Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті
Жаратылыстану және география институты
Ауа – жерімізді қоршаған жұқа газдар қабаты. Ауа жердегі өмірдің барлық түрінің тіршілік етуіне көмектеседі, планетамызды күн сәулесінің зиянды әсерінен қорғайды және оның жылылығын сақтайды.
Ауаның құрамы
• 78 %азот;
• 21 % оттегі;
• 1 % басқа газдар, олардың ішінде 0,9% аргон, 0,03% көмірқышқыл газ, судың булары және тамшылары, шаңның бөлшектері мен басқа газдардың іздері бар.
Атмосфера туралы Қысқаша мәліметтер
• Ауа қабаттары жерден арақашықтығы алыстаған сайын жұқара береді.
• Көпшілік адамдардың теңіз деңгейінен 3 км биіктікке көтерілген кезде тыныс алуы қиындайды.
• Атмосферлық қабаттың қалыңдығы 480 км-ге жуық.
1774 жылы француз ғалымы А.Лавуазье ауаның 4/5 бөлігі азоттан, 1/5 бөлігі (көлемі бойынша) оттектен тұратын газдар қоспасы екенін дәлелдеді.
XIX ғасырдың соңындағы зерттеулер ауа құрамына оттек пен азоттан басқа 5 түрлі газ: гелий He, неон Ne, аргон Ar, криптон Kr, ксенон Xe кіретінін көрсетті.Бұл газдар химиялық бел сенділігінің төмендігінен инертті газдар деп аталады. Жоғарыда айтылған жай заттардан басқа ауа құрамында мөлшері өзгеріп тұратын кө мір тек (IV) оксиді мен су буы бар.
Жану бұл заттардың оттегімен әрекеттесуі. Заттардың оттекпен әрекеттесу реакциясы тотығу, ал реакция өнімі оксид деп аталады. Заттар жанғанда оксидтер түзіледі:
Оксидтер деп екі элементтен тұратын және оның біреуі оттегі болып келетін күрделі затқа айтылады.
Зат
Оттегі
Оксид
01
метанның жануы
CH 4 (g) + 2 O 2 (g) → CO 2 (g) + 2 H 2 O (g)
2C 4 H 10 (g) + 13O 2 (g) → 8CO 2 (g) + 10H 2 O (g)
2CH 3 OH (g) + 3O 2 (g) → 2CO 2 (g) + 4H 2 O (g)
2C 3 H 8 (g) + 7O 2 (g) → 6CO 2 (g) + 8H 2 O (g)
бутанның жануы
метанолды жану (ағаш спирті деп те аталады)
пропанның жануы
Жанудың түрлері
Толық жану көбінесе сутегі мен көміртектен тұратын көмірсутекті жандырғанда болады. Оттегінің ауадағыдай жеткілікті көлемі болған кезде көмірсутектер толық жанады және жану өнімдерін аз мөлшерде өндіреді. Метан сияқты көмірсутектердің жануы кезінде көміртек қос қышқылы мен су булары бөлінеді.
Әлсіз жану – жалынсыз жанудың түрі. Рекция тотығу ортасында, қыздыру кезінде қатты отынның бетінде жүретін түрлі реакциялардың жылу энергиясын қолданады,мысалы өндірістік іштен тұтанатын қозғалтқыш.
Тез жану – әдетте өрт тудыратын жылу мен жарық энергиясын көп мөлшерде бөлетін жанудың бір түрі. Тез жану принципі іштен тұтанатын қозғалтқыштарда қолданады. Тез жану қатты шу мен жарылыс тудырады.
Ақырын жану – төмен температурада өтетін жанудың түрі.
Қатты
Сұйық
Газ
♦ Отын — жылу бөліп жанатын зат немесе заттар қоспасы. Іс жүзінде отын үш күйде:
Қатты отынға антрацит, таскөмір, қоңыр көмір, шымтезек және ағаш жатады.
Сұйық отынға мұнай өнімдері: бензин, керосин, мазут және т.б. жатады.
Табиғи және мұнайға серік газдар мен басқа да өнеркәсіп газдары газ тәрізді отынға жатады.
Баяу тотығу. Кейбір заттар оттекпен баяу әрекеттесіп, жылу біртіндеп бөлінеді. Мұндай процесс баяу тотығу деп аталады. Баяу тотығу процесі жиі кездеседі. Мысалы, қидың шіруі. Бұл процесс нәтижесінде бөлінген жылу жылыжайларда қолданылады.
Ойлан!
Ойлан!
1.Ағаштың жануы қандай құбылыс?
2.Қай шам сөнеді және неге?
Қорытынды: Жану бұл заттардың оттегімен әрекеттесуі, жарық және жылу бөле жүретін химиялық реакция
Қауіпсіздікке шолу
Жанудың түзілуінің үш құраушысы болады: отын, оттек және жылу .
Белгілі температураға дейін қыздырылған отын ғана ауада жанады.
Өртті сөндіру үшін оттектің келуін тоқтату, температураны мейлінше төмендету немесе жану көзін жою керек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық, Оспанова М. Қ. Белоусова Т. Г. Аухадиева Қ. С.