Қазақ ЖӘне ағылшын тіліндегі ш АҚтарды жалпы салыстыру насимуллина

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГі ш АҚТАРДЫ ЖАЛПЫ САЛЫСТЫРУ

Насимуллина 

А .Б .,  о қ ы т ушы, 

М.Өтемісов атындағ ы Батыс Қазақстан мемпекеттік университеті.  Орал қ.

Басқа  сөз  таптарымен  салыстырганда  етістік  грамматиканың  ең  күрделі  бөлімі  болып 

табылады.  Қазақтардың  ағылшын  тілінің  етістіктерін  игеру  ерекшеліктері  олардың  олардын 

шактарын  меңгеру  ғана  емес,  сонымен  қатар  уақыт  кұрылымдарын  дұрыс  қолдана  білу 

дагдысы.  Егер  оқушы  етістік  шағын  дәл  анықтай  алмаса  ,  қиын  болады. 

Тәжірибе 

қорытындысы  бойынша  оқушы  шактарды  оңай  игереді,  бірақ  соның  өзінде 

уақыт 

категорнялары  мен  формаларын  ажырата  алмайды.  Шет  тілінің  грамматикасы  бойынша 

агылшын  тілінде  етістіктің  бес  шағы  болатыны  көрсетілген  :  The  Present  Indefinite  Tense- 

күнделікті  болатын  іс  қимылды  білдіреді;  The  Past  Indefinite  tense-  өткен  шақта  болған  іс 

қимыл;  The  Future  Indefinite  Tense-  келер  шақта  болатын  іс  қимылды  білдіреді;  The 

Present 

Perfect  -  өткен  шақта  болған  іс  қимыддың  осы  шақпен  байланысын  білдіреді;  The 

Present 

Continious Tense-нақ осы шақта болган іс қимылды білдіреді.

Агылшын  тілінде  бүл  етістіктердің  ауызекі  сөйлеуде  көп  қолданылатыны  айқындалды. 

Осы етістіктердің қаншалықты қолданылатыны былай көрсетіледі:

The Present Indefinite- 44,5%

The Past Indefinite Tense-13,9%

The Future Indefinite Tense-5,5%

The Present Perfect- 3,7%

The present Continious Tense- 3,4%

Агылшын  тілі  мен  қазақ  тілінін  шактары 

өте  күрделі  жүйе.  Екі  тілде  де 

көмекші 

етістіктер жүйесі қатты дамыган.

Агылшын  тілімен  салыстырганда  қазақ  тілі  шағында  есімше,  көсемше  жэне 

көмекш і 

етістіктерге  қатысы  болады.  Қазақ  тіліндегідей  ағылшын  тілі  етістіктері  жай  болады:  сате- 

келдім, closed-жаптым, күрделі: have gone-  барып келдім, are speaking- сөйлеп тұр.

Ағылшын тілінің категориялық аспектісі  қазақ тілінде  аналитикалық  конструкция 

түріне 

сай  келеді:  “төрт  көмекші  етістіктің  бірі  +   көсемше”  (етістіктің  омонимді  жағдайында:  отыр- 

жатыр, түр, жүр)  3  шактың бірінде.

Көмекші етістіктің бірі  көсемше созылмалы конструкциясының сұлбасы.

Негізгі етістіктің кесемше түрі 

-ып / -іп

Көмекші  етістіктердің  отыр,  жатыр,  тұр, 

жүр жакты түрі_________________________

Категориялық  аспектілер  казақ  тілінде  созылмалы  аналитикалық  конструкияға 

сәйкес 

келеді: -ы(п) + отыр, тұр, жатыр, жүр.[2.28-40]

68

Егер  ағылшын  тілінде  негізгі  етістік  көмекші  етістіктен  кейін  келіп,  күрделі  етістікті 

құраса, қазақ тілінде негізгі етістік көмекші етістіктің алдында түрады:

Оқып отырмын-І am reading, оқып жаттым - 1 was reading

Осы  шақта  аналитикалық  кұрылымдар  нақ  осы  шақта  созылмапы  іс-  қимылды  білдіреді 

және ағылшын тіліне сәйкес келеді.

What’s that you are saying?- He деп жатырсың?

Look, he is getting off the car- Әне машинадан түсіп жатыр.

Қазақ  тілінде  (ы)  п  көсемше  құрылымы  түр  көмекші  етістігімен  эдетге  ауа  райын

айқындаған уақытга қолданылады:

Жаңбыр жауып тұр -  It is raining 

Қар жапалактап тұр- It is snowing 

Ағылшын  тілінде  келер  осы  шақ  қызметіндегі 

шагы  қазақ  тілінің  -галы  (қалы) 

көсемшелерімен бірге отыр, тұр, жатыр, жүр  көмекші етістіктеріне үйлесімді келеді.

I am leaving tomorrow - Міне, бүгін жүргелі түрмын.

Ағылшын  тілінде  келер  осы  шақ  қазақ  тілінің  жатыр  көмекші  етістігінен  басқа  қалган

көмекші етістіктерімен байланысады.

She is on the point o f  bursting into tears - Енді бірдеңе десе, егіліп жылап жібергелі түр. 

Ағылшын  тілі  сабағында  етістік  шақгарын  қолданған  кезде  оқушылардың  жіберетін 

қателігі  -  етістіктің  орналасу  реті,  ягни  етістіктің  сөйлемнің  соңында,  толықтауыштың

сөйлемнің басында орын алуы:

I  my cat see  (I  see  my cat).  Kate  English  well  reads  (Kate  reads  English  well).  Қазақ тілінде

етістіктің  көпше  түріне  жэне  III  жағына  жалгау  жалганбайды.  Бір  шақтьщ  екінші  шақпен

алмасуы  қате  болып  табылады:  The  Present  Indefinite  шағын  The  Present  Continious  шагымен

алмастыру дұрыс емес.

The  Present  Continious  шағына  қазақ  тілінің  нақ  осы  шағы  сәйкестенеді.  Екі  шақта  да

етістіктің күрделі формалары қолданылады: көмекші етістік + негізгі етістік.

Шет тілінің сөйлеу дағдысын  игеру окушыдан  накты  грамматикалық білімді талап  етеді.

Агылшын  тілінде  оқытудың  бастапқы  этаптарында  осы  шақтың  екі  формасы  қарастырылған

(The Present Continious жэне The Present Indefinite). Ондай екі шақты оқыту орыс мектептерінде

оқушыларға қиындық туғызуда, себебі орыс тілінде осы шақтың тек бір гана формасы болады.

Келер шақтың аналитикалық түрі келер шақ  -ғалы (гелі)  отыр, жатыр, түр, жүр көмекші

етістіктерінің  бірімен  грмматикалық  мағынасы  жагынан  агылшын  тілінің  to  be  going  to

құрылымымен  сәйкестеніп  қазақ тілінде  келер осы  шақты  білдіреді.  Мысалы:  Бекет Алматыға

келгелі жүр.- Beket is going to come to Alma-Ata.

Етістіктің  аналогиялық  формасының  болуы  агылшын  жэне  қазақ  тілдерін  қолдануда 

ағылшын тілінің шақ формаларын оқушыларға ана тіліңде  оқуға мүмкіндік береді.  Екінші  шет 

тілін оқыту әдістемесін зертгеуде күрделі шақтардың қүрылуы кезіндн әдетге ойымызға бірден 

көмекші етістік пен  негізгі етістік келеді. Әдістемелік әдебиеттерде етістіктің шақ формаларын

бекітуде жаттығудың екі түрі беріледі:

1)  Сөйлеу  дағдысында  жатгығу  мен  формалардың  жүзеге  асырылуында  меңгеру

жаттығулары.

2)  Жаттығудың  бұл  түріне  механикалық  жэне  жартылай  механикалық  жатгыгулар

жатады. Бұл аналог бойынша сөйлемдер қүру мен сүрақ-жауап жаттыгулар.

Шақ  формаларының  сөйлеуде  меңгерілу  жатгыгуларына  қатысты  іс-эрекеттер  мен 

ситуациялардың  сипатталуы,  суретгер  немесе  оқылған  текстер  мазмүны,  берілген  сөздер  мен 

эңгіме құру нақты шақ формасында 

қ о л д а н ы л а д ы .  

Оқушы келтірілген үлгіге ойлау іс әрекетінің

карапайым алгоритіміне ие болуы тиіс.

Әңгіме не жайында?

Егер

Етістік дәл қазір болып жатқан Етісті эдетте эрқашан болатын

болса онда болса, онда 

.

The Present Continuous Tense The Present indefinite Tense

Қолдану керек. қолдану керек 

A boy is writing now. The teacher comes at 9 о  clock

Б*л  схемалык  түсініісген  тек  екі  шактың  гана  непзп  магыналары  берілгенш  ескерту 

>«*«■.  Баска  шаютр  ескерілмеген.  Ажоритмде  көрсетілгендеи,  окушыларга  кажет  кштпк

69

сөздер  болады.  The  Present  Continious  шағында  қазір  үстеуі,  ал  The  Present  Indefinite  шагында 

әрдайым, әдетге, күн сайын мезгіл үстеулері кездеседі.  [2.40-42]

Сәйкестіктер

Қазақ тілінде

Ағылшын тілінде

I.Нақ осы шақ

Мен хат ж азы п оты рм ы н 

Ол мені осында жіберіп оты р

II. Жедел өткен шақ 

Мен кітапханаға бардым

III. Бұрынғы өткен шақ

Мен саған бұл туралы айты п едім

IV. Келер шақ 

Мен онда барамы н

I.ТҺе Present Continuous Tense 

I am  w riting a letter.

The Present Indefinite Tense. 

He has sent me here

II. The Past Indefinite Tense 

I w ent to the library

III.The Present Perfect Tense 

I have told you about it.

IV. The Future  Indefinite Tense 

I shall go there

Кесте №17 Шақ формалары мағыналарының сәйкестенуі

The Present Perfect шагына сэйкестендірілетін кілттік сөздер жаңа ғана, ал The  Past Perfect 

шағында  өткен  шақты  мынадай  үстеулік  сөздер  білдіреді:  кеше,  арғы  күні,  өткен  аптада  т.б. 

The  Future  Tense  шағында  ертең,  келесі  күні,  келесі  аптада  т.б.  үстеулік  мезгілдері 

қолданылады.

Пайдаланылган здебиеттер тізімі:

1.Р.А.  Сарсенбаева  «Методические руководство  к  использованию учебников  английского  языка  в  школах  О 

казахским языком обучения»-Алма-Ата:  «Высшая школа»  1989.-2б0стр

2.Мектептегі tuem тілі «Шақтарды меңгерту технологиясы» 2008-1ОЗб.Мб

3.  Қазац тілінің грамматикасы Ә.Синтаксис. Алматы: Ғылым,  1967-2366.

4.Мектептегі шет тілі «Агшшын тіпіндегі етістіктіц шақтық формаларыныц жасалуын үйретудің тишді 

тэсілі.» 2007-98б.№3.

5.  Мектептегі шет тілі  «Грамматикалықматериалдармен жүмыс» 200бж.-Ю5б. M l.