Πазаϗ тіліндегі дауыссыздардыϟ тіркесін аныϗтау бір жаϏынан жеϟіл‚ екінші
жүктеу/скачать 117,54 Kb. Pdf көрінісі
|
6-лекция
| 1 ДАУЫССЫЗДАРДЫ ТІРКЕСІ ϖазаϗ тіліндегі дауыссыздардыϟ тіркесін аныϗтау бір жаϏынан жеϟіл‚ екінші жаϏынан ϗиын. Жеϟіл болатыны‚ тіл зінде бар дыбыстарды сан Ϗасырлар бойы сапырып‚ саралап‚ сабаϗтап‚ орын-орнына ϗойып берген. Біздіϟ дыбыстар ϫндестігі деп жϫргеніміз – сол саралап‚ сабаϗтаудыϟ‚ (бірін-біріне) байланыстырудыϟ нәтижесі Ϗана. Ол бойынша‚ ϗатаϟ дауыссыздардан соϟ тек ϗатаϟдар‚ ϭяϟдардан соϟ тек ϗана ϭяϟдар‚ ϫндіден соϟ негізінен ϭяϟдар‚ ϫнділер Ϗана тϭра алады. С здіϟ ϗϭрамындаϏы дауыссыздар дауыстылардыϟ ыϟϏайына ϗарай бірыϟϏай не жуан‚ не жіϟішке болып ϫндесіп айтылады. Егер бϭл заϟдылыϗтар саϗталса‚ онда дыбыстар тіркесін арнайы ϗарастырып жатудыϟ к п ϗажеті бола да ϗоймас еді. ώасырлар бойы ауызша дамып келген ϗазаϗ тілі соϟϏы бір жарым Ϗасырда ϗаϏаз бетінен бір жола орын алып болды. Тіпті ϫндестік заϟы ескерілмей‚ ерсілеу жазылϏан с здер де жϫре-келе “жϭтынып” шыϏа келетінініϟ куәсі болып жϫрміз. АлϏаш орыс жазуымен балан тϫрінде Н. Ильминскийдіϟ ϗϭтты ϗолымен тϭсауы кесілген л (я-нді) тіркесі дауыссыздар тіркесімін зерттеушілердіϟ бәрінен ϗолдау тауып‚ кϫмән тудырмауы соныϟ айϏаϏы. Бϭл сияϗты заϟϏа ϗайшы ϗосаϗталып жϫрген дыбыстар бірсыпыра және олардыϟ бәрі дерлік дыбыстар (фонемалар) тіркесімін зерттеушілер тарапынан ϗолдау тауып келеді. Олай болатыны‚ “тіл тәжірибесінде ϭзаϗ уаϗыт бойы әлеуметтік ϗолданыста болϏан с з немесе жазу ϫлгісі‚ болмаса с зді айту даϏдысы келе-келе бϭрыс болса да‚ нормаϏа айналады да‚ одан теп-тез ажырау мϫмкін болмай ϗалады.” 1 ϖазіргі тілімізде сан Ϗасырлар бойы дамудыϟ нәтижесінде ϗалыптасϗан табиϏи дыбыс тіркестерімен ϗатар‚ кірме с здерде Ϗана кездесетін‚ жалпы заϟдылыϗϗа ϗайшы келмейтін тіркестер бар. Мәселен‚ д (баϏдар‚ баϏдат‚ даϏды‚ жаϏдай‚ таϏдыр) тіркесі байырϏы с здердіϟ тϫбірінде де‚ тϫбір мен ϗосымша аралыϏында да ϭшырамайды. Тек с здердіϟ аралыϏында Ϗана айтылады: а дала (а дала)‚ ба дулет (ба-дулет)‚ ба дреже (ба-дреже)‚ тама дмі (тама дмі)‚ а дрі (а дрі)‚ а дауыл (а дауыл)‚ о дрі (о дрі). С йте тϭра‚ кірме с здердіϟ тϫбірінде ϗолданылуы‚ “ϭяϟнан соϟ ϭяϟ дауыссыз келеді” дейтін заϟϏа сиып тϭр. Дәл осындай ϭяϟдар тіркесі б екі-аϗ с зде ϭшырайды: бабан (ба-бан)‚ аба. БайырϏы с здерде мϭндай тіркес мϫлдем ϭшырамайды‚ болуы да мϫмкін емес. Себебі с з соϟы -Ϗа аяϗталмайтыны аныϗ. Ал дыбысы б-ныϟ ыϗпалына ϭшырап әсте бола алмайды‚ керісінше б п болады. Мϭны сезімтал ϗара тіл ϗалтϗысыз біледі. XVІ Ϗ. жырауы Шалкиіз: Жϫк тиедіϟ кемеге‚ Ниет еттіϟ тәϟірініϟ ϫйі кебеге. Тәϟірініϟ ϫйі кебені ИбраϷим Халил алла жасапты‚ – деп жырлайды (Бес Ϗасыр жырлайды. 1- том‚ 40-41). Осы кебені ХХ Ϗасырдыϟ аϗыны МаϏжаннан кездестіреміз: ЖиналϏан ϟшеϟ б рі БурабайϏа‚ 1 Ñûçäûºîâà Ð. Ѽç ñàçû. 69-á. 2 Алаштыϟ кебесіндей ізгі жайϏа. ϖыз сонда: “Ноян баурым – кебем”‚ – деді. АрсыϏа асϗандаймын тауап ϗылсам‚ Кебедей Абылайдыϟ Бурабайын (М. Жϭмабаев. Батыр Баян). “Кебеніϟ” не екенін ендігі жϭрт біле бермейді. Бϭл – ϗаϏбаныϟ ϗазаϗы айтылуы. б тіркесі де дыбыстыϗ заϟϏа (ϭяϟ-ϭяϟ) ϗайшы емес. Ал баϏлан с зіндегі л олай емес. Дыбыстыϗ заϟдарды ескермей жазудыϟ салдарынан пайда болϏан жасанды дыбыс (дϭрысы‚ әріп) тіркестерін танып‚ ажырата білу ϗажет. Cйткені жасанды тіркес – тілдіϟ дыбыстыϗ жϫйесін бϭзуϏа себепкер бірден-бір фактор. ϖазаϗ тіліндегі дыбыстар тіркесін ϫш тϫрлі позицияда ϗарастыру керек болады: 1. тϫбір (морфема) деϟгейінде; 2. тϫбір мен ϗосымша жігінде; 3. с з бен с здіϟ аралыϏында (бунаϗ ішінде). Бϭлардыϟ бәріне ортаϗ жалпы заϟдылыϗтар бар да‚ әр позицияныϟ зіне тән тіркесу ерекшеліктері және бар. Мәселен‚ ϗатаϟнан соϟ ϗатаϟ‚ ϭяϟнан соϟ ϭяϟ дауыссыз келеді дейтін заϟ с з бен с здіϟ арасында саϗтала бермейді. Санап к ріϟіз: шмы‚ тртмы‚ бесмы‚ сегізмы‚ жзмы. Ϫш позицияϏа да тән айнымас заϟ ϗатаϟдардыϟ ϭяϟдармен және керісінше‚ ϭяϟдардыϟ ϗатаϟдармен ϗатар тϭрып (тіркесіп) айтылуы мϫлде жоϗ. Ал жазуда бϭлар ϗабаттаса береді (әсіресе с з бен с здіϟ арасында). Кез-келген дыбыстыϟ тіркесу мϫмкіндігін әлгі айтϗан ϫш позицияда мынадай ϫлгіде ϗарастыру керек болады: $$: 1.0 (жоϗ) 2. тараϗϗа‚ таϗϗа‚ таϗϗан‚ соϗϗы‚ соϗϗыла; 3. аϗϗар‚ аϗϗайыϟ‚ аϗϗϭс‚ баϗϗонды‚ атаϗϗϭмар; $к: 1.0 2.0 3. аϗк ϟіл‚ аϗк йлек‚ аϗкелін‚ баϗкетті. $с: 1. Жаϗсы‚ баϗсы‚ таϗсыр‚ аϗсаϗ-тоϗсаϗ; 2. баϗса‚ баϗсын‚ баϗсыз‚ жаϗса‚ жаϗсыз; 3. аϗсандыϗ‚ аϗсауыт‚ аϗсаусаϗ‚ аϗс йле‚ аϗс з. БайырϏы ϗазаϗ тіліне тән 19 дауыссыз ϫндеспеніϟ (фонеманыϟ) зара тіркесу мϫмкіндігі осылай аныϗталып‚ нәтижесі кесте тϫрінде рнектелді (3- ϗосымша). Бϭдан аϟϏаратынымыз: 1. Кесте тіліміздегі дыбыстардыϟ зара тіркесуінде белгілі бір заϟдылыϗтыϟ болатынын зерделеуге к мектесуге тиіс. 2. Шынында да‚ ϗатаϟдардан соϟ ϗатаϟдар Ϗана тϭрады. Бϭл – бϭлжымас заϟ. Оныϟ зінде де: а) тϫбір ішінде бір дыбыстыϟ ϗайталанып ϗолданылуы байырϏы с зге тән емес; ә) к$‚ тс‚ тш‚ шс‚ сш әріп тіркестері айтуда згеше ϟ алатындыϗтан‚ ϗазаϗ тілінде дәл осындай дыбыстыϗ тіркестер жоϗ деу керек болады; б) ϗатаϟдар тϫбір ішінде ϫнділерден соϟ еркін тϭрады‚ алайда оларды зіне ертпейді‚ тек с здердіϟ жапсарында ш‚ 3 т‚ с ϗатаϟдар ϭяϟ м‚ н дыбыстарына т зеді (шмы‚ т"ртмы‚ бесмы‚ шнан‚ т"ртнан‚ беснан). 3. Ϭяϟдардыϟ ішінде байырϏы с здерді аяϗтап тϭратын жалϏыз Ϗана дыбыс з (ж бірер кірме с зді Ϗана аяϗтайды). БϭϏан тек ϭяϟнан Ϗана басталатын ϗосымша жалϏанады. Тϫбір ішінде (найза‚ зауза‚ ырза‚ мезе)‚ с з арасында (жзмы‚ жзнан) кейбір ϫнділермен айтылады. Алайда ϭяϟдар ϗатаϟдармен ϗатар айтылуы мϫмкін емес (ондай жаϏдайда ϭяϟдар ϗатаϟдайды‚ немесе ϗатаϟдар ϭяϟдануϏа тиіс). Бϭл екеуі “біріне-бірі жуыспайды‚ екеуі ϗатарынан келмейді” (Б. Байтϭрсынϭлы). Орыс тілінде де осыϏан жуыϗ. 4. ϖатаϟ‚ ϭяϟдардан г рі ϫнділер тіркесуге бейімірек. Kсіресе тϫбір ішінде зінен кейінгіні ϗатаϟ‚ ϭяϟ деп алаламайды. Ϫнді й‚ у‚ дыбыстары дауыссыздан соϟ тϭрмайды. 5. “ϖазаϗтыϟ тϫбір с зінде екі дауыссыз дыбыс к ршілес ϗатар тϭрмайды‚ немейін арасында дауысты дыбыс тϭрмаϗшы‚ ϗазаϗ с зінде екі дауыссыз дыбыс к ршілес ϗатар тϭрса‚ онда с здіϟ екі с зден ϗϭралϏанын я с здіϟ ішінде жалϏаудыϟ барлыϏын к рсетеді”. 1 Рас‚ ϗазіргі тілде тϫбір ішінде екі дауыссыздыϟ тіркес ϗϭрап‚ ϗатар тϭруы ϫйреншікті ϗϭбылыс. Олардыϟ пайда болу жолдары: алдымен‚ туынды тϫбірлердіϟ‚ к бірек кірме с здердіϟ есебінен болса‚ жазудыϟ да‚ “шарапатын” жоϗϗа шыϏаруϏа болмайды. Бϭлайша пайда болϏан тіркестердіϟ ішінде к неніϟ ϗалдыϗтары да к п. ОϏан ϫнді – ϗатаϟ тіркестері жатады: ала‚ ара‚ алты‚ желке‚ алта‚ ала‚ ерке‚ клкі‚ "леті‚ шідерті‚ т.б. ώ. Мϭсабаев былай дейді: “тол деген етістіктен тол-тыр‚ кел дегеннен кел- тір делінуі – ескініϟ саϗталϏан ізі. Kйтпесе бол дегеннен бол-дыр‚ жел-желдір сияϗты тол-дыр‚ кел-дір болуы керек еді‚ дәстϫр бойынша‚ к не тϭлϏаны саϗтаϏан” 2 . Ал ϭяϟ-ϭяϟ және ϗатаϟ-ϗатаϟ тіркестер тϫбір мен ϗосымша‚ с з бен с здіϟ аралыϏында ϗатар келуі заϟϏа лайыϗ‚ етене ϗϭбылыс. Олардыϟ кірме с здердіϟ тϫбірінде ϗолданылуы жалпы заϟϏа ϗайшы келмейді‚ оϏан тілдіϟ т селуі ϗиын емес. ϖазір жиі кездесетін тϫбірдегі д тіркесі (даϏды‚ жаϏдай‚ баϏдар‚ БаϏдат) байырϏы с здерде тіркес арасында Ϗана ϭшырайды: аϏдала (аϗ дала)‚ к гала (к к ала)‚ баϏдәулет (баϗ дәулет)‚ к гдәрі (к к дәрі)‚ аϏдәптер (аϗ дәптер)‚ к гдәптер (к к дәптер). Ал бір дыбыстыϟ тϫбірде ϗайталанып ϗолданылуы байырϏы с здерде мϫлде кездеспейді. Тіл зінде жоϗϗа саϗтыϗпен‚ ϫрке ϗарайды. Мәселен‚ жазу арϗылы пайда болϏан‚ жасанды тіркесі бар с здердіϟ ϗатары к беймей‚ ϫркердей болып жϫруі де содан. 6. ϖазіргі жазу‚ айту практикамызда бϭлардан (кестедегіден) басϗа да тіркесулер ϭшырайды. Оларды б ліп ϗараϏан ж н. 1 Досмұхамедов Х. Аламан‚ Алматы‚ 1991‚ 98-б. 2 Кеңесбаев І.‚ Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика‚ фонетика. Алматы‚ 1975‚ 95-б 4 С*З (БУЫН) СОЫНДА0Ы 1ОС ДАУЫССЫЗ Бϭл негізінен еліктеу‚ одаϏай с здерге тән. Ара-тϭра зге с з таптарына тән с здер де кездеседі. Мϭны пайымдай білген дϭрыс. С з (буын) ϗос дауыссызϏа аяϗталϏанда оныϟ алдыысы нді‚ соысы $ата болуϏа тиіс. Бір ескеретін жай‚ еліктеу с здер жеке де‚ ϗайталанып та‚ к біне ет к мекші етістігімен тіркесіп айтылады‚ оларϏа жалϏанатын ϗосымша ϫнемі дауыстыдан басталады‚ с йте тϭра с з (буын) соϟындаϏы ϗатаϟ ϗ‚ к‚ п ϭяϟданбай‚ ϗалпын саϗтап тϭрады: жарыл‚ зіркіл‚ блкіл‚ ылпыл‚ жарылда‚ ылпылда‚ жалпылда т.б. С з соϟындаϏы ϫнді-ϗатаϟ тіркесі мынадай болып келеді: р: бар‚ быр‚ жар-жр‚ зыр‚ ар‚ ыр‚ сар-ср‚ бр‚ р‚ жыр‚ тар‚ шар‚ шр‚ ыр; рк: дрк‚ зірк‚ крк‚ ірк; рп:барп‚ борп‚ арп‚ крп‚ орп‚ тарп‚ тырп‚ жырп; рс: арс‚ грс‚ бырс‚ орс‚ дрс‚ мырс‚ тырс‚ ырс; рт: борт‚ бырт‚ крт‚ кірт‚ ырт‚ морт‚ сарт-срт‚ сырт‚ шарт-шрт‚ шорт‚ шырт; Есім-етістік сздер: арт‚ ерт‚ жорт‚ жрт‚ жырт‚ мерт‚ "рт‚ рт‚ сарт‚ серт‚ срт‚ тарт‚ трт‚ шарт‚ сырт‚ шерт; рш: бырш‚ кірш‚ арш‚ ырш; л: был‚ ыл‚ ол‚ сол‚ шыл‚ сыл; лк: блк‚ желк‚ клк‚ кілк‚ кілк‚ селк; лп: балп‚ болп‚ былп‚ елп‚ жалп‚ желп‚ жылп‚ желп‚ жылп‚ олп‚ ылп‚ шалп‚ салп‚ сылп; лт: блт‚ жалт-жлт‚ жылт‚ кілт‚ алт-лт‚ ылт‚ м"лт‚ млт‚ селт‚ шалт‚ шолт; зат есім: блт‚ кілт‚ салт‚ лт; етістік: ж"нелт‚ кенелт‚ ойлант; лш: балш‚ былш‚ алш; : а‚ а‚ ма‚ та‚ ты‚ са‚ с‚ то‚ ша‚ ы; зат есім: да; к: ек‚ дк‚ дік‚ кек‚ кк‚ мк‚ шік; зат есім: рек. нт: зат есім: ант‚ жент‚ кент‚ ант‚ нт; мп: кмп‚ омп‚ томп; йт: есім-етістік сздер: адырайт‚ бадырайт‚ баырайт‚ айт‚ бйт‚ бит‚ жайт‚ ит‚ кйт‚ айт‚ "йт‚ тйт‚ едірейт‚ кдірейт‚ смірейт; й: и‚ ши; уп: уп; у: у( (у(). С йтіп‚ ϗос дауыссызϏа аяϗталатын с здер алдымен еліктеуіштер екені аныϗ. Етістік с здердіϟ біразы туынды болып келеді (ж"не-л-т‚ кенел-т‚ ай-т‚ с"й-т‚ бй-т‚ едірей-т‚ смірей-т). Олардыϟ ϗайсібірі жазу арϗылы ϗалыптасϗан деуге болады. Мәселен: да$‚ рек с здерініϟ жеке жϫруі 5 ойландыруϏа тиіс. Тілде ре тϫрінде ϗалыптасϗан с з ϗайтадан араб-парсылыϗ дыбысталуына (ранг) бет бϭрϏан. Мϭныϟ зі тілімізде $‚ нк ϗос дауыссызына аяϗталϏан есім‚ етістік с здердіϟ жоϗ екенін елемеуден туϏан. СоϟϏы жылдары баспас зде трік с зін трк‚ реді‚ рек тϫрінде жазу бой к рсетіп жϫр. Бϭндай (рк) тіркес тек еліктеу с здерге Ϗана тән екені ескерілуге тиіс. Жазудыϟ жәрдемімен ϗос дауыссызϏа аяϗталып еліктеуіштерге омоним болып жϫрген зат есім: айыт‚ блт‚ кіліт және аныт туралы жоϏарыда айтылды. Ш4ЛКЕС ТІРКЕСТЕР БайырϏы с здерде кездеспейтін‚ ϗолдан жасалϏан жасанды тіркестер с з ішінде‚ буындар жігінде жетерлік. Оларды шәлкес тіркестер дейміз. Енді емле с здігінде кездесетін кейбір тϫбір ішіндегі тіркестерді пайымдап к рейік: 1. $ата-8я тіркестер. Кб: аллауакбар Тб: матбуϏат Хб: сϭхбат хз: шахзада 2. $ата-нді тіркестер $л: Ϗаϗлия‚ маϗлϭϗат $м: раϗмет‚ заϗмет км: хикмет‚ тϫрікмен хм: рахман‚ Ахмет‚ Махмϭт‚ хн: мехнат‚ сахна хр: махраб‚ михраб ;р: баϷра сл: ислам‚ мәслихат‚ асмалдыϗ см: басмашы‚ ресми‚ ісмер‚ бісміллә сн: хусни шл: шашлыϗ шм: башмаϗ‚ әшмϫшке шн: ϗϭшнаш тр: кастр л 3. 8я-$ата зх: мазхаб 4. =я-нді л: баϏлан‚ маϏлϭм‚ ϭϏлан бл: аблыϏу‚ облыс дн: жаднама м: лаϏман н: яϏни др: медресе жн: мәжнϫн жр: хижра зл: мазлϭм зм: мазмϭн‚ ϗызмет‚ жазмыш бл: аблыϏу‚ лоблу‚ облыс бр: Ϗибрат 5. нді-нді тіркестер мл: емле‚ мемлекет‚ жϫмле Дыбыстыϗ заϟϏа ϗайшы бϭл тіркестерді орфографияныϟ ісі деп ϗарап отыруϏа болмайды. Дыбыстыϗ тіркестерді зерттеушілердіϟ бәрі де бϭларды заϟды тіркес тϫрінде танитыны жоϏарыда к рсетілді. Мϭнымен келісуге мϫлде болмайды. Олардыϟ шәлкес тіркестер екенін‚ біріншіден‚ фонетикалыϗ заϟϏа жϫрмейтінінен к рсек‚ екіншіден‚ мардымсыз мысалдардыϟ зі-аϗ айтып тϭр. Бϭлар – тϫп шыϗϗан тілге еліктеп ϗолдан жасалϏан тіркестер. Мәселен‚ 6 басмашы‚ башмаϗ‚ кастр л‚ облыс‚ шашлыϗ (мϭны кәуеп‚ кебеп дейтін сияϗты еді) с здерін ы‚ $‚ дыбыстарына ϗарап ϗазаϗша деуге болады‚ ϗалϏан дыбыстыϗ ϗϭрамы таза орыстікі. Тіпті ϗазаϗтыϟ з с зіне ϗимайтын дыбысын соϟϏы буынϏа (кастр л) жазϏаннан ол ϗазаϗы болмай‚ мазаϗы болып тϭр. Cйткені аралас буынды‚ ϗатаϟ – ϫнді (тр) тіркесі олай ойлауϏа жібермейді. Мϭны ϗазаϗы етеміз десек‚ к>стірл (к>стрл) деп жазсаϗ керек-ті. ϖазаϗ тілінде и‚ у дейтін дауыстылар жоϗ‚ әріп бар. СоϟϏы буында дауыссыздыϟ алдында жазылатын осы әріптердіϟ дыбыс тіркесіне ϗатысын аныϗтай бастасаϗ‚ мынаны к рер ек (емле с здігі бойынша): йп: за айп (за ип)‚ тлійп (тлип)‚ йх: тарыйх (тарих)‚ Шафый (Шафих)‚ й$: таспый (таспи)‚ йн: аумійн (аумин)‚ ,айнеддійн (,айнеддин)‚ уз: махфуз (мазпуз)‚ ул: Расул (Расул)‚ ух: рух (рух) иф: Хатійф (Хатиф)‚ йб: Хабійб (Хабиб)‚ йд: халійд (Халид). йл: Халійл (Халил). Артикуляциясы орыс с здерін айтумен аса жетілген ϗазіргі оϗыϏан ϗауым мϭндай шым-шытырыϗ тіркестерді ϗиналмай айтатыны белгілі. 1АЙТАЛАМА ДЫБЫСТАР Бір с здіϟ екі рет ϗайталануы арϗылы $айталама $ос с здер жасалатыны белгілі. Осы ϫлгімен бір дыбыстыϟ екі рет ϗайталанып ϗолданылуын $айталама дыбыстар дейміз (Еуропа тіл білімінде мϭны гемината дейді). Мысалы: атты, ттті, атты, атта, ашшы (ащы, ашшы, асшы), тшшы (тщы, тзшы), текке, баа, аар, таппады. ϖайталама дыбыстарды да ϫш тϫрлі позицияда ϗараϏан ж н: 1) тϫбір ішінде, 2) тϫбір мен ϗосымшаныϟ, 3) с з бен с здіϟ аралыϏында. 1. С*З БЕН С*ЗДІ АРАЛЫ0ЫНДА $$: аала, ас, баарады, баайтты, оа ар, сала, аалпа, осында: к"кар а, к"каса, к"ктан, текана, бекатты, Бекали, Бекара (к айтуда $ болады). кк: к"кк"йлек, к"ккептер, к"ккл, к"ккітп. пп: к"ппала, к"пполды, к"пперді, алыпперді, кепперді, к"ппай, к"пполсын, ш"пперді. сс: бассалды, бесс"йлем, бессом, к"ссалды, с"ссарасы, к"ссзді, басса алады, тассалды. тт: т"рттеге, т"рттлік, т"рттулік, иттірлік, иттерісі, аттара, шеттілі. 7 шш: ϫшшелек, шшал, бешшелек, бешшал, бешшлдыз, шшз, бешшз, жашшыты. жж: жжжыл, то ыжжыл, ыжжанды, ыжжібек, бозжжор а, лажжо. зз: жззауыт, с"ззергері, то зза, "ззаы, теззыт, кззрлі. мм: оммы, оммал, оммрте, жамменікі, аммайдан. нн: оннар, оннан, оннрсе, сенннеге, Бϭдан байϗайтынымыз: с з бен с здіϟ арасында негізінен ϗатаϟ дауыссыздар Ϗана ϗайталанып айтылады. Ал ϭяϟдардан тек ж және з, ϫнділерден тек м, н дыбыстары Ϗана ϗайталанады, ϗалϏан дауыссыздарда мϭндай мϫмкіндік жоϗ. 2. С*З БЕН 1ОСЫМША АРАЛЫ0ЫНДА $$: санаа, баа, таа, баан, таан, аан, соы, соыла, жоа. кк: к"кке, кекке, текке, бккен, б"ккен, кке, жікке, с"кке, с"ккен, теккен, шеккен. пп: аппен, баппен, жаппады, кеппеді, теппеді, теппе, шаппа. сс: бассыз, ессіз, тссіз, іссіз, асса, басса, кессе, "ссе, тессе, с"ссз (с"зсіз), сессе (сезсе). тт: батты, бетті, бітті, кетті, жатты, айтты, айтты, сатты. шш: шешші, пешші, (кесші), ашшы (асшы) ташша (тазша), лашшыз (лажсыз). мм: жаммен (жанмен), мамаммен (маманмен), аммен, шаммен, ал аммын (ал анмын), келгеммін (келгенмін), мамаммын (маманмын), адаммын. нн: нанны, наннан, ал аннан, кеннен, келгеннен, санны, саннан, оннан. Бϭл позицияда да ϗатаϟдар мен ϫнді м, н дыбыстары еркін ϗайталанатын болса, ϭяϟдар мϫлде кездеспейді. 3. ТGБІР ІШІНДЕ Бір дыбыстыϟ тϫбір с зде ϗайталанып ϗолданылуын ойлану керек болады. А. Байтϭрсынов: “ϗазаϗ тілі “л” дыбысы ϗабат келуін сϫймейді. Сондыϗтан да екі “л” ϗабат келген жерде біреуін басϗа дыбысϗа айналдырып айтады. Мәселен, “алла” деген с здегі ϗабат келген екі “л”-дыϟ біреуін “д”- Ϗа айналдырып, “алда” ϗылып айтады, 1 – дейді. Оныϟ айтуынша, “ϗазаϗ тілі екі “л” ϗабат келуін сϫймейді”. Тез айтуда балалар с зі баллар болмай, балдар болатыны да, л дыбысыныϟ ϗосарланып ϗолданылу мϫмкіндігініϟ жоϗтыϏынан деп тϫсіну керек. Ол, б8л с здеріне к птік жалϏау жалϏанϏанда бір л тϫсіп ϗалатыны да осыдан. БарϏанмын айтуда барϏаммын – барамын болатыны да осы ϗайталама –(мм) дыбысты ϗаламаудан туϏан. 20-жылдары X. Досмϭхаметϭлы: “ϖазаϗ-ϗырϏыздыϟ тϫбір с зінде бір дыбыс екіленіп (таштидтеніп) келмейді. Сондыϗтан жат с здердегі екіленіп айтылатын дыбысты ϗазаϗ-ϗырϏыз не бір дыбыс ϗылып айтады, не соϟϏысын б тен 1 À. Áàéò½ðñûíîâ. Òië òà¹ûëûìû. 184-áåò. 8 дыбысϗа аударады. Молла – молда, ϫммет – ϫмбет, алла – алда, аууал – әуел, жиннат – жендет, суннат – сϫндет. Тіліміздіϟ заϟы осылай болϏан соϟ жат с здерді алϏанда ішіндегі дыбысты екілетіп айту, жазу керек емес” 1 , – деп жазды. ϖазіргі “ϖазаϗ тілініϟ орфографиялыϗ с здігінде” (3-басылуы, 1988) мынадай әріптер тϫбірде ϗайталанып жϫр: бб: жаббар, махаббат, лббай (од.); дд: дді, жедді (ескіше ай аты), дды, мдде; зз: иззат (кіт.), кззап, лззат); кк: ккі, ккіс (диал.); лл: алла (діни), аллауакбар (діни), бісмілл (діни), дамолла (кене), иншалла (діни), кллі, пілл; мм: еммт (кіт), мкммал; нн: жаннат, суннет (діни), суннит; пп: ткппар; сс: исса, ассалаума алайкм, ыссы; тт: мттайым. Сондай-аϗ “ϖазаϗ тілініϟ орфографиялыϗ, с здігі” (1-басылуы, 1963) біраз жалϗы есімдерде бір дыбысты ϗайталап жазуϏа ϗосады: ,аббас, ,абдолжаппар, ,абдолла, ,абиттолла, ,азизолла, ,айнеддин, ,аппар, ,изатолла, ,иззат, ,байдолла, Жаппар, Зейнолла, Лтфолла, Сейдолла, Файзолла, Лззат. Бϭлардыϟ ϗатарына соϟϏы жылдары жиі жазылып жϫрген, Мекке, Жидда с здерін ϗосыϟыз. Араб-парсы тілдерінен енген бϭл с здерде ϗазаϗ тілінде кездеспейтін ϗайталама дыбыстар жϫр. Олар: бб, лд, зз, лл, ал кк, мм, нн, пп, сс, тт сияϗты ϗайталама дыбыстар байырϏы с здердіϟ, с з бен ϗосымшаныϟ аралыϏында жиі ϭшыраϏанмен, тϫбірде кездеспейтіні аныϗ. Бϭлардыϟ ϗатарына ашшы (ащы), тϭшшы (тϭщы), ϗатты, тәтті, ыссы, аппаϗ, мәссаϏан (соϟϏы екеудіϟ табиϏаты мϫлде б лек) с здерді ϗосып ϗарау кездеседі. “ϖазаϗтыϟ тϫбір с зінде екі дауыссыз дыбыс к ршілес ϗатар тϭрмайды” 1 – дейтін Х. Досмϭхамедϭлыныϟ пікірі ойлануϏа тϭрарлыϗ. ϖалайда тϫбірде бір дыбыстыϟ ϗайталанып келуі ϭшырамайды. Сол Халел: “Елдіϟ тілі бϭзылуына еϟ алдымен оϗыϏандары себеп болады. Бϭлар жат әсерлерге баϏынϏыш келіп‚ ана тілін згертуге жол басшы болады” 1 ‚ – дейді. Тϫбірдегі ϗайталама дыбыстар жат тілге еліктеуден туϏан. С йлеу тілінде бϭлардыϟ біреуі тϫсіріліп (махабат‚ ды‚ мде‚ ді‚ кезеп‚ ,изат‚ мкмл‚ кіс‚ жанат‚ ткпр‚ Жапар)‚ немесе зге бір дыбыспен алмастырылып айтылады: клді (кϫллі)‚ келде (кәлла)‚ >мбе (әмма)‚ с>лде‚ сндет‚ кейде екеуі де згереді: (Жаппар‚ л>ппай‚ 0айнеттин). 1 Äîñì½õàìåä½ëû X. Àëàìàí. Àëìàòû, 1991. 97-6. 1 Äîñì½õàìåä½ëû Õ. Ñîíäà‚ 91-á. 1 Äîñì½õàìåä½ëû Õ. Ñîíäà. 9 1исса тϫрде жазып‚ айтып жϫрген с зіміз ϗарапайым айтуда ыса болып кетеді. Олай болатыны‚ ϗыйс-са с зінде ϗайталама дыбыстан зге‚ байырϏы буында кездеспейтін йс тіркесі және бар. Тіл даϏдыда жоϗты ϗабылдамайды. Сондыϗтан да еϟ ϭлы‚ ϗасиетті Алла‚ Мухаммад ϗазаϗ айтуында алда (Алдаберген‚ Алдажар‚ алда Ϗана ϗϭдай-ай)‚ Ма$амбет (Мϭϗамет‚ Мәмбет‚ Мәмет) болып кетеді. Осындай ϗайталама дыбыстар кездесетін араб-парсы с здері ϗазаϗ тілінде біршама‚ олардыϟ бәрі де згеріске ϭшыраϏан. Олар: олда-білдә (аллаϷ-беллаϷ) әуелі (аввали) тасаттыϗ (тасаддаϗ) жалдап (жаллап) жендет (жаллад) тажал (дажжал) саϏыз (саϗкез) мадаϗ (маддаϗ) мекер (мәккер) машаϗат (машаϗϗат) әзіл (Ϸәззал) ниет (ниййат) кезеп (кәззәп): Тезек т ре кезеп т ре. ϗаϷар (ϗаϷϷар) тандыр (таннур) делдал (даллал) ділда (тилла) ізет (Ϗиззат) ϗϭжат (хужжат) сарап (саррап) ϫде (удда) есе (хисса) міндет (миннат) ϫмбет (уммат) әзіл (Ϸаззал) ϗасап (ϗассаб) ниет (нийат) келде (калла) ϖысϗасы‚ тϫбір ішінде бір дыбыстыϟ ϗайталанып ϗолданылуы ϗазаϗ тілінде болмаϏан (байырϏы с здер негізінен бір буынды болып келетіні есте болуϏа тиіс). Алайда ϗазіргі ϗазаϗϗа бір тϫбір ішіндегі ϗайталама дыбыстар жат емес. Орыс с здерін орыс тілдеріндегідей жазып‚ айтып келе жатϗанымызϏа 60 жылдан асты. ϖазіргі ϗазаϗ тϫгелге жуыϗ осы тілдік тәжірибеден ткендер деуге болады. Орыс с здерінде ϗайталама дыбыстар мол-аϗ. Бір Ϗана лл тіркесін еске тϫсірейік: алло‚ аллея‚ аллергия‚ аллегория‚ баллада‚ баллон‚ доллар‚ каллиграфия‚ коллектив‚ коллекция‚ колледж‚ роллер т.б. ОсыϏан ϭϗсас талай дыбыстыϗ ϗайталауларды мϫдірмей ϗайталайтын бϫгінгі ϗазаϗϗа алла деп айту әсте ϗиындыϗ тудырмасы аян. Мәселе тіліміз келеді деп‚ осындай ϗайталама дыбыстарды айтуды жалϏастыра береміз бе‚ әлде тілдіϟ табиϏи болмысын да ескереміз бе дегенге келіп тіреледі. Біздіϟше‚ жат жϭрттыϗ тілдіϟ дыбыстыϗ элементтерін елеусіз ϗϭбылыс деп ϗарауϏа әсте болмайды. жүктеу/скачать 117,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|