Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
САН ЕСІМ НЕГІЗДІ СӨЗДЕРДІҢ КОНТЕКСТЕГІ
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Н.Оралбай-конф.материалдары
| САН ЕСІМ НЕГІЗДІ СӨЗДЕРДІҢ КОНТЕКСТЕГІ
ҚОЛДАНЫСЫ Шаһарман Г.П. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы қаласы Сөздің мағынасы, сыр-сипаты мен ойды жарыққа шығарудағы қызметі, алдымен, оның қолдануына байланысты танылады. Ал бұл үшін оған лайықты өріс-орта қажет. Сонда ғана ол əлеуетті мүмкіндігіне сай қызмет ете алады. Мұндай өріс ауқымы тек контекстік ортада айқын аңғарылады. К Контекст – латынның “қосылу, байланысу” деген мағынадағы сөзі, тілдік тұлғалардың мағынасын айқындайтын сөздік орта[1]. Лингвистикалық терминдер сөздігінде бұл тұрмыстық,метафоралық, топонимдік,т.б.түрлерге жіктеліп қарастырылады. Ал ғалым Х.Нұрмұқановтың айтуынша: “Контекст – мағынаны, мазмұнды дұрыс түсінуге мүмкіндік беретін сөз жұбынан бастап, бір немесе бірнеше сөйлем не тұтас абзац, период, шығарма мəтініне байланысты да қолданылатын термин” болып табылады [2]. Мысалы «бес күн», «бес асу», т.б. Сөжасамдық түрлі тəсілдер арқылы жасалған сан есім негізді сөздермен сөз тіркестерінің контекстегі жұмсалу мүмкіндігі де мол. Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы метонимия, метафора, синекдоха, т.б. амалдар арқылы іске асатыны белгілі. Сан есімді сөздердің контексте ауыспалы, келтірінді мағынада жұмсалуы, көбінесе, метонимия, метафора амалдары арқылы берілетіндігі аңғарылады. Енді осы тəсілдерге жеке-жеке тоқта- лайық.Бұдан біз тіліміздегі жаңа қолданымдардың үнемі даму үстінде болатынына тағы да көз жеткіземіз.
Енді осы айтылғандарды негізге ала отырып, жаңа қолданымдардың əлеуетті тобынан орын алатын сан есім негізді сөздердің контекстегі қолданысына тоқталайық. Олар- 227 ды тарихи қалыптасу кезеңдеріне қарай не грамматикалық тұрғыдан, жасалу тəсілдеріне қа- рай жүйелеп көрсетуге болады. Біз соның соңғысы бойынша қарастыруды жөн көрдік. Син- тетикалық тəсілде сөзжасам амалының негізгі ұйтқысы- негізгі түбірлер[3]. Біз қарастырып отырған мəселеде – сан есімдер. Мəселен, сан есімнен синтетикалық тəсіл арқылы жасалған əлеуетті сөздер: ɪ ɭ
ɛɿɪɥɿɤ ɟɤɿɥɿɤ ԛɲɬɿɤ ɛɚԑɚɚɬɚɭɥɚɪɵ ɬԧɪɬɬɿɤ ɛɟɫɬɿɤ ԛɲɬɿɤ ɛɟɫɬɿɤ ɲɚɦɚɬɚɭɥɚɪɵ ɠɟɬɿɥɿɤ ɨɧɞɵԕ ɚɥɬɵɥɵԕ ɠɟɬɿɥɿɤ ɫɟɝɿɡɞɿɤ ɤɚɪɬɚɚɬɚɭɥɚɪɵ ɬɨԑɵɡɞɵԕ ɨɧɞɵԕ ɛɿɪɥɿɤ ɨɧɞɵԕ ɫɚɧɞɚɪɤɥɚɫɵɧɵԙɚɬɚɭɥɚɪɵ ɠԛɡɞɿɤ ɦɵԙɞɵԕ Берілген топтама атаулардан тұратын əлеуетті сөздерден басқа басқа мағына беретін же- келеген атаулар да бар жəне олардан омонимдік сипатты да байқауға болады[4]. Олар: бірлік – татулық , тұтастық; үштік – жүлделі үш орын атауы; тоғыздық – футбол қақпасының үстіңгі бұрышы (оң жəне сол); жетіген – музыкалық аспап; бесті – жылқы атауы / бес жасар /. Бүкіл сан есімдердің ішінен жаңа сөздер тудыруға негіз болатын топ-есептік сан есім- дер екеніне толық көз жеткізуге болады [5]. Бұған тəуелдік жалғауының үшінші жақ көр- сеткіштері арқылы есептік сан есім негізінде жасалатын салт атауына қатысты сөздерді де жатқызуға болады. ԛɲɿ
ɠɟɬɿɫɿ ԕɚɣɬɵɫɛɨɥԑɚɧɚɞɚɦԑɚɛɟɪɿɥɟɬɿɧ ԕɵɪԕɵ ɚɫɚɬɚɭɥɚɪɵ ɠԛɡɿ ɿ ɿ
ɿ ɿ ɿ ɿ ɿ ɿ Бұлардың ішіндегі «жүзі» сөзінің потенциалдық өрісі тар, ол сөз еліміздің кейбір ай- мақтарында ғана қолданылады. Ал үшкіл, төрткүл, бескүл сөздерін нақты əлеуеті зор, жиі қолданылатын сөздер қата- рына жатқыза алмаймыз. Өйткені, олардың қолданыс өрісі тар. Стильдік ыңғайына қарай көркем шығармаларда жəне этнографиялық терминдер қатарынан ғана кездестіреміз. Бұл сөздердің орнына тілімізде сəйкесінше үшбұрыш, төртбұрыш, бесбұрыш варианттары қол- данылады. Дегенмен, біздің ойымызша “бұрыш”- тық топтамаға қарағанда , “кіл”-дік топта- 228 мамен берілетін түрінен ұлттық тін /менталитеттік/ сипат айқын аңғарылатын сияқты. Үш, төрт, бес “бұрыштары” арнай термин ретінде қолданып, ал үш, төрт, бес “кілдерді” жалпы тілдік қолданыста пайдалану орынды болар еді. Аналитикалық тəсіл арқылы жасалған əлеу- етті сөздер де біршама. Атап айтқанда:
ԛɲɫɚɣɵɫ ɛɟɫɫɚɣɵɫ ɫɩɨɪɬɬɵԕɨɣɵɧɚɬɚɭɥɚɪɵ ɨɧɫɚɣɵɫ
ɛɟɫɚɬɚɪ ɦɵɥɬɵԕɚɬɚɭɥɚɪɵ ɚɥɬɵɚɬɚɪ ɛɟɫɬɚɫ ɚɥɬɵɛɚԕɚɧ ɨɣɵɧɚɬɚɭɥɚɪɵ ɬɨԑɵɡԕԝɦɚɥɚԕ ɫɟɝɿɡɚɹԕ ɫɟɝɿɡɦԛɣɿɡ ԕɵɪɵԕɛɭɵɧ ɛɢɨɥɨɝɢɹɥɵԕɚɬɚɭɥɚɪ
ԕɵɪɵԕɚɹԕ ԕɵɪɵԕԕԝɥɚԕ ɦɵԙɠɚɩɵɪɚԕ ɛɟɫɤԛɧɞɿɤɨԕɭɠԝɦɵɫɤԛɧɞɟɪɿɧɿԙɚɬɚɭɵ ɨɧɤԛɧɞɿɤɞɟɤɚɞɚ ԛɲɛԝɪɵɲ ɬԧɪɬɛԝɪɵɲɮɢɝɭɪɚɩɿɲɿɧɚɬɚɭɥɚɪɵɦɚɬɟɦɚɬɢɤɚɥɵԕ ɛɟɫɛԝɪɵɲɬɟɪɦɢɧɞɟɪ ɛɿɪɛɟɬ ɟɤɿɠԛɡɞɿɚɞɚɦɧɵԙɦɿɧɟɡԕԝɥԕɵɧɚɿɫԥɪɟɤɟɬɿɧɟ ɛɟɫɚɫɩɚɩɛɚɣɥɚɧɵɫɬɵɚɣɬɵɥɚɬɵɧɚɬɚɭɥɚɪ
төрттаған – төрт жол өлең атауы / рубаят / сегізкөз – анатомиялық атау жетіқарақшы – астрономиялық атау бесбармақ – ұлттық тағам атауы бірқақпай – қысқа, өткір қалжың атауы Осы аталған лексикалық единицаларды айқын əлеуетті сөздер деп тануға болады. Аталған сөздердің салалық терминдер ретінде де , жалпы тілдік қолданыста да атқаратын қызметтері / фунциялары/ белгілі, мағыналары айқын. Оның себебі – бұл сөздерді алмасты- ра қоятындай басқа синонимдес варианттардың жоқтығынан болса керек. Бұлардың ішінде, негізгі сөздік қордан басқа орыс тілінің əсерінен де кіргендері бар. Мəселен, бессайыс / пя- тиборье / , бескүндік / пятидневка / , үшбұрыш / треугольник / т.б. Сондықтан бұл сөздердің контекстік қолданысы айқын.
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|