Қазақ отбасы тәрбиесі мен қазіргі өзекті мәселелері

Баланың тұлға болып қалыптасуындағы отбасының рөлі, қазақ 
отбасындағы тәрбиенің ерекшеліктері. 
Қазақстан халқына арналған «Қазақстан-2050» Стратегиясында Н.Ә. 
Назарбаев: «Жергілікті деңгейде отбасын, жүктілік пен бала тәрбиесін 
қолдаудың жаңа жолдарын іздеуіміз керек. Неке және отбасы институттарын 
нығайту, жалғызбасты аналар мәселесін шешу жолдарын мұқият талдау қажет. 
Адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, ерлі-зайыптылардың бір-бірінің 
алдындағы, ең бастысы балалары алдындағы жауапкершілігін арттыруымыз 
керек. Бала тәрбиесінің негізі – оның отбасы. Бұл шағын әлеуметтік топ бала 
үшін өмір мектебі болып табылады. Отбасындағы ата-ана баланың өмірлік 
ұстазы, тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі мен мәдениеті ата-ананың 
отбасындағы қажырлы еңбегі мен тәрбиесіне байланысты [117,
288 б]. Ұлттық 
тәрбие – жалпыға бірдей ұлттық және бірлікте ұштастыратын азаматтарды, 
ұлт өкілдерін қалыптастыру; Мәдениет пен тілді білумен қатар заман талабына 

сай білімді де меңгеруі тиіс. Үлгі алу – басқаларға үлгі көрсету және 
адамгершілікке үйрету. Адамның білімділігі, еңбекқорлығы, имандылығы, 
үлгілі мінез-құлқы жастарға үлгі боларлықтай [118,
198 б]. Сондықтан әрбір 
ата-ана баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті. 
Отбасындағы адамгершілік, өзара түсіністік, сүйіспеншілік Шығыстың ұлы 
педагогтары әл-Фараби, Қ.Ә.Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұни еңбектерінде 
кеңінен көрініс тапқан. Гуманист педагогтар бұл идеяларды күні бүгінге дейін 
жалғастыруда. Әл-Фараби, Ж.Баласағұн және т.б. Коменскийдің ұлы чех 
педагогы Я.А. Коменский болды. Отбасы тәрбиесінің мәселелері Кеңес 
педагогтары А.С.Макаренко, А.В.Сухомлинский, Н.К.Крупская және т.б. 
ойшылдар кеңінен қолданады. Қазақ отбасы тәрбиесінің теориялық, 
педагогикалық, 
психологиялық 
негіздерін 
жасауға 
Ш.Уәлиханов, 
Ю.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, 
Ж.Аймауытов және т.б. қазақ ғалымдары үлкен үлес қосты. Қазақ қоғамы, 
ондағы отбасы тарихы, ерекшеліктері, ондағы бала тәрбиесі туралы 
Х.Арғынбаева, С.Мұқанов, Д.Кішібеков, С.Кенжеахметұлы, Ә.Жүнісов, 
Қ.Толыбаева, С.Қалиев, Оның еңбектерінде М.Оразаев, М.Смаилова және т.б. 
Қазіргі қазақстандық қоғамда отбасы тәрбиесі мәселесі кең тараған. Мысалы, 
ана тілін, ру тарихын, мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрін білмейтін жастар; 
тастанды жетімдер мен «қиын» балалар; некеде тұрмаған немесе ажырасқан 
жастар; ата-ананың бала тәрбиелеуіне жағдай мен уақыттың болмауы және т.б. 
[119,
304 б]. 
Жоғарыда аталған келеңсіз құбылыстардың алдын алу – күрделі процесс. 
Бұл мәселені шешудің ең тиімді жолы – қазақ халқының отбасында 
балалардың ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып тәрбие беру. Отбасылық 
қызметтің әлеуметтік институт ретіндегі анықтамасы көптеген өзгерістерге 
ұшырады. Бүгінгі таңда отбасы шағын әлеуметтік топ, некелік одақ пен 
отбасылық байланыстарға негізделген жеке өмірдің маңызды нысаны, яғни ер 
мен әйел, ата-ана мен балалар, бірге өмір сүріп, ортақ үй шаруашылығын 
жүргізеді. Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан отбасы – ата-ана мен бала, 
ерлі-зайыптылар және отбасының басқа мүшелері арасындағы қарым-
қатынастың тарихи жүйесі. Қазақ тіліндегі түсіндірмелерде «Отбасы дегеніміз 
– жеке бас, неке, қандас туыстарға негізделген шағын топ» деген анықтама 
береді. Отбасы, ең алдымен, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады 
және оның тиімділігі топ ішіндегі қарым-қатынасқа, яғни отбасы мүшелері 
арасындағы қарым-қатынасқа, билік пен көшбасшылық мәселелеріне, 
жанжалдарды шешуге, әлеуметтік ортамен топаралық өзара әрекеттесуге 
байланысты. Екіншіден, отбасының шағын әлеуметтік топ ретіндегі ерекше 
табиғаты жоғары аффективті шиеленіспен және отбасы мүшелері арасындағы 
қарым-қатынастардың эмоционалдық «қанықтылығымен», бір жағынан – 
сүйіспеншілікпен, сүйіспеншілікпен, екінші жағынан – өшпенділікпен, 
өшпенділікпен, жаттықпен байланысты [120,
464 б]. Отбасында ата-ана 

беретін тәрбиенің басты мақсаты – баланың жас ерекшелігін, жеке 
ерекшеліктерін, психикалық процестерін ескере отырып, өз тегін 
жалғастыратын лайықты ұрпақ тәрбиелеу. Қазақ отбасындағы тәрбие міндеті 
– балалардың жеке тұлғасын қалыптастыруға бағытталған саналы да 
парасатты әрекеттерге негізделген үздіксіз тәрбие процесі. Мақсатқа жету 
үшін келесі міндеттерді шешу қажет: - баланың тағдырына, физиологиялық 
дамуы мен денсаулығына жағдай жасау және қамқорлық жасау; - балаларды 
тәрбиелеудің барлық принциптері мен әдістерін реттеу; - баланың өзін-өзі 
бағалауын ескере отырып, қоғамның толыққанды мүшесі болуға дайындау; - 
еңбексүйгіштікке баулу, баланы күнделікті үй шаруасына дағдыландыру; - 
отбасы мүшелерінің арасындағы дұрыс қарым-қатынасты үлгі арқылы 
көрсету, ата-ананы, үлкенді сыйлауға, құрметтеуге үйрету; - оқу дағдылары 
мен мәдениетті мінез-құлықты қалыптастыру; - баланың икемділігі мен 
қабілетін қадағалау, мамандық таңдауда бағыт-бағдар беру; - әдебиетке, 
өнерге, мәдениетке және ғылымға деген құштарлықты тәрбиелеу; - баланың 
ақыл-ойына, күші мен біліміне қойылатын талаптар мен тапсырмаларды 
орындауын қадағалау, бақылау, тексеру, бағалау; - тәртіптілікке, 
ұқыптылыққа және жауапкершілікке тәрбиелеу. 
Бұл ретте Ш.Ахметов қазақ отбасындағы тәрбиенің мынадай бағыттарын 
бөліп көрсетті: - тәрбиенің бастауы - тәлім-тәрбие; - мейірімді бала тәрбиелеу, 
тілге құмар бала тәрбиелеу; - адалдық пен шынайылыққа тәрбиелеу; - білгірі 
болу, дана қарияның көпті көрген ұстаз бен ғалымның сөзін тыңдау; - үлкенді, 
ата-ананы құрметтеуге үйрету – басты міндет. Кемшілікке жоқ деген сөз емес, 
бейтаныс адамдардың табиғи кемшілігін көрсететін сөз; Ел қорғаны батыр 
болуға, халыққа қызмет етуге, өнерін соған жұмсауға үйретеді. Қазақ 
отбасында ғасырлар бойы дамып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан 
отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынастың маңызы зор. Қазақ халқының 
отбасылық татулығы – кішіге «сен» деп сөйлемеуінде, алдынан өтпеуінде, 
кішінің алдында үлкенге орынсыз сөз айтпауында деп білеміз. ұлының 
алдында әкесі, шешесінің алдында қызы. Үлкенді сыйлау бір-бірін 
тәрбиелеудегі жауапкершілікті, борыш пен адамгершілікті қалыптастырды. 
Отбасы тәрбиесінің артықшылығы дәл осы қарым-қатынастарда жатыр, 
оларды тәрбиенің ешбір түрі алмастыра алмайды [121, 140 -143 б]. 
Әл-Фapaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық унивepcитeтi 
Филocoфия жәнe сaяcaттaну фaкультeтi 
Дiнтaну жәнe мәдeниeттaну кaфeдpacы 
Филос.ғ.д., профессор К.К. Бегалинова 
Магистр. А.Б. Назаров 
https://www.kaznu.kz/