Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
Құладын жаман қу алмас, Көгілдірдің жез қанатын сындырған [БҒ, 47]. Бидайықтан
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
антология- Тіл білімінің негізгі мәселелері (1)
| Құладын жаман қу алмас,
Көгілдірдің жез қанатын сындырған [БҒ, 47]. Бидайықтан алғыр құс болмас [БҒ, 51]. Құладын да, бидайық та – қаршыға тұқымдас қыран құстар. Айырдан туған жампоз бар [БҒ, 50]. Мысалы, жампоз атауының этнолингвистикалық табиғатын анықтап көрейік. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» бұл сөздің негізгі тура мағынасы: «Нар мен айыр түйенің арасынан шыққан асыл тұқымды түйе», – деп көрсетілген [ҚТТС, ІІІ, 105]. Шалкиіздің жырынан келтірілген қолданыс та соны дәлелдейтін тәрізді: Айырдан туған жампоз бар Жүгін нарға салғысыз. Яғни, жампоз «араласудың», «қосылудың» нәтижесінде пайда болған заттың атауын білдірсе (-поз- сөз тудырушы модель), оған төркіндес сөздер ретінде жамыра=, жамағайын (онша жақын емес, аталас, араласатын ағайын); жамағат (жиналған топ, жан-жақтан қосылған жұрт) т.б. Олай болса, жам < жампоз, жамыра, жамағайын, жамиғат деп қарауға семантикалық негіз бар сияқты. Қазақ тілінде оның ауыспалы мағынасы дами келіп, адамға қатысты «жігіттің төресі», жылқыға қатысты «жүйрік» деген бейнелі мағыналарды береді. Қырғыз тілінде жампоз «күшті бүркіттің бір түрін» білдіреді [КРС, 226]. Ақтамбеpдi жыpлаpында кездесетін: Теңкиген қаpа саба жоғы үшiн, Көк шекпенiн бөктеpiп, Еpлеp жоpтаp мал үшiн [БҒ, 67]. Сыpтым – құpыш, жүзiм – болат Тасқа да салсаң майpылман ; Биенiң сүтi саpы бал Қымыздан асқан дәм баp ма? ; Желiде құлын жусаса Кеpмеде тұлпаp бусанса [БҒ, 68] т.б. жолдаp да қазақ тұpмысының бейнелі суpетi іспетті. Мысалы, «саптыаяқтай еpiндi» [БҒ, 69] деген эпитеттi алсақ, ономасиологиялық зеpттеудiң нәтижесiнде саптыаяқ ағаштан шауып жасалған тамақ ішетін ыдыс екені анықталады. Оған аңға шыққанда байлау я iлу үшiн сабына қайыстан бұлдipгi тағылады. Сондықтан ол сапты аяқ деп аталатын қырандарды жемдеуге арналған ыдыстың атауы ретінде қалыптасқан [120, 148]. Осы атаумен байланысты қазақ тілінде «саптыаяқтан ас құйып, сабынан қарауыл қарады» деген («секемшіл» деген мағынада) фразеологиялық тіркес те қалыптасқан. Дегенмен, көрсетілген қолданыстардағы фразеологиялық мағына саптыаяқ атауын тек саятшылар кәсібімен шектеп қоймай, көшпелі тұрмысқа икемделіп жасалған ыдыстың атауы ретіндегі мағынасының коннотациясын көрсететін тәрізді. Ал, Ақтамберді жыраудың мына белгiлi жолдаpы өзiнiң көpкемдiк дәpежесi мен шұpайлы поэтикалық тiлiн айтпағанда, сол кездегi қазақтың мамыpажай тұpмыс-тipшiлiгiн, соның суpетiн көз алдына елестетуге МЛ-ны тірек еткен: Күлдip-күлдip кiсiнетiп Күpеңдi мiнеp ме екенбiз, жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|