Қазақ Ұлттық Қыздар педагогикалық

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
ТАҚЫРЫБЫ:КӨНЕ ТҮРКІ ЕСКЕРТКІШТЕРІ.БІЗДІІҢ ЗАМАНЫМЫЗҒА ДЕЙІНГІ ЖАЗУ СЫЗУЛАР МЕН АҢЫЗ
ЖЫРЛАР.АЛЫП ЕР ТОҢҒА,ШЫРАҚ,ШУ ДАСТАНДАРЫ.ТҮРІК ҚАҒАНАТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
Орындаған: Бакытжанова Аяулым
Тексерген:Панзабек Багила
2022 ж

ЖОСПАРЫ:
• БІЗДІҢ ЗАМАНЫМЫЗҒА ДЕЙІНГІ ЖАЗУ- СЫЗУЛАР МЕН АҢЫЗ- ЖЫРЛАР. 
• СКИФ-САҚ ДӘУІРІНДЕГІ АҢЫЗДАРДЫҢ БІРІ-ТАРҒЫТАЙ
• АЛЫП-ЕР ТҰҢҒА
• ҒҰН БИЛЕУШІСІ – МӨДЕ
• ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ ЖӘНЕ КӨК БӨРІ АҢЫЗДАРЫ
• ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

БІЗДІҢ ЗАМАНЫМЫЗҒА ДЕЙІНГІ ЖАЗУ- СЫЗУЛАР
МЕН АҢЫЗ- ЖЫРЛАР. 
• ( САҚ,ҒҰН, ҮЙСІН ДӘУІРІ Б.З.Б VII Ғ. – Б.З. IV Ғ.) БҰЛ
ДӘУІРЛЕРДЕН БІЗГЕ КЕЛІП ЖЕТКЕН ЕСІК ЖАЗУЫ , 
ТАРҒЫТАЙ, АЛЫП ЕР ТҰҢҒА (ТОҢА), ТҰМАР
ПАТШАЙЫМ,ШИРАҚ БАТЫР , ЗАРИНА СҰЛУ, МӨДЕ
БАТЫР Т.Б. ЖАЙЫНДАҒЫ АҢЫЗ- ЖЫРЛАР БАР.ТІЛІ —
ТҮРКІ ТІЛІ, ЖАЗУЫ — ТҮРКІ ЖАЗУЫ БОЛҒАНДЫҒЫ
ЖӨНІНДЕГІ БҰЛТАРТПАС ДЕРЕКТЕР БАР. («САҚА», 
«САҚЫ», «САҚПАН», «ҚАРСАҚ», «САҚСЫНУ», Т.Б. 
СӨЗДЕРДЕГІ «САҚ» ТҮБІРІНІҢ САҚТАЛУЫ).
САҚТАРДЫҢ 26 ӘРІПТЕН ТҰРАТЫН ЖАЗУЫ БОЛҒАН. 
САКТАР КӨНЕ ТУРКІ ТІЛІНДЕ СӨЙЛЕГЕН.

СКИФ-САҚ ДӘУІРІНДЕГІ АҢЫЗДАРДЫҢ БІРІ-ТАРҒЫТАЙ
• ГЕРОДОТТЫҢ «ТАРИХ» КІТАБЫНДА ЖАЗЫЛЫП ҚАЛҒАН СКИФ-САҚ
ДӘУІРІНДЕГІ АҢЫЗДАРДЫҢ БІРІ – ТАРҒЫТАЙ. ТАРҒЫТАЙ БІЗДІҢ
ЗАМАНЫМЫЗДАН 1500 ЖЫЛ БҰРЫН ӨМІР СҮРГЕН, СКИФ-САҚТЫҢ
КӨСЕМІ.(ТАРҒЫТАЙ БАБАНЫҢ ӘКЕСІ – КӨК ТӘҢІРІ, ШЕШЕСІ –СУ ПЕРІСІ, 
ОНЫҢ ҮШ ҰЛЫ: АРПОҚСАЙ, ЫЛПОҚСАЙ, ҚОЛОҚСАЙ (ҚОЛ–ӘСКЕР, 
ОҚ–ЕЛ, САЙ–ПАТША ДЕГЕН ҰҒЫМДЫ БІЛДІРЕДІ). ОСЫ ҮШ ҰЛДАН
СКИФТЕР ТАРАЙДЫ. ШАҢЫРАҚТЫ КІШІ ҰЛ ИЕЛЕНУ ДӘСТҮРІНІҢ ТҮПКІ
КӨРІНІСІ. ОСЫ АҢЫЗДЫҢ ҚАЗАҚТА ЖҰМБАҚ ТҮРІНДЕ АЙТЫЛУЫ
(ТҮРЕН, БАЛТА, МОЙЫНТҰРЫҚ, ШӨМІШТІ ТҰСПАЛДАУ). ТАРҒЫТАЙ
САҚТАРДЫҢ КЕЙІНГІ ҰРПАҚТАРЫНЫҢ ЕСІНДЕ ЕР ТАРҒЫН АТЫМЕН
ЕСТЕ САҚТАЛҒАН. СКИФТЕР ТАЙҚАЗАН ЖАСАП, ОҒАН ЖЫЛҚЫ ЕТІН
АСЫП, АТАЛАРЫНА АС БЕРГЕН. БИЕ САУЫП, ҚЫМЫЗ АШЫТУ ДӘСТҮРІ
ДЕ БҮГІНГІ ҚАЗАҚТАРДА БАР ДӘСТҮР.

АЛЫП-ЕР ТҰҢҒА
Алып-Ер Тұңға (Тоңа) – ежелгі
дәуірде өмір сүрген түрік көсемі. 
Фирдоусидің «Шаһнамасындағы» 
Афрасияб, «Авестада» Франграсиан
болып суреттеледі.
Ол қайтыс болғанда, артында қалған елі жоқтау
шығарған. Бұл жоқтау — ежелгі түркі әдебиеті мен
фольклорының алғашқы нұсқаларының бірі. Ол М. 
Қашқари «Сөздігінде» (XI ғ.) берілген.
Батырға арнаған елінің жоқтауы бар. Алып ЕрТұңғаның
түріктерді жау табанына салдырмаған аяулы ұлы
болғандығын көрсетеді.

ҒҰН БИЛЕУШІСІ - МӨДЕ
Ғұн билеушісі Мөде (Мөте, Боғда) 
ерліктері жайлы аңыздар. 
Ғұндардың Мөде деген батыр ханы
болған(б.з.б 209-174-жыл). Жер
елдің байлығы. Өз байлығымды
берсем де ел байлығын бере
алмаймын деп қытайлармен
соғысып, тас талқан етеді. 
Ғұндардың жаңа туған айға, күнге
табыныуы қазақтарда да бар.

«КӨК БӨРІ» АҢЫЗДАРЫ
• БҰМЫН ҚАҒАННЫҢ (ЕЛХАН) 
ТҮРІК ТАЙПАЛАРЫНЫҢ БАСЫН
ҚОСЫП, ТҮРК ҚАҒАНАТЫН
ҚҰРҒАН. БҰМЫННЫҢ
МҰРАГЕРЛЕРІ МҰҚАН ҚАҒАН
МЕН ЕСТЕМІ. ЕЛТЕРІС
ҚАҒАННЫҢ ТҮРІКТЕРДІ
ТАУҒАШТАРДАН АЗАТ ЕТУІ. 
КҮЛТЕГІН МЕН БІЛГЕ ҚАҒАН, 
ТОНЫКӨКТІҢ ТҰСЫНДАҒЫ ТҮРК
ҚАҒАНАТЫ.
Тоңықұқ – Елтеріс, Қапаған, Білге қағандардың
кеңесшісі болған.
Орхон ескерткіштері – осы тарихи тұлғаларға
арнап орнатылған тастағы жазулар. Орхон-
Енисей өзендерінің аңғарында табылғандықтан
осылай аталған. Таста «Түркі Білге қағанның
еліне арнап жаздырдым. Мен —
Тоңұқұқ»(«Тоныкөк»)деген жазу кездеседі.
Түркілердің киетегі (төтемі) — «Көк бөрі» 
аңыздары. Есіктен табылған заманымыздан
бұрынғы жазу-сызулар мен жазба
деректер. Алтын адамның жанындағы
тостағандағы жазу. «Аға, саңа очуқ! Без
чөк! Бүкүн ічре азұқ» — сөздерінің
мағынасы мен мәні. 
Негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке бірлігін
сақтауға шақыру және ел қорғаған батырлар мен
көсемдерді дәріптеу.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
• КЕЛІМБЕТОВ Н. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ЕЖЕЛГІ ДӘУІРІ. ОҚУЛЫҚ. –А.1986.
• ЕЖЕЛГІ ДӘУІР ӘДЕБИЕТІ. БІРІНШІ КІТАП. ХРЕСТОМАТИЯ. / ҚҰРАСТЫРҒАН А.ҚЫРАУБАЕВА/. –
А.1991.
• КЕЛІМБЕТОВ Н. КАНАФИН Ә. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ ӘДЕБИЕТІ. ОҚУЛЫҚ-ХРЕСТОМАТИЯ. –
А.,1996.
• ЖОЛДАСБЕКОВ М. АСЫЛ АРНАЛАР. –А.,1986

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚЫМЕТ