«Қазақ тілі мен əдебиеті» мамандықтары бойынша қашықтан оқыту жүйесінде оқитын студенттерге арналған «Қазіргі қазақ тілі: морфология»

Ауыспалы салт –жəне ауыспалы сабақты етістіктер. 
Қимылдың  объектіге  қатысы  болып  келуіне  қарай  етітіктің  түбірлері  сабақты  жəне 
салт етістіктер болып екі топқа бөлінеді. Етістіктердің барлығы субъекті жасайтын амал-
əрекетті  немесе  процесті  білдіреді.  Осы  процесте  амал  не  іс-қимыл  объектіге  тікелей 
тіреліп, яғни сабақталып, немесе іс-қимыл объектіге тірелмей, жанай жүзеге асырылады. 
Етістіктің  салт  жəне  сабақты  болып  бөлінуі  оның  жалпы  грамматикалық 
семантикасына  байланысты.  Кейбір  етістіктер  предикаттық  қызметте  жұмсалғанда, 
объектінің  тура  толықтауыш  болып  келуін,  яғни  табыс  септігі  сөз  болып  келуін  талап 
етеді.  Ал  етістіктердің екінші  бір  тобы  табыс  септігі  сөздің  келуін  қаламай-ақ,  оған  салт 
күйінде жалғана береді. Мысалы, Сен ауылды көр де, тез кері қайт, деген сөйлемді алып 
қарастырайық.  Осы  құрмалас  сөйлемдегі  көр  етістігі  бірдемені  /ауылды/  көру  керектігін 
білдіріп, сол сөзбен сабақтасып тұр да, қайт етістігі ондай объектіні керек етпей, тек кері 
келу туралы мағына беріп тұр. 
Яғни, сөйлеуде не сөйлем ішінде табыс септікті сөзді, демек тура толықтауышты сөзді 
керек ететін семантикасы бар етістіктерді сабақты етістіктер деп атайды. 
Ал,  табыс  септікті  сөзді  керек  етпейтін,  кімді-нені  деген  сұрауларға  жауап  күтпейтін 
етістіктерді салт етістіктер деп атайды.  
Етістіктердің  салт  жəне  сабақты  болып  берілуі    түркі  тілдерінде,  соның  ішінде  қазақ 
тілінде де, екі түрде келеді: 
1) 
Ешқандай  грамматикалық  көрсеткішсіз  –  ақ,  түбір  күйінде  өзінің  ішкі 
лексикалық  мағынасына  қарай  салт  жəне  сабақты  болып  келетін  етістіктер: 
Мысалы,  қайғыр,  қуан,  отыр,  өс,  өн  –  салт  етістіктер.  Аш,  айт,  бақ,  бер,  ек,  ем 
т.б. – сабақты етістіктер 
2) 
Арнайы  грамматикалық  көрсеткіш  арқылы  салт  жəне  сабақты  болып  берілетін 
етістіктер. 
Тіл ғылымында белгілі категориялардың арнайы морфемасыз, өзінің ішкі мағынасына 
қарай бөлінуін грамматикалық топ /разряд/ деп атайды. 
Грамматикалық категорияның арнайы морфема арқылы берілуін категориялық форма 
деп атайды. 
 
Салт  жəне  сабақты  етістіктердің  арнаулы  формалар  арқылы  жасалуын  олардың 
ауыспалы түрі деп атайды. 
 
 
САЛТ ЕТІСТІКТЕР. Салт етістіктер екі түрде жұмсалады: 
1)  Тура  салт  етістіктер.  Бұған  түбір  етістік  күйінде  тұрып,  табыс  септігін  меңгермейтін 
етістіктер  жатады.  Бұл  етістіктерде  салт  етістік  мағынасын  білдіретін  арнаулы 
грамматикалық  форма  болмайды,  салттық  мағына  етістіктердің  өз  бойында,  лексикалық 
мағынасында сақталады. Мысалы, ау, бар, бұқ, жат, жұқ, жүр, кел, көн, күл, кір, қал, қаш, 
нан,  өз,  өс  піс,  сал,  ти,  ол,  тоң,  төз,  тұр,  түс,  ұш,  шық,  ық,  айны,  айық,  ақса,  бекң,  құла, 
бұлқын, дегді, есір, елті, жарыс, жүгір, зерік, күрес, қажы, қуан, құлшын, отыр, өкін, сергі, 
ұмтыл, үде т.б. 
2)  Ауыспалы  салт  етістіктер.  Салт  етістіктердің  бұл  түрі  сабақты  етістіктерге  жұрнақтар 
жалғану арқылы жасалады. Ол жұрнақтар - өздік етіс ырықсыз етістің жұрнақтары. Яғни, 
тіліміздегі  өздік  етіс  пен  ырықсыз  етіс  жұрнақтарын  жалғаған  етістіктер  –  сабақты 
етістіктердің  салт  етістікке  айналған  түрі.  Мысалы,  ора  –  сабақты  етістік.  Егер  осы 
етістікке  өздік  етістің  формасын  (-ң)  жалғасақ,  салт  етістік  болып  шығады:  ора-оран. 
Немесе ырықсыз етістің   -л  жұрнағын жалғасақ та, салт етістік шығады. 
 
Қазақ  тілінде  салт  жəне  сабақты  етістік  категориясы  етіс  категориясымен  тығыз 
байланысты. 
 
Салт  етістіктердің  мағыналық  ерекшеліктері  сан  алуан.  Ол  туралы  етістіктің 
мағынасы туралы тақырыпта айтылған болатын. 
 

САБАҚТЫ  ЕТІСТІКТЕР.  Сабақты  етістік  объекті  арқылы  пайда  болады.  Объекті 
болмаса,  сабақты  етістіктер  де  болмайды.  Сабақты  етістіктердің  табыс  септігі  тура 
толықтауыштымеңгеру қабілеттілігі екі түрлі жолмен көрінеді: ə) Тура сабақты етістіктер. 
Тура  күйінде  тұрып,  өзінің  ішкі  мағынасы  арқылы  қимыл-əрекет  объектіге  тікелей 
бағытталып,  яғни,  лексикалық  мағынасы  арқылы  табыс  септігі  сөзді  керек  ететін 
етістіктер. Мысалы, аш, айт, бақ, бер, ек, ем, жаз, жай, қи, үз, сеп, сыз, тап, тер, үй, шеш, 
ыс, іл, іш, айда, апар, емде, əкет, болжа, еге, күре, бүрке, еле, жалға, жама, жасыр, жұмса, 
сапыр т.б. 
Осы  етістіктердің  қай-қайсысы  да  қолдану  процесі  кезінде,  нені-кімді  деген 
сұрауларға жауап беретін табыс септігі сөздерге сабақталады. 
Тура сабақты етістіктердің грамматикалық көрсеткіші жоқ.  
2)  Ауыспалы  сабақты  етістіктер.  Етістіктің  түбіріне  арнаулы  жұрнақтар  жалғану 
арқылы сабақты етістіктер қалыптаса алады. Ол жұрнақтар - өзгелік етістің жұрнақтары: -
т,    -ыт,    -іт,    -дыр,    -дір,    -тыр,    -тір,    -ыр,    -ір,    -ғыз,    -гіз,    -қыз,  -кіз.  Мысалы,  кейбір 
ғалымдар  кез-келген  етістікке  өзгелік  етістің  жұрнағы  жалғанса,  өзгелік  мəні  туады  деп 
есептейді. Шынында да, олай емес. Өзгелік мəні тек сабақты етістіктерге өзгелік жұрнағы 
жалғанатын  болса  ғана,  пайда  болады.  Ал  салт  етістікке  өзгелік  етістің  жұрнағы 
жалғанатын болса, онда өзгелік мəні емес, бар болғаны сабақты етістік ғана пайда болады. 
Мысалы,  кел  сөзін  алайық.  Мен  оның  істегенін  алдына  кел-тір-дім.  Өзгелік  етістің 
жұрнағы жалғанғанымен, өзгелік мағынасы жоқ. Қимыл иесі-мен. Демек, тек сабақтылық 
мəні ғана пайда болып тұр. 
 
Осындай, салт етістіктің өзгелік етіс жұрнағы арқылы сабақты етістікке айналуын 
тіл ғылымында етістіктің каузатив формасы (каузативная форма глагола) деп атайды. 
 
 
 
БОЛЫМДЫ ЖƏНЕ БОЛЫМСЫЗ ЕТІСТІКТЕР. 
 
 
Амал  не  іс-əрекеттің  болу-болмауы  туралы  түсінік  –  табиғи  нəрсе.  Болымды-
болымсыздық категориясы – барлық сөз табына тəн категория. Олардың берілу формасы 
əр  түрлі  болып  келуі  мүмкін,  ал  болымды-болымсыздық  туралы  мағына  барлық  сөз 
таптарында  көрінеді.  Мысалы,  адам-адам  емес,  ақ-ақ  емес,  үшеу-үшеу  емес,  алыс-алыс 
емес т.б. Сондай-ақ саясат-бисаясат. Шара-шарасыз, қам-бейқам т.б. 
 
Болымды-болымсыздық категориясы есімдерде үш түрлі форма арқылы беріледі: 
1.  Емес сөзінің тіркесуі арқылы. 
2.  Тілде өте сирек кездесетін би, -бей, префикстері арқылы. 
3.  Мағыналары қарама-қарсы болып келетін антонимдер арқылы. 
Мысалы, ақ-қара, үлкен-кіші, аз-көп, кəрі-жас т.б. 
Болымды-болымсыздық  категориясы  сол  сияқты,  етістікке  де  тəн  болып  келеді. 
Етістіктердегі бұл категорияның берілуі есімдерге қарағанда өзгеше болып келеді. 
Етістіктің  болымды  мағынасы  арнайы  көрсеткіштер  арқылы  жасалынбайды.  Яғни, 
етістіктің  болымды  түрі  түбір,  туынды  түбір  жəне  күрделі  етістік  түрінде  келетін 
етістіктерден тұрады. 
Ал етістіктің болымсыздық категориясы екі түрлі тəсілмен жасалады: 
1. Синтетикалық тəсіл арқылы жасалыну жолы етістіктің түбіріне (негіз,туынды түбір, 
күрделі  етістік),  етіс  жұрнағынан  кейін,  кейде  етіс  жұрнағынсыз  да  болымсыздық  мəнін 
беретін –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, жұрнағы арқылы жалғану арқылы жасалады. Мысалы, 
аш-ашпа, көр-көрме, кел-келме, оқы-оқыма, кешік-кешікпе, бас-баспа т.б. 
Міне,  осы  жұрнақтар  арқылы  істің  не  амалдың  болғанын,  болатынын  емес, 
болмағанын  не  болмайтынын  білдіреді.  Болымсыздық  формасын  қабылдаған  етістік 
өзінен  кейін  рай,  шақ,  есімше,  көсемше,  категорияларын  береді.  Мысалы,  келмегісі,  кел, 
келмеді, келмеген, келмеп еді т.б. 

Болымсыздық формасын күрделі етістіктерге де жалғай береді. Стильдік мақсатка сай 
болымсыздық жұрнағы кейде жетекші етістікке, кейде көмекші етістікке, ал кейде екеуіне 
бірдей  жалғанып  келеді.  Мысалы,  келмей  қойды,  келе  қоймады,  келмей  қоймады. 
Соңғысы  қолданыс  белгілі  бір  стильдік  талапқа  бағытталған,  семантикалық  мəні  де 
алдыңғылардан бөлек. Яғни, болымсыздықты білдіреді. 
Отыр,  жүр,  тұр,  қалып  етістіктері  болымсыздық  жұрнағы  да,  сұраулық  шылау  да 
жалғана  береді.  Басқа  етістіктердің негізіне  сұраулық  шылау  тіркесіп  келіп  айтылмайды. 
Мысалы, отыр-ма, жүр-ме, тұр-ма – бұлар болымсыз формалар. Ал отыр ма, жүр ме, тұр 
ма  –  бұлар  сұрау  мəнді  тұлғалар.  Бұларды  бір-бірінен  екпін  өзгешелігі  арқылы  айыра 
аламыз. Отырма, жүрме, тұрма болып келетін болымсыз формалар СЕН деген есімдігімен 
қиысып келіп сен отырма, сен жүрме сен тұрма формасында қиысады жəне болымсыздық 
жұрнақтарына екпін түспейді. 
Ал сұраулық шылауы форма отырма, жүрме, тұрма ІІІ жақ жіктеу есімдігі ОЛ, ОЛАР 
мен  ол  отыр  ма,  ол  жүр  ме,  ол  тұр  ма  түрінде  келіп  қиысады  жəне  олар  (сұраулы 
шылаулар) екпінге ие болады. 
2.  Аналитикалық  тəсіл  арқылы  берілу  жолы.  Болымсыздық  мағынасы  кейде 
аналитикалық  тəсіл  арқылы  да  беріледі.  Яғни,  Е  көмекші  етістігінің  болымсыз  түрі  мен 
жоқ сөз етістіктерімен тіркесіп келіп, болымсыздық мағынасын береді. 
 
Бұл  екі  сөз  де  негізінен  есімше  тұлғасындағы  етістіктермен  тіркесіп  келіп, 
болымсыздық  мəнін  береді:  Келген    емес,  келген  жоқ,  келер  емес,  келетін  емес,  алатын 
емес, алған емес, алған жоқ т.б. 
 
Егер  емес,  жоқ  сөзі  болымсыз  етістікпен  тіркессе,  болымды  форма  пайда  болады. 
Бұл  стилистикалық  қажеттіліктен  пайда  болады.  Мысалы,  алмаған  емес-алды,  көрмеген 
емес – көрді т.б. 
 
Дəріс -14.  
Тақырыбы: Етіс категориясының мағыналық жəне тұлғалық түрлері. 
Өздік, өзгелік, ортақ етістер жəне олардың жасалу жолдары.  
Ырықсыз етіс жəне оның жасалу жолы.  
Өздік жəне өзгелік етістерінің айырмашылықтары. 
 
Етіс  категориясы  өзге  түркі  тілдеріндегі  сияқты  өз  алдына  жеке  бөліп  қарауға 
келетін  дербес  грамматикалық  категория  болып  есептеледі.  Етіс  категориясы-  түбір 
етістіктен  туатын  грамматикалық  категория.  Етіс  формалары  өзі  мен  жалғанған  түбір 
етістікпен  лексикалық  мағына  жағынан  бір  болып  келіп,  жарыса  өмір  сүреді.  Етіс 
категориясы  іс-əрекетпен  субъекті  мен  объекті  арасындағы  қатынасты  білдіреді.  Бұл 
категория  етістіктің  басқа  категорияларынан  өзінің  мағыналық  жəне  тұлғалық 
өзгешеліктері, сондай-ақ, синтаксистік қызметі арқылы ерекшеленеді. Мысалы: 
1.  Ол одан жөн сұрады. 
2.  Олар бір-бірінен жөн сұрасты. 
3.  Ол одан жөн сұратты. 
4.  Одан жөн сұралды. 
5.  Ол өзі сұранды. 
  
Міне,  осы  сөйлемдердегі  етістіктерді  бір-бірімен  салыстырып  көрелік.  Бұл 
етістіктердің  құрамындағы  /сұрады,  сұрасты,  сұратты,  сұралды,  сұранды/  жедел  өткен 
шақтың  формасын  алып  тастағаннан  кейін  сұра,  сұрас,  сұрат,  сұрал,  сұран  етістіктерін 
алып қарасақ, лексикалық мағынасы бірдей. Бұлар бір түбірден өрбіген. Ол түбір – сұра. 
Ал  басқасы  осы  түбірден  –  с,  -т,  -л,  -н  арқылы  жасалып  тұр.  Олардың  лексикалық 
мағыналары бір болса да семантикалық мəндерінде бір-бірінен айырмашылық бар. 
 
Етіс  формасы  сөйлемнің  грамматикалық  құрылысына  өзгеріс  енгізіп  отырады. 
Мысалы, 1 сөйлемде қимыл иесі бір адам екенін білсек, 2 сөйлемде қимылға бір субъекті 
емес, екі не одан да көп субъекті қатысқанын біле аламыз. Сондай-ақ, жөн-жосықты бір-

бірінен сұрағанын білеміз. Бұл сөйлемнің құрылысын өзгертеді. Субъекті бірнешеу, жəне 
олар  амалға  ортақтас.  3-сөйлемнің  құрылысы  алдыңғыларына  қарағанда  өзгеше:  əрекетті 
жасатырушы  бір  адам  да,  оны  жасаушы  бөгде  адам  екенін  біле  аламыз.  Ал  4-сөйлемдегі 
семантика мүлде бөлек. Бұл сөйлемде жасаушы да, жасаттырушы да көрінбейді. Сөйлемде 
амалды  жүзеге  асырушы  адам  сол  амалдың  əрі  субъектісі,  əрі  объектісі  болады.  Яғни, 
амал субъектінің өзі үшін жұмсалады. 
 
Сонымен етіс категориясы дегеніміз не? 
 
Етіс  категориясы  деп  амалды  объекті  мен  субъектіге  қатысын  білдіретін 
формаларды айтамыз. 
 
Етіс  формалары  түбір  етістіктерге  де,  туынды  етістіктерге  де,  күрделі  етістіктерге 
қажетінше жалғана береді. 
 
Етістіктерді классификациялау мəселесі: 
 
Етістерді  түрлерге  бөлу  мəселесі  қазіргі  қазақ  тілінде  ортақ  пікірге  келмеген 
проблема.  Академиялық  грамматикада,  сондай-ақ,  А.Ысқақовтың  оқулығында  етістерді 
аффикстердің түрлеріне қарай, мағыналары мен қызметіне қарай 5 түрге бөледі: 
1.  Негізгі етіс. 
2.  Өздік етіс. 
3.  Ырықсыз етіс. 
4.  Өзгелік етіс 
5.  Ортақ етіс. 
  
Даулы  талас  негізгі  етіс  төңірегінде  басталады.  Негізгі  етістің  арнаулы  аффикстік 
көрсеткіші жоқ. Бұл етіс басқа етістерге негіз, таяныш болады деп есептейді А.Ысқақов. 
 
Маманов етістің бұл түрін жоқ деп есептейді. Ол етістер санын 4 деп есептейді. Ол 
өзінің пікірін негізгі етістің көрсеткіш формасының жоқтығымен дəлелдейді. «Негізгі етіс 
деген жоқ, етістің негізі ғана бар.» 
2.  Өздік  етіс.  Өздік  етіс  формасында  берілетін  қимыл  не  əрекеттің  иесі  көбінесе  адам  не 
жанды  зат  болып  отырады.  Кейде  қимыл  иесі  жанды  зат  болмай, табиғат  атауы  не  басқа 
бір  зат  болып  келеді:  Көк  бұлт  көлеңкесін  көлге  түсіріп,  айнала  қарай  сыланды.  Осы 
сөйлемдегі өздік етіс формасында беріліп тұрған етістік – сыланды. Қимыл иесі – бұлт. Ол 
– метафоралы қолданыс. Өздік етістің негізгі формасы: -ын, -ін, -н жұрнағы. 
Өздік  етіс,  көбінесе,  сабақты  етістіктен  жасалады.  Алайда,  етістіктердің  бəрі,  соның 
ішінде  сабақты  етістіктердің  бəрідерлік  өздік  етіс  мағынасын  бере  алмайды.  Мысалы, 
баянда, оқы, үз, апар секілді сабақты етістіктерді алып қарйық. Бұл етістіктерден сабақты 
етістік  жасалмайды.  Себебі,  адам  өзін-өзі  баяндауы,  оқуы,  үзуі,  апаруы  мүмкін  емес. 
Сондықтан  қимыл  иесінің  өзіне  бағыттауға,  өзіне  қарата  жұмсауға  мүмкін  болатын 
қимылдарды білдіретін етістіктер ғана өздік етіс бола алады. Яғни, қимыл иесі /адам/ өзін-
өзі  жууы,  өзінің  шашын  өзі  тарауы,  өзін-өзі  сүртуі  мүмкін.  Осыдан  етістіктің  жуынды, 
таранды,  сүртінді  сияқты  формалары  қалыптасады  да,  оны  өздік  етіс  формалары  деп 
түсінеміз. 
 
Өздік  етіс  мəнін  беретін  басқа  да  формалар  бар.  Негізінен,  ырықсыз  етістің 
тұлғалық көрсеткіші болып келетін – ыл, -іл, -л аффиксі көптеген етістіктермен қосылып, 
өздік  етіс  мəнін  береді.  Мысалы,  аурудан  жаз-ыл-у,  и-іл-іп  бүг-іл-у,  бұр-ыл-у,  оқуға  бер-
іл-у, кер-іл-у т.б. 
 
Бұл  аффикстерді  жеке  сөздің  құрамынан  айыра  алмаймыз.  Тек  контекстік 
қолданыста ғана ажырата аламыз. 
 
Мысалы, жаз-ыл, көр-ін, тазала-н сияқты етістіктерді алып салыстырып көрелік: 
 
1. Өздік етіс:                                                        2. Ырықсыз етіс: 
Мен тізімге барып жазылдым.                       Хат жазылды. 
Ол дəрігерге көрінді.                                      Алыстан бір үй көрінді. 
Жолаушы тазаланып жуынды.                      Қора тазаланды. 
-ық,  -ік,  -лық,  -лік,  -дық,  -дік,  -тық,  -тік  жұрнақтары  арқылы  да  өздік  етістің  мəні  беріле 
береді. Мысалы, қан-ық, бу-лық, и-лік, бас-тық, көн-дік т.б. 

 
Сондай-ақ, қате-лес, орна-лас, жайға-с сөздерінде жəне т.б. сөздерде  -с, -лас, -лес 
аффикстері де өздік етіс тудыра алады. 
 
-лан,  -лен,  -дан,  -ден,  -тан,  -тен  күрделі  аффиксі  арқылы  жасалған  есім  негізді 
туынды  етістіктер  өздік  етіс  мағынасында  жұмсала  береді.  Мысалы,  əуре-лен,  қату-лан, 
қаһар-лан, мейір-лен т.б. Себебі, бұл аффикстер – құранды аффикстер. Оның құрамында –
н жұрнағы бар. Бұл жұрнақтар арқылы жасалған етістіктер салт етістіктер болады. 
 
2. Ырықсыз етіс. Етістің бұл түрі етістіктің түбіріне  -ыл, -іл, -л жұрнағы жалғану 
арқылы  жасалады.  Мысалы:  Тақта  сүрт-іл-ді,  қазан  ас-ыл-ды,  кір  жу-ыл-ды,  жиналыс 
баста-л-ды, жүк түсір-іл-ді т.б. 
 
Ырықсыз  етіс  баяндауыш  қызметінде  жұмсалған  кезде  қимыл  иесі  айтылмайды. 
Сөйлемде  қимыл  иесінің  кім  екені  белгісіз  болады.  Ырықсыз  етістің  жұрнағы  етістіктің 
мағынасына  қимылдың  өздігінен,  яғни  ырықсыз  істелетінін  анықтайтын  мəн  жамайды. 
Амалды кім істегені /субъектісі/ көрінбейді де, объектінің қызметі активтенеді. 
 
Мысалы: 1. Үміт кір жуды.                   2. Кір жуылды. 
а) Үміт – субъект, қимыл иесі, бастауыш, 
    кір – объект, толықтауыш, 
    жуды – предикат, субъектінің қимылы, баяндауыш. 
б) Кір – объект, бастауыш, 
    жуылды – предикат, баяндауыш.  Ал субъект сөйлемде айтылмай, белгісіз қалып отыр. 
Ырықсыз  етісті  басқа  етіс  түрінен  оқшаулап  көрсететін  бір  ерекшелік  бар.  Етістіктің 
негізіне  бірнеше  аффикстер  жалғанған  кезде  ырықсыз  етістің  формасы  соңынан 
жалғанады.  Яғни,  ырықсыз  етіс  формасын  қабылдаған  етістік  одан  ірі  етіс  аффикстерін 
қабылдамайды. 
 
Ырықсыз  етіс  те  өздік  етіс  сияқты  сабақты  етістіктен  туындайды.  Ырықсыз  етіс  - 
өздік етіспен салыстырғанда, əлдеқайда көп қолданылатын өнімді форма. 
 
Ырықсыздық  мəні  кейде  өздік  етістің  формасы  –ын,  -ін,  -н  жұрнағы  арқылы  да 
беріледі.  Мыс,  ал-ын-ды,  сөй-ле-н-ді,  сайла-н,  байла-н,  бөл-ін  т.б.  Түбір  етістіктің  соңғы 
буынында  л  дыбысы  келсе,  ырықсыз  етіс  жұрнағы  –ын,  -ін,  -  н,  түрінде  келеді.  Алайда, 
ырықсыздық мəнін тудыруда бұл жұрнақтар өнімді қызмет атқармайды. –лын, -лін, -ныл, -
ніл  күрделі  жұрнақтары  да  ырықсыз  етіс  жасайтын  қосымшалар  ретінде  қолданылады. 
Мысалы,  ет  же-лін-ді.  Жоқ  ізде-лін-ді,  ат  байла-ныл-ды  т.б.  Ырықсыз  етістің  бұлай 
жасалуы сирек кездесетін құбылыс. 
 
3.  Өзгелік  етіс.  Етістің  бұл  түрі  өзге  етістерге  қарағанда  жиі  қолданылатын  түрі. 
Өзгелік  етіс  субъектінің  қимылы  объектіге  тікелей  емес,  екінші  біреу  арқылы 
бағытталатынын білдіретін сабақты етістіктің грамматикалық формасы. Бұл Мамановтың 
өзгелік  етіске  берген  анықтамасы.  Яғни,  қимыл  иесі  амалды  өзі  істемей,  екінші  біреуге 
істететінін көрсететін форма. Мысалы: ал-дыр, жаз-дыр, жұл-ғыз, ұста-т, көбейт-тір. 
 
Ал академиялық грамматикада ырықсыз етіс тұлғасындағыдан басқа сабақты жəне 
салт  етістіктер  өзгелік  етіс  аффикстерімен  тұлғаланып  қолданыла  береді  деп 
тұжырымдайды. 
 
Шынында да, бұл тұжырым дұрыс па? Енді осыған тоқталып көрелік. Өзгелік етіс 
жасайтын жұрнақтар мыналар: -т, -тыр, -тір, -дыр, -дір, -қыз, -кіз, -ғыз, -гіз. Академиялық 
грамматикада  берілген  анықтамаға  сүйенсек,  тек  ырықсыз  етісте  тұрған  етістікте  тұрған 
басқа  етістіктердің  бəрі  салт  жəне  сабақты  екеніне  қарамай  өзгелік  етіс  формасын 
қабылдап,  өзгелік  мəнін  бере  алады.  Мысалы,  отыр,  ақ,  тоқта  сөздерінде  ешбір 
ырықсыздық  мəні  жоқ.  Демек,  біз  өзгелік  етіс  формасын  қосып,  өзгелік  мəн  тудыра 
аламыз: 
1.  Айша ағаш отырғызды. 
2.  Айдарбек қасқырды өлтірді. 
3.  Мұрат арықтан су ағызды. 
4.  Айымбек аттарын тоқтатты. 

  
Анықтама  бойынша  өзгелік  етісті  форманы  жасадық.  Алайда,  ол  форма  бар  ма? 
Айша  ағашты  басқаға  емес,  өзі  отырғызды.  Басқа  қимылдар  да  өздері  арқылы  жасалған. 
Қай сөйлемде болмасын қимыл иелері тікелей бастауыш ретінде қолданылып тұр. 
Бұлар  өзгешелік  етіс  емес.  Тек  салт  етістіктен  сабақты  етістік  жасалып  қана  тұр.  Бұл 
пікірді қостайтындар кейде етіс теориясынан ауытқып, жаңсақ түсінікке дейін барып жүр. 
 
Мысалы:  
1.  Шофер машинасын жайлап көпірден өткізді. 
2.  Нəзипа Анарды жылатты. 
  
 
Осы сөйлемдердегі қимылдың түп иелері – шофер мен Нəзипа. Бірақ, қимылды өзі 
орындап  отырған  жоқ,  қимылдың  тікелей  иесі  машина  мен  Анар  деп  түсіндіреді.  Яғни, 
объектіні агенске айналдырады. 
 
 
Қимылдың  иесін  –  субъект,  қимылдың  тікелей  орындаушысын  –  объект,  ал 
баяндауышты предикат деп атайды. Яғни, өзгелік етіс мəнін туғызу үшін, агенс сөзі керек. 
Салт  етістіктен  өзгелік  етіс  жұрнағы  арқылы  жасалған  сабақты  етістіктер  агенсті  керек 
етпейді.  Салт  етістіктен  сабақты  етістікке  айналған  етістік  тұлғасын  өзгелік  етіс 
жұрнақтарының бірі жалғануы керек. Мысалы, отырт-тыр, тоқтат-тыр, сөндір-т, азайт-тыр 
т.б. 
 
 
Өзгелік етіс жұрнақтарының жалғану тəртібі: 
 
а/    -  т  жұрнағы  көбінесе  дауысты  дыбысқа  жəне  сонар  дыбысқа  бітетін  негіздерге 
жалғанады. Күре-т, оқы-т, жүгір-т, жөнел-т, қуан-т, азай-т т.б. 
 
б/      -  тыр,-тір,-дыр,-дір  жұрнағы  қатаң  жəне  сонар  дыбысқа  біткен  етістік  негіздеріне 
жалғанады. Мысалы: ал-дыр, бер-дір, жап-тыр т.б. 
 
в/    - қыз,-кіз,-ғыз,-гіз жұрнағы дауыссызға біткен түбірлерге жалғанады. Мысалы: жина-
т-қыз,  отыр-ғыз  т.б.  Кейде  өзгелік  етіс  жұрнақтары  бірінің  үстіне  бірі  3-4  ретке  дейін 
жалғана береді. А.Ысқақов оқулығында бұл құбылыс тиісті үстеме мағына жалғайды деп 
түсіндіріледі. Бұл дұрыс тұжырым. Оны біз мынадай салыстыру арқылы анықтай аламыз: 
сөйлеу-сөйлету, сөйлеттіру, сөйлеттірткізу, алу-алдыру, алдырту, алдыртқызу, алғыздыру 
т.б.  
 
 
6. Ортақ етіс. Ортақ етіс салт жəне сабақты етістіктерге осы етістің морфологиялық 
көрсеткіші болып есептелетін –с,-ыс,-іс жұрнағы жалғану арқылы жасалады. 
 
 
Ортақ  етіс  қимылдың  бірнеше  субъектіге  ортақ  екендігін  білдіреді.  Бұл  мəн 
көпшілік  жағдайда  күрделі  –лас,  -лес,-дас,-дес,-тас,-тес  жұрнақтары  арқылы  беріледі: 
ақыл-дас, тату-лас т.б. 
 
 
Ортақ  етіс  баяндауыш  тұлғасында  жұмсалған  кезде  оның  бастауыштары  мынадай 
түрде келеді: 
1.  Жіктеу  есімдігінің  көптік  түрінде:  Біз  бір-бірімізді  ұғынысқандай  болдық.  Олар 
қолтықтасып келе жатыр. 
2.  Зат  есімнің  көптік  түрінде:  Екі  сұңқар  таласса,  бір  құзғынға  жем  болар.  Аттар 
тебісті. 
3.  Жинақтық сан есім түрінде: Екеуі енді ғана түсініскендей болды. 
3.  Біз  етістіктердің  түріне  толық  тоқталып  өттік.  Сонымен,  негізгі  етіс  категориясы  
қазіргі  қазақ  тілінде  болмайды  деп  айта  аламыз.  Морфологиялық  көрсеткіші  жоқ 
етіс болмайды. Ол етіс емес, етістіктің негізі ғана. Мектеп оқулықтарында етістіктң 
4  түрі  берілген.  Ғалымдар  оларды  үштен  сегізге  дейін  бөліп  жүр.  Қазіргі  қазақ 
тілінде етіс категориясын кең зерттеген ғалым – А.Қалыбаева. «Қазақ тіліндегі етіс 
категориясының»,  сондай-ақ,  Ы.Мамановтың  «Етістіктің»  атты  еңбегінде  де 
етістер туралы кең əңгіме болған. 
 
 

жүктеу/скачать 0,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: