой сияқтылар»[1, 177]. Берілген мы- салдарды сараласақ, ғалымның қосалқы сөздер деп отырғаны, негізінен, күшейткіш сөздер мен шылаулар. Ал ғалым А.Ысқақов ерекшеліктеріне қарай көмекші сөздерді жалғаулықтар, септеулік- тер, демеуліктер деп бөледі [2, 128]. Қазақ тіліндегі көмекші сөздер жəне олардың түрлеріне қатысты пайымдаулар ғалым Н.Оралбайдың еңбектерінде де сараланып, жан-жақты қарастырылады. Зерттеуші ғалым өзінің «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы» (2007) еңбегінде көмекші сөздерді «тілдің да- муында лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық мағынаға көшкен тілдік бірлік- тер» деп сипаттап[3, 28], көмекшілердің бірде: 1) шылаулар, 2) көмекші есімдер, 3) көмекші етістіктер, 4) модаль сөздер, 5) күшейткіш көмекшілер, 6) күшейткіш буындар [3, 28] тəрізді 6 түрін, енді бірде көмекші есім, көмекші етістік, шылау, күшейткіш көмекшілер, күшейткіш буындар [3, 55] деп 5 түрін бөліп көрсетеді. Ал «Қазақ тіл білімінің мəселелері» (2011) еңбегінде ғалым «көмекшілердің тілімізде бірнеше түрі бар. Олар: көмекші есімдер, көмекші етістіктер, шылаулар, модаль сөздер, жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|