Қазақ ЖӘне ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің ҚҰ рылымдық ЖӘне мағыналық ерекшеліктері мен ұ Қсастықтары

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН  ТІЛДЕРІНДЕГІ 

МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ  ҚҰ РЫЛЫМДЫҚ ЖӘНЕ 

МАҒЫНАЛЫҚ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  МЕН Ұ ҚСАСТЫҚТАРЫ

Сарсенбаева А.Н.

№43 ЖОББМ,  Орал цаласы.

Шет  тілін  маңгертуде  жэне  оқушылардың  сөздік  қорын  дамытуда 

алатын  орны  ерекше  фразеологиялық тіркестер  тобына жататын  мақал- 

мэтелдермен мән-мазмүнының тереңдігімен  ерекшелінеді.

Қазіргі  таңдагы  баста  проблемалардың  бірі-тіл  мәселесі.  Елба- 

сымыз  Н.Э.Назарбаев  өз  жолдауының  «Тілдердің  үш  тұғырлығы» 

стратегиясында  тіл  мэселесіне  қатты  назар  аударған  болатын.Еліміз 

тэуелсіздік алып  заман талабына сай дамуы үшін  эрбір  азамат ағылшын 

тілін жақсы меңгергені жөн.

Ағылшын  тілі  де  қазақ  тілі  сияқты  көркем  де  шебер,  мағыналы  да 

мазмүнды,  қысқада нүсқа қанатты сөздерге өте бай.

Мақал-мәтелдерде  эр  халықтың  тарихы,  әдет-ғұрпы,  салт-дәстүрі, 

мәдениеті, үлагатты сөздерімен жатыр.

Ағылшын 

тілінде 

мақал-мэтелдердің 

ара-жігі 

ажыратылмай 

түрақты  тіркес  ретінде  қалыптасқан.Бірқатар  қазақ  жэне  ағылшын 

мақал-мәтелдердің  қүрамы  мен  қүрылысы  жэне  мағынасы  жағынан 

өзара  сәйкестіктер  байқалады,  сонымен  қатар 

сөзбе-сөз  аудармасы, 

баламалары көп кездеседі.

Демек,  халық  өмір  шындығын,  көңілге  түйгенін  мақал-мәтел 

ретінде  өз үрпағына үлгі-өнеге  етіп  қалдырып  отырған.  Аталмыш тілдік 

бірліктер  арқылы  жас  үрпақты  елін-жерін  сүюге,  ерібей  еңбек  етуге, 

білім  алуға,  адал,  кішіпейіл  болуға  үндеп,  жалқаулық,  өсек-өтірік, 

мақтаншақтық  тэрізді  қасиеттерден  бойын  аулақ  салуға  тәрбиелей 

білген.

Мақал-мәтелдердің  қазақ  жэне  агылшын  тілдерінде  зерттелуіне 

тоқталмас  бүрын  отандық  жэне  әлемдік  тіл  мамандары  арасында 

пікірталас  туғызған,  олардың  қай  салаға  қатыстылығы  жөнінде  айтыл- 

ған түжырымдарды  атай  кеткен жөн.  Мысалы,  фразеология  саласы-ның 

қалыптасуына,  дамуына  өзіндік  үлес  қосқан  В.В.Винаградов,  Н.М. 

Шанский,  В.Н.  Телия,  М.Чернышева,  М.М.  Копыленко, 

А.В.

Кунин,  И.В.  Арнольд,  І.Кеңесбаев,  Ә.Т.  Қайдар,  Б.Манасбаев т.б  сынды 

галымдар  мақал-мәтелдерді  фразеология  саласының  еншесіне  тиесілі 

деген ғылыми негіздемелер үсынады.

Мақал-мэтелдерді  жинақтап,  сүрыптап,  белгілібір  жүйеге  келті- 

руде,  тілдік  бірлестіктер табиғатының  кейбір  қырларын  айқындауда зор 

еңбек  сіңірген  ғалым  Г.Л.Пермяков  атылмаш  түрақты  түлға-лардың

тілші  ғалымдар  тарапынан  да,  әдебиетші  мамандар  тарапынан  да 

зерттелуі қажеттігін ескертеді.

Осы  келтірілген  ой-пікірлерге  жэне  өзіндік  зерттеу  нэтижелеріне 

суйенер 

болсақ, 

мақал-мәтелдердің 

түлға 

түрақтылығы, 

тіркес 

тиянақтылығы, 

мағына 

тұтастығы, 

қолдануға 

даярлығы 

тэрізді 

сипаттары  оларды  фразеологизмдер  қатарына  қосып,  осы  салада 

зерттеуге  толық мүмкіндік береді.

Қазақ  тілінде  мақал-мэтелдердің  бэрі  негізінен  жай  сөйлем  түрін- 

дегі  түрақты  сөз  тіркестеріне  жатады,  яғни  олар  түлғасы  жағынан  үзақ 

уақыттан  бері  қалыптасып,  белгілі  бір  формада  түрақталған,  мазмүны 

жағынан  біртүтастыққа  ие  болған  жай  сөйлем  типтері.Қүрылымы- 

жағынан  қазақ  жэне  ағылшын  тілдеріндегі  мақал-мэтелдердің  өзара 

үқсастықтары жиі кездеседі:

1.  Бүйрық райлы сөйлемдер:

Make hay while the sun shines - Темірді қызған кезде соқ.

Cut your coat according to your cloth - Көрпеңе қарай көсіл.

First think, then speak - Ойнасаң да,  ойлап сойле.

Who knows most says  least - Коп біл,  аз сойле.

Live and learn - Үйрен де, жирен.

2.Болымсыз түрдегі бүйрық рай, яғни тиым салу.

Never say die - Салық сүра кетпесін.

D on't  look  a  gift  horse  in  the  mouth  -  Орамал  тон  болмайды,жол 

болады.

D on't  cross  the  bridge  before  you  come  to  it  -  Байыбына  бармай,  бал 

ашпа.

D on't  trouble  trouble.until  trouble  troubles  you  -  Жатқан  жыланның 

қүйрығын баспа.

D on't hallo until you are out the wood - Асатпай жатып,  қүлдық деме.

3.Шартты райлы сойлем түрінде:

A word is  enough to the wise - Ақылдыға бір сөзде жеткілікті.

Words  hurt  more  than  swords  -  Сөз  тас  жарады,  тас  жармаса  бас 

жарады.

4.Болымсыз жэй сойлемдер түрінде:

All  are  not friends,  that speak us  fair - Жалған дос  көзіңі  мақтар,  сырт 

айналып сойылын саптар.

All  are  not  hunters,  that  blow  the  horn  -  Мылтық  үстағанның  бэрі 

аңшы емес.

All  is not gold that glitters - Жылтырағанның бәрі алтын емес.

Мақал-мәтелдерде  халық  сөзді  барынша үнемдеп,  кейде  сөз  тастап 

кетіп  отырады.мысалы:  «No  sweet  with  out  some  sweet»  деген  мақалда 

бастауыш  та  баяндауышта,  ал  «ақыл-жастан,  асыл-тастан»  дегенде 

«шығады» созі қалып қойған.

Мақал-мәтел  қүрылыс  жағынан  сырттай  үқсас  болғанымен,  олар- 

дың  мазмүнды  түйіндеуінде,  ойды  шешуінде  өзіндік  ерекшеліктері 

байқалады.

Мақалда  бір-біріне  сай  қарама-қайшы  үғымдар  мен  нәрселерді 

салыстырып,  тендестіру  арқылы  ой-пікірді  айқындау  тәсілі  басым 

болып келеді.

Мақаланың  аты  айтып  түрғандай  ағылшын  мақалдарын  сабақ 

барысында тиімді пайдаланудың жолдары жөнінде болмақ.

Бүгінгі  таңда  жеке  түлғаны  қазақстандық  патриотизм  мен 

отансүйгіштік  рухта  тәрбиелеу  барысында  Қазақстанның  білім  жэне 

ғылым 

қызметкерлерінің 

2 

сьезінде 

еліміздің 

Призеденті

Н.Э.Назарбаев:  «Қазақстанның  отаншылдық  сезімін  тәрбиелеу,  білім 

берудің  мектепке  жүйесінен  жоғары  оқу  орындарына  дейінгі 

орта- 

лықтарда,  барлық  үйымдарда  көкейкесті  болып  табылады.Балаларды 

Отанды,туған  жерді,  озінің  халқын  сүюге  тәрбиелеу-мүғалімнің  аса 

маңызды,  аса жауыпты да қадірменді парызы» - деген еді.

Мақал-мәтелдердің  ағылшын тілінен  қазақ тіліне  сай  баламала-рын 

табу  немесе  керісінше  қазак  тілінен  ағылшын  тіліне  сай  балама-ларын 

табу,  мақал-мәтелдердің  аяғын дүрыс аяқтау сияқты сүрақтар ¥БТ,М АБ 

сүрақтарында да кездеседі.

Мысалы:

Better late than never - Ештен кеш жақсы.  (Игіліктің ерте кеші жоқ).

There is no place like home - Өз үйім өлең төсегім.

It's never too late to learn - Оқу ешқашан кеш болмайды.

Honesty is the best policy - Арынды жасыңнан сақта.

Өзімнің  сабақ  беретін  4-9  сыныптар  арасында  мақалдардың 

қазақша  баламасын  беріп  екі  тілде  жаттауды  әдетке  айналдырып 

келемін.  Біз  сабақ  беретін  оқулықтарда  ағылшын  тілінде  берілетін 

мақалдардың  кейбіреулерінің  қазақ  мақалдарымен  сай  келе  бермей- 

тініне тоқталғым келеді.

Енді  ағылшын  мақалының  қазақша  қалай  болатыны  туралы  бір 

мысал:  «Never put off till tomorrow what you  can  do today»,  «Не  оставляй 

на  завтра,  то  что  можно  сделать  сегодня»(орысша)  «Еріншектің  ертеңі 

бітпес» (бүл қазақша мақалдың балама түрі).

Сондай-ақ алма туралы  «an  apple  a day keeps  the  doctor away»-деген 

мақалдарды денсаулық тақырыбын өткенде жаттауға беріп отырамын.

Қорыта  келе  айтарым,  Қазақстан  республикасы  мектептеріндегі 

оқитын  оқушыларға  оқулық жазу  кезінде  мақад-мәтелдерді  қазақ,  орыс, 

ағылшын 

тілдерінде 

ортақ 

сәйкестендіріп 

берсе 

екен 

деп 

ойлаймын.Сонда үш тілдегі мақалды жаттаған  оқушылардың да ой-өрісі 

кең болады, дүние танымы да,  зор болады деп ойлаймын.

Мақал-мәтелдер  ғасырлар  бойы  халық  даналығын  туындаған. 

Оқушылар  мақалдарды  неғүрлым  көп  білсе,  соғүрлым  тілдерді 

түрлендіріп,сөз  қоры  бай  түсері  сөзсіз.сонымен  қатар  баланың  өз 

ойымен,  оз  ана  тілімен  есіне  сақталған  мақал-мәтелдері  ешқашан 

үмытылмайды жэне  сол оқушыны тәрбиелеуде  алатын  орны ерекше деп 

ойлаймын.

1.  Complete the proverb

Team A.

a) All  is w ell...  All is well that ends well

b)  So many m en... So many men,  so many minds

c) Business.. .Business before pleasure

d) To kill twp birds... To kill two birds with one stone

e) Everything is.. .Everything is good its  season.

Team B.

a)  A man can die...  A man can die but once

b) While there is life...  While there is  life there is hope

c)  All  is not gold...  All  is not gold that glitters

d) Knowledge.. .Knowledge is power

e)  No pains...  No pains no gains

2) Translate into English

а) Ауру қалса да,  қалмайды 

Custom is  a second nature

б) Айтылған сөз атылған оқпен тең 

First think then speak

c) Өз үйім,  кең сарайдай боз үйім 

East or West, home is best

д) Ештен кеш жақсы 

Better late than never

е) Жаманат жатпайды 

Bad news travels  fast

3) Translate into Kazakh

a) Live and learn

Оқусыз білім жоқ,  білімсіз күнің жоқ

6) To make a mountain out of molehill 

Түймедейді түйедей ету

с) Out of sight,  out of mind 

Көзден кетсе,  көңілден кетеді

д)  Second thoughts are best 

Жеті рет олшеп бір рет кес

е) There is no smoke without fire

Жел болмаса, шөптің басы қимылдамайды

4) 

Choosing  the  appropriate  proverb.  Look  at  these  pictures  very 

carefully choose the correct proverb for each picture for a couple of minutes.