ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ БИЛЕР СОТЫНЫҢ

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
176
 
жағдайында тарих сахнасында ерте кезден-ақ пайда болған билер сотының беделі 
мен  мҽртебесі  –  біздің  кҿп  ұлттық  қоғамымыздың  қайғысы  мен  арманының  
жетістігі болды.  
 «Қазақтардың 
кҿшпелі  қоғамының  билер  соты  жайында»  деген 
түсініктемеге  анықтама  берсек,  бұл  жерде  қазақтың  кҿшпелі    қоғамын,  сонымен 
бірге  оның  кҿшпелі  жҽне  қалалық  ҿмірінің  бір-бірінен  бҿліп,  оқшау  қарастыру 
ниеті  сҿз  болып  отырған  жоқ.    Негізінен    билер  ҽділдігінің  құнды  имманенттік 
статусы  Орта  Азия  континентінің  байтақ  кеңістігін  жҽне  Далалық  ҿлкенің 
кҿптеген тұрғындарын қамтыған қазақ қоғамының классикалық кҿшпелі ҿмірінде 
ғана құрылып, қалыптасып, бекітілген. 
Революцияға  дейінгі  тарихнамадағы  билер  соты.  ХІХ  ғасырдың  басында 
шетел,  ҽсіресе  орыс  зерттеушілері  қазақ  қоғамының  ішкі  құрылымында  жалпы 
құныдылықтарды  кҿрсететін  ерекше  институттар  мен  құбылыстар  бар  екенін 
кҿріп,  оларды  зерттеп  ашты.  Оларға  –  ең  алдымен  шешендік  пен  данышпандық 
жолын ұстанушылық, қоғам санасында жҽне тұрмысында бекітілген ауызша жҽне 
жазбаша тілмен білдірілетін шығармашылықпен заңдылық культі жатады. 
ХІХ ғасырдың 20 жылдарында  Қазақстанда зерттеген, аса ірі орыс ғалымы, 
шығыстанушы, қазақтар туралы еңбектерді ізденіп тапқаны үшін  ҽлемдік атаққа 
ие болған А.И.Левшин былай деп жазады: «Біздің де тҽртіп, заңдар жҽне ҽділдік 
орнатылған  «Алтын  ғасырда»  аңыз  –  ҽңгімелерге  сүйенетін  болсақ  ҿзінің  шығу 
тегінде  ғұлама  болған  жҽне  қазақ  шежіресінде  Солан  мен  Ликургтің  қатарында 
тұра  алатын  атақты  Тҽуке  ханның  патшалық  құрған  жылдары  жазылған.  Ұзақ 
уақыт келісімге келе алмаған ҽулеттер мен ұрпақтарды табыстырып, оларға тҽртіп 
орнатып  қана  қоймай,  ол  оларға  кҿптеген  заңдар  шығарды.  Үлкен    жҽне  Кіші 
орданың қырғыздар (қазақтар) олардың халықтық заңдары Тҽуке хан заңдарынан 
ҽлде қайда кҿне» /1/деп айтады. 
А.И.Левшиннің  тағы  бір  құнды  ойларын  айта  кеткен  жҿн:  оның 
пайымдауынша  игі  ниеттегі  қазақ  қоғамының  «Алтын  ғасыр»  кезеңін  Тҽуке  хан 
билік еткен жылдармен сҽйкестендіреді (XVIII ғасырдың аяғы). Сондықтан халық 
санасында  бұл  дҽуір    жақсы  сақталған.  Тҽуке  хан  тұсында  билердің  қазақ 
қоғамындағы  саяси  ҿмірінде  маңызды  орын  ала  бастады.  Тҽуке  ханның  ең 
ұтымды  шешімдерінің  бірі  билер  арқылы  шешілген  ҽділеттілік  пен  шындықты 
мемлекет саясатында жоғары бағалауы. 
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысында  кҿшпелі  қазақтар  ҿмірі  мен  ішкі 
жағдайлары  туралы  орыс  шығыстанушылары  В.В.Григорьев  маңызды 
мағлұматтар  қалдырды.  Ол  он  жылдай  уақыт  аралығында  Батыс  Қазақстан 
бҿлігінің  (ХІХ  ғасырдың  ортасы)  ҽкімшілік  билігін  басқара  отырып,  қазақ 
қоғамымен  тығыз  байланыста  болды.  Сонымен  бірге  В.В.Григорьев  патша 
архивында  қазақтар  туралы  мҽліметтерді  қолданды.  Ҿзінің  шығыс-түрік 
халықтарының  тарихын  сараптаған  бір  еңбегінде  –  қазақтар  туралы  былай 
жазады: «Кҿшіп – қонуды кҿпшілік экономикалық жҽне интеллектуалдық дамуда 
кері ҽсерін немесе мүлде ҽсерін тигізбейді» – дейді. Алайда  ол анықталған жоқ. 
Соған дҽлел ретінде ойын  тҿмендегідей жалғастырды «Қырғыздарда қалыптасқан 
сот жүргізу ісі мен ҽділеттіліктің, соттың процестеріне, бұларға дейін ҽлде қайда 
алға кеткен халықтар қызғана қарайды» /2/. 
Қазақтар  туралы  жиналған  фактылық  материалдарды  Л.Баллюзек  /3/, 
Г.Загряжский  /4/  Д.Я.Самоквасов  /5/,  И.Козлов  /6/,  П.Е.Маковецский  /7/, 
А.И.Крахалев  /8/,  Н.И.Гродекова  /9/,  А.Леонтьев  /10/,  Н.Максимов  /11/, 
И.И.Крафт  /12/,  Я.Гурлянд  /13/  жҽне  тағы  басқалардың  еңбектерінен  кҿруге 
болады. Бұл басылымдарда жалпы Қазақстан аумағы жекелеген аудандар туралы 
толық мҽнді мағлұматтар бар. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
177 
Кҿп  жылдар  бойы  патшаның  ҽкімшілік  тапсырысы  бойынша  Қазақстанда 
жұмыс  істеген  орыс  ғалымы    Л.А.Словохотов  (юрист)  билер  соты  мен  «Жеті 
Жарғы»  құқығы  туралы  қызық  мҽліметтер  береді.  Ол  қазақ  тілін  үйреніп,  еркін 
меңгерген ғалым, жергілікті зиялылармен араласқан. Л.А.Словохтов ҿз еңбегінде 
билер сотын «түп нұсқалық» жҽне «халықтық» деп кҿрсетеді, себебі, бұл сот түрі 
халыққа  жақын  жҽне  түсінікті  болатын.  «Жылдар  бойы  қырғыздар  сот  жүргізу 
ісін қарапайым, халыққа түсінікті жҽне ҽділетті етіп қалыптастыра алды». Автор 
даладағы  билер  сотын  «халыққа  жағымды  жҽне  шынайы  сот  билігі»  /14/  –  деп 
есептейді. 
 ХІХ-ХХ  ғасырдың  басында  ұлттық  мәдениет  қызметкерлерінің  билер 
сотын  бағалауы.  Ш.Ш.Уалихановтың  (1835–1865)  еңбектері  аса  құнды. 
Замандастардың  сипаттауы  бойынша  ол  «Шығыстың  ғұлама  зерттеушісі», 
«Шығыстануда жарқ еткен жұлдыз». Патша үкіметінің жүргізген реформасының 
нҽтижесінде  –  Даладағы  билер  соты,  отаршыл  сот  жүйесімен  алмастырылды, 
Ш.Уалиханов патша үкіметінен қазақ қоғамындағы тыныштықты сақтау үшін бұл 
саясатты    тоқтатуды  талап  етті.  ҿзінің  «Ежелгі  халықтың  үлгідегі  сот»  атты 
хатында,  былай  деп  жазды:  «Билер    ешкіммен  ресми  түрде  тағайындалып,  ҿз 
беделдерін Еуропадағы ақындар, ғалымдар жҽне адвокаттар секілді жоғарылатып, 
ұлы  адамдарға  айналады.  Шекспир  мен  Гете  ҿз  замандарының  ұлы  ақындары 
болып,  ресми  емес  халықтың  сайлауда  жеңіп  ғұлама    тұлғалар  болды»;  
қырғыздар  соттың  дҽстүрлерін  тани  отырып,  оны  шешендікпен  ұштастырып 
беделдерін кҿтеріп отырды»;    «Билер соты ҽр кезде шешендік тұрғыда ҿткізіліп, 
адвокаттылыққа  жол  берді.  Халық  арасында  үлкен  сыйға  ие  болған  билер  соты 
ешқашан  дисциплиналық  шараларды  қажет  етпеді»;  «Біздің  ойымызша  билер 
сотының  құндылығы  мен  маңызы  оларды  ресми  түрде  болмағандығында.  Бидің 
беделі мен білімі – сот практикасында патент болып табылды» /15/. 
Қазақтың ұлы ақыны, қазіргі кезде дүние  жүзіне танылған Абай Құнанбаев 
(1845-1904) билер, билер соты туралы былай  деп жазды:  «Бұл  билік деген біздің 
ата-бабаларымыздың  бұл  замандағылардан  білім,  күтімі,  сыпайылығы, 
тазалылығы тҿмен болған, бірақ замандағылардан артық екі міні зор екен... Кҿш-
қонды  болса,  дау-жанжалды  болса,  билік  соларда  болады  екен.  Ҿзге  қара  жұрт, 
жақсы жаман ҿздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол ел басы, топ басыларды 
қалай қылса, қалай бітірсе халық та оны сынамақ, бірден-бірге жүрмек болмайды 
екен» /16/. 
ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы саяси бостандықтың ҿкілі, қоғамдағы 
сауаты  зиялы  Ҽлихан  Бҿкейханов,  билер  соты  қазақ  тарихына  құрылымы  жҽне 
құрылысы  жҿнінен  «халықтық  сот»  деп  енді,  ал  патша  үкіметінің  оны  отаршыл 
сот  жүйесімен  ауыстыру  саясаты  сҽтсіз  шешім  болды  деп  кҿрсетеді.  Ҿзінің  бір 
мақаласына  «Қазақ  биінің  орны  бҿлек  еді»  /17/  деген  ат  берді.  Ол  мұнымен  кҿп 
нҽрсе айтқысы келді. 
«Алтын ғасыр» кезеңіндегі  ҽділеттілікті жоғары бағалаған билер соты мен 
патша  үкіметі  дҽуірінде  мемлекеттік  аппарат  құрамына  айналған  билер  соты 
арасындағы  үлкен  айырмашылықты  Ахмет  Байтұрсынов  дҽлелдеп,  айқындап 
берді.  Ахмет  Байтұрсыновтың  «Бұрынғы  ҽділ  билер»  атты  мақаласында  былай 
деп  кҿрсетілген.  «Халық  сот  дегеніміз  қазақтың  ғадетіндегі  қағидалар  бойынша 
айтылатын  билік.  Бұрынғы  ҽділ  билердің  қолындағы  билік  қазақтың  неше  түрлі 
дертін жазатын жақсы дҽрі еді, бүгінгі арам билердің қолында дҽрі болмақ түгіл, у 
болып  жұғып тұр» /18/. 
 Кеңестік  тарихнамадағы  билер  соты.  Отар  халқы  болса  да,  қазақ  қоғамы 
ҽр уақытта билер жҽне билер сотын үнемі жоғары бағалаған. Бұл ойларын жария 
еткен  адамдар  да  болды.  Мұндай  ой  білдіру  ҿте  қауіпті  болатын,  оларды  «саяси 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
178
 
жау»  жҽне  «ұлтшыл»  деп  айыптауы  мүмкін  еді,  сол  себепті  олар  ҿз  ойларын 
«біреу» арқылы, оқиғамен байланыстырып жеткізіп отырды. 
Ҽлемге    ҽйгілі  ғалым,  геолог  Қ.И.Сҽтбаев  ҿзінің  XVII  ғасырда  Ноғай 
ордасындағы  Едіге  биге  арнаған  еңбегінде  халықта  кең  тараған  сипаттаманы 
қолданды – «Ханда қырық кісінің ақылы бар, биде қырық кісінің ары, білімі бар». 
Оның айтуынша «халық  ханнан гҿрі биді жоғары бағалап, сыйлағын» /19/. 
Дүние  жүзіне  танылған  ақын  жҽне  ғалым  М.О.Ҽуезов  мақаласын  «Билер 
айтысы»  деп  атап,  осы  мақалада  билерді  барынша  мақтап,  тамсанарлықтай 
бірнеше шешендік сҿздерін жазып кҿрсетеді /20/. 
Ұлттық ғылым академиясының академигі, қазақтың ежелгі жҽне орта ғасыр 
тарихын 
жан-жақты 
зерттеуші 
ғалым 
Ҽ.Х.Марғұлан 
ХІХ 
ғасырда 
отаршылдықтың орталығы болған Омбыға басқа зиялылар мен бірге атақты билер 
де  шақырылған  деп  кҿрсетеді.  Оның  пікірінше  «Мұнда  алтын  дауысты  билер, 
импровизатор ақындар, рухани мҽдениет пен халықтың ауыз ҽдебиетін дамытушы 
ҽнші-күйшілер шақырылды» /21/  
 Тәуелсіз  Қазақстан  жағдайындағы  билер  сотына  кӛзқарас.  Халық 
тарихының  алдында  билер  сотына  жоғарғы  баға  атақты  қазақ  жазушыларының 
тарихи  ізденістері  арқылы  танымал  шығармаларында  берілді.  «Қан  мен  тер», 
«Парыз» романдарының авторы Ҽ.Нүрпейісов ҿзінің бір мақаласын «Билер соты 
мен  шешендер»  деп  атады.  Бұл  мақалада  ол  былай  деп  жазады:  «негізінен,  мен 
кҿп  ғасырлық  қазақ  тарихын  ойша  қайтадан  сараптағанда,  халықтың 
данышпандылыққа  жҽне  рухани  құндылыққа  үлкен  сенімділігіне  таңғаламын. 
Осы  уақытқа  дейін  олардың    бұл  сенімділігі  ақталып  келді.  Сол  себептен 
тарихтың  беттерінен  би-шешендердің  мың  жылдық  институты  мен  мысалдарын 
кҿре аламын» /22/. 
Тамаша жоғары дҽрежеде жазылған, философиялық роман мен повестердің 
авторы  Ҽ.Кекілбаев  ҿзінің  мақаласына  «Есімдері  дүние  тұрғанша  ұрпақтардың 
жадында  сақталады».  Мұнда  ол  былай  деп  жазады:  «Біз  ҿмірге  –  ҿзіміздің  ұлы 
ұлдарымыздың,  яғни  екі  ҽлемнен  –  жер  жҽне  аспаннан  рухани  байлық  алған 
тұлғаларымыздың  еліміздің  ұлттық  санасына  оралғаны  үшін  алғанымызды 
айтуымыз керек» /23/ 
Республикамыз тҽуелсіздік алғаннан кейін газет жҽне журналдардың бетінде 
қазақтың  билері,  шешендері,  атақты  фольклорлық  жазбалары  туралы  кҿптеп 
басыла бастады.  
Нақты  жҽне  маңызды  зерттеу  жұмыстары.  Академик  С.З.Зимановтың 
редакциясымен жҽне жоғарғы кҽсіпқойлықық заңгерлер ұжымының қолдануымен 
он томдық  «Қазақтың ата заңдары» деп аталған еңбек жарық кҿрді /24/. Бұл еңбек 
шын мҽнінде билер, шешендер, данышпандар туралы құнды еңбек бола отырып, 
жаңа  зерттеулерге  жол  ашты.  Бізді  аталған  ұжымдық  еңбектегі  С.З.Зимановтың, 
С.С.Сартаевтың, 
сонымен 
бірге 
заңгер-теоретиктер 
Т.М.Культелеевтің, 
С.Ҿ.Созақбаевтың  мақалалары  ерекше  қызықтырады.  Олар  XVI  ғасырдың    басы 
мен  XVIII  ғасыр  аралығындағы  қазақ  хандарының  заңдары  туралы  маңызды 
мҽліметтер берді. 
Қысқаша  тарихнамалық  талдауды  қорыта  келе,  тҿменгідегідей  негізгі 
сҽттерді бҿліп кҿрсету қажет. 
Тұжырымдамалы-теориялық  жҽне  ҽдістемелік  критерийлердің  баорысында 
тарихнамадағы  мҽселелерді  нақты  екі  хронологиялық  кезеңге  бҿліп  кҿрсетуге 
болады.  Бірінші  кезең  (1991  жылға  дейін)  маркстік-лениндік  ҽдістемеге  жақын 
дҽстүрлік  бағыттармен  сипатталатын  тұжырымдамалы  жҽне  теориялық 
кҿзқарастарды  жатқызуға  болады.  Тарихнамада  1991  жылдан  бастап  жаңа  кезең 
басталады.  Бұл  кезеңдегі  кҿз  қарас  осы  күнге  дейін  келе  жатқан  ҽдістемелік 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
179 
тұжырымдардың дұрыс еместігін түсіндіріп, жаңа теориялық-санаттық аппаратты 
жҽне жетілдірілген тұжырымдамалық құралдарды меңгеруді білдіреді. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Ч. 
III. Этнографические известия. СПб., 1832.– С. 169. 
2.Баллюзек Л. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие, в Малой 
3.Киргизской  орде  силу  закона  //  Записки  Оренбургского  отдела  Русского 
географического общества. Вып. 2. 1871. С. 45-167.  
4.Козлов  И.  Обычное  право  киргизов  //  Памятная  книжка  Западной  Сибири.  – 
Омск, 1882. С. 219-338. 
5.Маковецкий  П.Е.  Материалы  по  изучению  юридических  обычаев  киргизов.  – 
Вып. I. Омск, 1886. 82 с. 
6.Крахалев А.И. Суд и следствие у киргизов Сибири // Юридический вестник. – 
1888. Вып. XXVIII. Ч.V. С. 23-48. 
7.Словохотов  Л.А.  Народный  суд  обычного  права  киргиз  Малой  орды  //  Труды 
Оренбургской архивной комиссии. – Вып. XV. – Оренбург, 1905. – С. 80-81. 
8.Байтұрсынов А. Жаңа низам. Алматы, 1998.14 б. 
9.Нурпеисов  А.К.  мысли,  навеянные  деяниями  предков  //  Айтеке  би.  Алматы, 
1998. С. 49-54. 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматривается  традиционный  суд  биев  в  Казахстане,  по 
данным  дореволюционной, советской и отечественной литературы. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  революцияға  дейінгі,  кеңес  дҽуірі  кезіндегі  жҽне  отандақ 
тарихнамада дҽстүрлі қазақ билерінің сотының зерттелуі қарастырылған. 
 
 
 
СЕМЕЙНЫЙ УКЛАД ЖИЗНИ УЗБЕКОВ КАЗАХСТАНА 
 
Боранкул К.М.- лаборант (г.Алматы, КазгосженПУ) 
 
Интерес, который представляют на наш взгляд, семейно-брачные отношения 
узбеков  Казахстана,  оправдывается  несколькими  причинами.  Во-первых,  узбеки, 
равно  как  и  другие  народы  Средней  Азии  и  Казахстана  придают  им 
чрезвычайную  важность,  в  отличие  от  соседних  европейских  этносов,  прежде 
всего  русских,  украинцев,  белорусов  и  немцев,  где  они  занимают  довольно 
скромное место. Во-вторых, такие исследования предоставляют не только общую, 
но  и  более  детальную  картину  не  только  о  сути  супружеских,  но  и  в  целом  о 
внутрисемейных  отношениях,    без  знания  которых  трудно  представить  в  целом 
специфику семьи и быта любого этноса. 
В-третьих,  для  обоснования  необходимости  изучения  данной  проблемы 
следует учитывать и то обстоятельство, что мы должны изучать этнокультурные 
особенности  не  только  таких  крупных  этносов  республики,  как  казахи  или 
русские,  но  и  немногочисленных,  какими  являются  узбеки.  Так,  например,  по 
переписи  1999  г.  насчитывалось  370663  узбеков    или  2,5%  от  всего  населения 
республики /1, с.11/.   
Узбеки  традиционно  уделяют  особое  внимание  семейным  отношениям.  
Считается, что пока в семье крепки традиционные устои, пока она прочна, жизнь 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
180
 
всего  общества  с  его  социальными,  культурными  и  прочими  составляющими 
полнокровна  и  динамична.  Но  если  семья  морально  и  духовно  ослабла,  это 
скажется на всем.  
Если говорить об особенностях жизнедеятельности изучаемого нами этноса, 
то следует отметить, что одним из важнейших его институтов  является семейно-
брачная организация. Известно, что у узбеков, равно как и среди контактирующих 
с ними казахов существует два  типа  организации семьи:  
а) по «горизонтальной оси» (дети родителей, двоюродные братья и сестры и 
т д.);  
б) по «вертикальной» (разные поколения – младшее, среднее и старшее).  
Узбеки,  как  и  другие  родственные  им  тюркские  народы,  считают 
родственниками  намного  более  широкий  круг  людей,  чем  это  принято  среди 
европейских  этносов.  По  вертикали,  прежде  всего  принимается  в  расчет 
отцовская  линия:  родственники  мужа  считаются  более  авторитетными  и 
коренными.  Специфика  географических,  традиционных  и  этнокультурных  
условий,  а  также  религиозные  принципы  благоприятствовали  не  только 
формированию  такого  широкого  семейного  круга,  которому  трудно  найти 
аналогию  в  известных  европейских  культурах,  но  и  многовековой  стабильности 
этого  типа  семейной  структуры.  Узбекское  общество  функционирует  вокруг 
достаточно  широко  представленной  системы  семьи.  Каждый  человек  ощущает  
наличие  тесных  связей  не  только  со  своими  прямыми  родственниками,  но  и  со 
всеми  своими  родственниками  –  тетями,  дядями,  двоюродными  братьями    и 
сестрами  и  т.  д.  Степень  отношений,  которые  складываются  между  членами 
семьи, связанными узами крови, может в известной мере варьироваться. При этом 
количество  людей,  которые  рассматривают  себя  в  качестве  родственников, 
естественно  довольно  разнообразно
:
  Но  следует  отметить,  что  среди 
подавляющего  большинства  узбеков  распространено  представление,  что  к 
категории  их  настоящих,  действительных  родственников  можно  отнести,  по 
меньшей мере, сотню человек. О степени распространенности таких связей можно 
судить  по  данным  этносоциологического  опроса  респондентов-узбеков  из  числа 
сельского  населения  Туркестанского  района  Южно-Казахстанской  области, 
которые показаны в таблицу 1 /2/. 
Таблица 1 
Сведения о предпочитаемых друзьях 
Социально-
профессиональные 
группы 
Ответили 
Ходят в гости, в %  
к 
родс
тве
н
ни
ка
м
 
к с
ос
едям          
 
к то
ва
ри
-
ща
м
 п
о 
ра
бот
е 
к дру
-
зь
ям
и 
зн
ак
о-
м
ым
 
Руководители 
и 
специалисты 
высшего  и  средн. 
звена 
28 
46,4 
19,4 
21,4 
12,8 
Служащие 
150 
63,3 
16,0 
12,0 
8,7 
В т.ч. интеллигенция 
63 
61,9 
15,9 
13,9 
8,3 
Квалиф-ные рабочие 
195 
61,5 
13,8 
10,3 
14,4 
Неквалифицированн
ые рабочие 
274 
58,4 
17,9 
5,5 
18,2 
Итого 
650 
59,7 
16,8 
9,5 
14,0 
Материалы  таблицы  показывают,  что  большинство  опрошенных 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
181 
респондентов  предпочитают  ходить  в  гости  к  своим  родственникам.  Сюда  же 
следует  отнести  и  соседей,  которые  среди  узбеков,  как  правило,  по  традиции 
предпочитают селиться в основном рядом с родственниками. Такие родственные 
поселения наблюдаются не только во многих селах, но и в городах. Они образуют 
многочисленные  кварталы  родственников,  известные  как  «махалля»,  что 
характерно и для их соотечественников в Узбекистане. 
Таким  же  представляется  сохранение  и  распространение  среди  узбеков 
значения  родственной  и  соседской  взаимопомощи  (см.  таблицу  2).  Она 
распространяется  на  все  стороны  жизнедеятельности  исследуемого  этноса:  при 
организации различных семейных торжеств (детской и свадебной, при проводах и 
встречи  из  службы  в  Армии,  дней  рождения  и  юбилеев),  при  устройстве 
похоронно-поминальной  обрядности,  при  строительстве  или  покупке  дома, 
квартиры.  Это  же  относится  к  помощи  при  сезонных  сельскохозяйственных 
работах, стихийных бедствиях (пожар, наводнение, землятресение и т.д.). Следует 
подчеркнуть,  что  традиция  такой  взаимопомощи  нередко  распространяется  на 
соседей или односельчан вне зависимости от их этнической принадлежности. 
Таблица 2 
Распространенность обычая родственной и соседской взаимопомощи в 
среди узбеков 
Ұлты 
Ответили 
Степень распространенности, в %  
довольно  
распростра
нен 
забывае
тся             
распростр
анен 
 мало 
затрудня
ются 
ответить 
Руководители 
и 
специалисты 
высшего 
и 
среднего звена 
28 
60,7 
10,7 
10,7 
17,9 
Служащие 
148 
58,1 
20,9 
7,5 
13,5 
В 
т.ч. 
интеллигенция 
63 
68,3 
19,0 
4,8 
7,9 
Квалифицированн
ые рабочие 
193 
58,5 
22,3 
8,3 
10,9 
Неквалифицирова
нные рабочие 
268 
55,6 
22,0 
9,0 
13,4 
Итого 
637 
57,3 
21,4 
8,5 
12,8 
Несмотря на то, что семейно-брачные отношения узбеков характеризуются в 
течение  многих  веков  устойчивостью  и  стабильностью,  эти  отношения  в 
настоящее  время  подвержены    серьезным  переменам.  Обретение  независимости, 
развитие  экономики,  стремительный  рост  урбанизации,  усиление  роли  средств 
массовой информации и их воздействия на жизнь казахстанского общества – все 
это не могло не сказаться на социальной и экономической структуре семьи. 
Исследования проблем узбекской семьи, которые проводились в конце 1990-
х  годов  учеными  Центра  археологии  и  этнологии  Международного  Казахско-
Турецкого  университета  им.  Х.А.Ясави  и  исторического  факультета  Казахского 
национального  университета  им.  аль-Фараби,  в  частности,  публикации 
З.К.Исабекова и А.Б.Калыш констатируют, что: 
1.  Узбекская  семья  –  это,  как  правило,  крупная  и  сложная  семейная 
структура,  которая  включает  в  себя  несколько  поколений  членов  одной  семьи, 
объединенных  родственными  узами  по  мужской  линии.  Все  они  достаточно 
крепко связаны между собой. 
2.Узбекская  семья  –  это  институт  с  определенными  законами  и  иерархией. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
182
 
Для  нее,  в  основном,  характерно  пирамидальное  (вертикальное)  главенство 
мужчин. Наибольшей властью обладает старший по возрасту мужчина. Основные 
решения  принимаются  отцом,  часто  после  консультаций  с  родственниками 
мужского  пола.  Отцу  постоянно  оказывается  уважение,  жены  и  дети  демонст-
рируют такое же отношение к другим старшим членам семьи. 
3.  Члены  семьи  представляют  собой  тесно  сплоченную  экономическую  
единицу, где каждый член в любую минуту готов придти на помощь другому. Их 
связывают не только общие экономические интересы и родство, но и родству по 
мужской  линии.  Единодушие,  взаимное  ручательство  и  взаимные  интересы,  а 
также  социальная  близость  вселяют  в  сознание  членов  семьи  чувство 
защищенности и безопасности, чувство привязанности. 
4.  Узбекская  семья  отличается  своим  консерватизмом  и  традиционностью, 
что  поддерживается  стереотипами  поведения,  ценностными  ориентациями  и 
установками, народными обычаями и обрядами. Семья исследуемого нами этноса, 
равно как и у других тюркских или восточных этносов, существенно отличается 
от  европейской  семьи.  И  дело  не  только  в  количестве  членов  семьи  (у 
европейских,  как  правило,  меньше  чем  у  тюркских  или  восточных),  но  и  в 
традициях семейной жизни. Это напрямую проявляется в нравственно-моральных 
воззрениях,  стиле  жизни,  уважении  родителей    и  родственников  старшего 
возраста, кровнородственной солидарности /3/ 
Известно, что веками в народной среде подчеркивался высокий статус мужа-
отца,  и  его  превосходство  наряду  с  послушанием  жены,  т.е.  культивировался 
авторитарный  стиль  семейных  взаимоотношений.  В  большинстве  случаев 
подростков  и  юношей  оценивали  на  основе  репутации  и  общественного 
положения  их  отца.  Общество  не  всегда  приветствовало  независимость  детей  и 
считало, чтобы они всегда подчинялись главе семьи /4/. 
Указанная  особенность  сохраняется  и  в  наше  время.  В  том  же 
Туркестанском  районе  более  половины  опрошенных  респондентов-узбеков  в 
своих  ответах  подчеркнули  значимость  роли  мужчины  в  решении  важнейших 
семейных вопросов (см. таблицу 2). Такой же высокий семейный статус мужчин 
выявлен  исследователями  и  среди  других  этносов  Южного  Казахстана,  включая 
казахов /5-6/. 
Таблица 2 Решают в семье важнейшие вопросы
 
 
Социально-
профессиональные 
группы 
 
Ответили 
      Решают  вопросы,  в  т.ч.  (в  %  к  числу 
ответивших)                                                                                            
муж  жена  родители 
мужа  и 
жены 
все 
взрослые 
вместе 
затрудн
яются 
отв-ить 
Руков-ли 
и 
спец. 
высшего и средн звена 
29 
55,2  17,3 
3,4 
20,7 
3,4 
Служащие 
148 
54,1  16,9 
2,3 
23,3 
3,4 
В т.ч. интеллигенция 
62 
56,1  14,9 
4,3 
21,5 
3,2 
Квалифицированные 
рабочие 
190 
58,4  13,7 
3,1 
21,1 
3,
7 
Неквалифицированные 
рабочие 
263 
51,2  14,6 
5,2 
23,6 
5,4 
Итого 
630 
54,3  15,2 
4,0 
22,2 
4,3 
Вместе с тем следует иметь в виду, что на особенности функционирования 
узбекской семьи оказывают серьѐзное воздействие различия, которые существуют 
между  разными  социально-профессиональными  группами,  между  городским  и 
сельским населенным пунктом, а также их этническим составом. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы. №2(5) 2010 
 
 
183 
Изменения,  происшедшие  в  последние  годы  и  оказавшие  довольно 
ощутимое  влияние  на  лицо  и  характерные  черты  узбекской    семьи,  особенно 
затронули  крупные  города  и,  главным    образом,  жителей,  имеющих  высшее 
образование  или  занимающих  достаточное  высокое  положение  в  обществе,  на 
производстве  или  в бизнесе.  Это  выразилось,  в  первую    очередь,  в  выделении и 
формировании  базовой  семьи,  которая  строится  на  нуклеарных  отношениях  и 
состоит только из отца, матери и детей. 
В сельской местности у узбеков встречается и большая неразделенная семья, 
состоящая  из  супружеской  четы,  родителей  мужа,  женатых  и  неженатых  детей. 
Причиной существования таких семей, на наш взгляд, являются: 
1)  отсутствие  у  молодежи  средств  на  строительство  или  приобретение 
жилья;  
2) проблемы с устройством на постоянную работу в родном селе или поиск 
работы в городской среде, а также в других областях и регионах Казахстана;  
3)  традиции  «минората»,  в  силу  которого  младший  сын,  как  наследник 
домашнего очага, должен жить с престарелыми родителями. 
Указанные  нами  выше  тенденции  характерны  не  только  для  узбеков,  но  и 
для других тюркских этносов, включая казахов, и они отмечены исследователями 
и в других регионах Казахстана /7/. 
Таким  образом,  главной  формой  семьи  узбеков  в  республике  стала  малая 
нуклеарная  семья.  Новая  семья  отличается  стремлением  к  самостоятельности,  к 
поддержанию стабильных связей со своими родственниками. Изменения в сфере 
социальных  отношений  сказываются  в  рамках  упомянутой  формы  семьи  как  на 
отношениях  между  детьми  и  их  родителями,  так  и  между  братьями  и  сестрами. 
Представители старшего поколения по-прежнему убеждены, что структура семьи 
и  характер  отношений  между  ее  членами  способствуют  сохранению 
преемственной связи. Дети не могут отказаться от своих родителей  ни при каких 
обстоятельствах:  отказ  от  родителей  делает  детей  безродными.  Отношение 
родители  –  дети  принадлежит  к  категории  базовых,  определяющих  развитие 
культуры  и  истории  данного  народа.  Разорвать  эти  отношения,  считают  узбеки, 
значит  нарушить  ход  истории,  традиции,  порвать  со  своей  собственной 
культурой, обратиться к чужим ценностям, к чужому опыту. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.Краткие  итоги  переписи  населения  1999  года  в  Республике  Казахстан. 
Статистический сборник. Алматы, 1999. 211 с. 
2.Исабеков  З.К.,  Калыш  А.Б.  Современная  казахская  и  узбекская  семья  в 
Туркестане // Вестник университета им. Х.А.Ясави. 1998. №1. С.126-134. 
3.Жақсыбеков  Д.С.Отбасы  ішіндегі 
қарым-қатынастардағы  басшылық  // 
Х.Досмұхамедов  атындағы  Атырау  мемлекеттік  университетінің  Хабаршысы.  – 
2008. №1 (11). 24-29-бб. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада Оңтүстік Қазақстандағы ҿзбек ауыл тұрғындары арасындағы ішкі-
отбасылық қарым-қатынастар қарастырылған. 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматриваются  внутрисемейные  взаимоотношения  в  среде 
сельского узбекского населения Южного Казахстана. 

 Вестник Казахского государственного женского педагогического университета. №2(5)2010 
 
 
184
 
 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: