Қазақ тіліндегі терминдердің Өзекті мәселелері

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНДЕРДІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 

 

 

 

Баймакова Ж.Д.  

(Қазақстан, Көкшетау) 

 

Мемлекеттік 

тілдің 

өзекті 

мәселелерінің 

бірі 

– 

терминология 

проблемасы. 

Қазақ 

терминологиясының  қалыптасуы  шексіз  бағытта  жүзеге  асырылса,  терминдердің  жасалу  жолдарын 

анықтау өзекті мәселенің бірі болып табылмақ.  

Қазақ  тіл  білімінде  терминжасамда    сөзжасамның    түрлі    тәсілдерінің  белсенді  қызмет 

атқаратыны  баршамызға  аян.  Сондықтан    терминдердің  жасалуын  ғалымдар  тарапынан:  К.Мусаев 

халықтық лексиканың терминденуі деп көрсетсе,  Ш.Құрманбайұлы терминдену деп атайды. [1,208] 

Бүгінгі таңда әр оқытушының алдында тұрған міндет - студенттерге қажетті білімді игертіп қана 

қоймай,  әр  студенттің    танымдық  қызметін,  ғылыми  ойлау  саласын,  шығармашылық  қабілетін 

дамытуға бағыттау. Қазіргі заман талабына сай кез келген оқытушы қызметін жалғастыруы үшін өзінің 

теориялық  және  әдістемелік  білімін  үздіксіз  дамытып,  өз  мамандығы  бойынша  практика  жүзінде    іс-

тәжірибелерін  жетілдіруі  және  педагогикалық  ғылыми  жаңалықтар  мен  озық  тәжірибелерді  үздіксіз 

пайдалану  қажеттілігі  артып  отыр.  Жаһандану  заманында  бүгінгі  күні    біздің  еліміздің  білім  беру 

жүйесінің алдына әлемдік білім беру кеңістігіне еніп, алдыңғы саптағы озық елдердің қатарынан орын 

алу  міндеті  қойылды.  Бұл  мақсатқа  жету    үшін    оқыту  процесінің  әрі  әдістемелік  жүйенің  мақсаты, 

мазмұны, әдіс-тәсілдері, формалары мен құралдары жүйелі түрде өзгеруі қажеттігі туындап отыр. 

Мемлекеттік  тілді  игерудің  негізгі  мақсаты  –  сөйлеуге  үйрету,  сондықтан  сөздердің  айтылу 

ерекшеліктеріне көңіл аудару дұрыс саналады, себебі жеке сөздер арқылы адам бір-бірімен тілдеспейді. 

Сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді айтуда әрбір тіл үйренуші алдымен тілдеседі,  содан кейін 

жазуға    көшеді,  себебі  күнделікті  өмірде  тіл  үйренушінің    сөзді  жазудан  гөрі  айтуы,  оқуынан  гөрі 

тыңдауы    көп  орын  алады.  Осы  орайда  профессор  Қ.Қ.  Қадашеваның:  «Дүниежүзілік  тәжірибеде, 

үлгілерде, өзге тілге үйретуде ең алдымен грамматиканы тереңдей білдіруден бұрын лексиканы үйрету, 

сөздердің  мағыналық  топтарын  беру  және  ауызекі  сөйлеуге  бейімдеу  анағұрлым  тиімді  екендігін 

дәлелдеп  отыр.    Себебі  тіл  -    қарым-қатынас  құралы»  -  деген  пікірі  де    шынайы  өмірден  алынған 

тәжірибеден  қорытылған  тұжырым  деуге  болады  [2,19].  Қазақ  тілін  қатынас  құралы  ретінде    заң, 

құқықтану   мамандығында  оқитын өзге тілді  студенттерге үйретуде олардың берілген мәтінді дұрыс 

оқуына,  мәтін  бойынша  берілген  тапсырмаларды  дұрыс  жазуына,  алынған  ақпараттарды  ұғатындай 

тыңдауына,  оны  сыртқы  ортаға  сөйлесім  арқылы  шығаруына  көңіл  бөлінуі  қажет.  Дұрыс  оқу  қазақ 

тіліндегі орфографиялық, орфоэпиялық ерекшеліктерді ескеріп оқытумен байланысты жүзеге асады. 

Термин  (лат.terminus  -  шек,  шекара)  –  ғылым  мен  техниканың,  өнердің,  қоғамдық  тұрмыстың, 

т.б.  саласындағы  белгілі  бір  ұғымның  немесе  заттың  дәл  (ауыспалы  немесе  бейнелі  түрде  емес) 

мағынасын білдіретін немесе нақты мән-сипатын аңғартатын сөз. Сондықтан кез-келген сөзді термин 

деп  тани  алмаймыз.  Осы  орайда    академик  Ә.Қайдардың:  «Терминнің  бәрі  –  сөз,  ал  сөздің  бәрі  – 

термин  емес»,  -    деген  пікірі,  М.Ізімұлының:  «Термин  қалыптастыру  -  көзсіз  аудармалау,  жасанды 

сөзжасам тудыру, «қазақы» балама жапсыру емес» деген ойларының астарында үлкен мән жатқандығы 

ескерілу қажет.         

«Терминдерді оқытудың басты мақсаты: болашақ маманға мамандыққа байланысты ана тіліндегі 

сөздерді  үйретіп,  сөздік  қорын  байыту.  Термин  сөздерді  келешекте  қызмет  барысында  қолдану 

олардың  білімді  де,  іскер,  өз  саласын  жетік  меңгерген  жан-жақты  терең  білімді  маман  болуына  аса 

қажет.  Сонымен  қатар,  студенттер  термин  жүйесін  үйреніп,  кәсіби  сөздерді  меңгеру  үшін  ғылыми-

техникалық стильде жазылған шығармалармен жұмыс істеуі қажет, яғни оқытушы студенттің ғылыми 

әдебиетпен  жұмыс  істеу  дағдыларын  қалыптастырып,  сол  арқылы  ғылыми  –  зерттеу  жұмыстарына 

икемдеуі  қажет.  Себебі,  мамандыққа  байланысты  термин  сөздерді  меңгертуде  сақтық  қажет.  Бұдан 

шығатын  қорытынды:  термин  сөз  бұлтартпас  логикалық  жіктеу  ережесіне  бағынуы  шарт.  Сонымен 

қатар  терминнің  құлаққа  сіңімді,  көкейге  қонымды  болуын  қадағалап  отырған  жөн»,  -  деп  санайды 

М.Ө. Қарамендина [3,102].                            

Мамандыққа қатысты студенттерге терминдерді меңгерту барысында тыңдарманның сөздік қоры 

дамып,  оқу  техникасы  қалыптасып,  дұрыс  сөйлеуге,  сауатты  жазуға,  ойлау  шеберлігін  арттыруға, 

термин  сөздерді  ажырата  білуге  үйрету  болып  табылады.  Термин  сөздерді  меңгерту  үшін  алдымен  

мамандыққа  байланысты,  оның  сырын  ашатын  мәтін  таңдалу  керек.  Мысалы:  Құқық  жүйесі; 

Құқықтану;  Құқық  қорғау  органдары;  Заңды  жауапкершілік;  Заңды  құзірет.  Мәтіндерді  іріктеу 

барысында  оқытушы  мәтіннің  кәсіптік  бейіміне,  пәндік  маңызына,  танымдық  сипатына,  түпнұсқаға 

жақындығына,  тақырыпқа  сәйкестігіне,  студенттерге  түсініктілігіне  назар  аударуы  қажет.  [4,225-

285б.б.] Сол сияқты студенттің тілді қаншалықты меңгергендігі (қазақ тілінде еркін сөйлеуі, қазақ тілді 

нашар меңгеруі, қазақ тілін  мүлдем білмеуі)   де ескерілгені жөн. 

Зерттеушілер  жаңа  сөз  жасал2уының  дәстүрлі  үш  тәсілін  атап  көрсетеді:  синтетикалық  немесе 

морфологиялық  (қосымшалар  арқылы),  аналитикалық  немесе  синтаксистік  (екі  түбірдің  я  сөздің 

бірігуі,  қосарлануы,  тіркесуі  арқылы),  лексикалық  немесе  лексика-семантикалық  (сөздің  сыртқы  түрі 

өзгермей-ақ жаңа мағыналарға ие болуы) . 

Аталмыш мамандыққа қатысты терминдерді игерту барысында  олардың  жасалу жолдарына да 

назар аудартқан жөн. Сондықтан заң терминдерінің  де жасалу жолдары әр түрлі боп келеді: 

1. Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған заң терминдері: 

•  Рақым  зат. Адамгершілік, қайырым, мейірім, шапағат. 

Рақым+шылық зат. Қайырымдылық, мейірімділік(ҚТТС 8 том ,48-бет). 

Рақымшылық (термин) – сот үкімімен сотталған, бас бостандығынан айырылғандардың жазасын 

жеңілдету немесе кешіру. 

•  Мұра+гер +лік  – мұрагер болушылық, мирасқорлық(ҚТТС 254-б,7 т..) 

Мұрагерлік  (термин)  –  қайтыс  болған  адамның  (мұра  қалдырушының)  мүлкінің  (мұрасының) 

оның мұрагерлеріне қалдырылуы. 

•  Кепіл +дік  Растаушы зат, куәлік(ҚТТС 626 – б, 4 т.). 

Кепілдік  (термин)  –  Азаматтардың  құқықтағы  кепілдік  шарты  бойынша  кепіл  болушы  басқа 

біреудің  несие  берушінің  алдында  осы  жақтың  өзінің  міндеттемесін  түгелдей  немесе  бөлшектеп 

орындайтынына жауаптымын деп міндеттенеді. 

•  Азамат + тық  саналылық, адамгершілігі мол. (ҚТТС 1 т, 77 – б.) 

Азаматтық (термин) –  заңмен белгіленген, адамның белгілі бір мемлекетке жататындығы, оның 

азаматы екендігі. 

2. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған заң терминдері:  

а) Сөзқосым  

  Кепілпұл – міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің бір жолы (уағдаласушы тараптар 

арасында жазбаша жүреді); 

  Сенімхат  – бір адамның (сенім берушінің) өз атынан өкілдік жасау үшін басқа адамға (сенім 

алушыға) беретін жазбаша өкілеттігі; 

  Баскесер  –  мемлекет  басқарудың  негізіне  және  қоғамның  қауіпсіздігіне  қарсы  бағытталған 

ауыр  қылмыстың  бір  түрі  (ұйымдасқан  қарулы  топ  немесе  адамдардың  қоғамдық  орындарға  немесе 

жеке адамдарға шабуыл жасауы, кісі өлтіруі, тонауы, бүлік жасауы); 

ә ) Тіркесу 

•  Әкімшілік жаза – әкімшілік заңды бұзғаны үшін мемлекет  органы (тиісті лауазымы бар адам) 

бекітетін жаза(ескерту, айып с2алу,т.б.). 

•  Әкімшілік    жауаптылық  –  әкімшілік  қатынастарды  реттейтін  құқықтық  ережелерді  бұзған  

адамдарға белгіленетін жауаптылықтың түрі. 

•  Құқықтық қатынас – қатынасушылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеу жолымен құқық 

нормалары арқылы реттелетін қоғамдық қатынас. 

•  Заң  сапасы  –  қоғам,  мемлекет  немесе  жеке  адамның  белгілі  бір  қажеттіліктерінің  құқықтық 

табиғатына  сәйкес  қанағаттандыруға,  заңның  пайдалы  болуын  қамтамасыз  ететін  әлеуметтік, 

экономикалық, саяси және заңдық қасиеттердің жиынтығы. 

•  Қылмыстық  жаза  –  жасаған  қылмыс  үшін  сот  қолданатын  заңда  көрсетілген  мемлекеттік 

күштеу шарасы. 

б ) Қысқарту 

1. ҚР ҚІК (Қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс-жүргізу Кодексі); 

2. АК (Азаматтық кодекс); 

3. ІІМ (Ішкі істер министрлігі); 

3. Лексика–семантикалық тәсіл арқылы жасалған заң терминдері: 

 

а ) Лексикалық тәсіл 

•  Амнистия  (гр.)  –  кешірім,  жоғарғы  үкіметтің  сотталған  қылмыстылардың  жазасын  жартылай 

немесе бүтіндей кешіруі. 

•  Апатрид  (гр.)  –    белгілі  бір  мемлекеттің  азаматы  болып  табылмайтын  және  қандай  да  бір 

мемлекеттің азаматы екенін дәлелдейтін ресми құжаттары жоқ тұлға. 

•  Де  –  юре  (лат.)  –    халықаралық  құқық  негізінде  заң  жүзінде    ресми  жаңа  құрылған  үкіметті 

басқа мемлекеттердің ресми тануы. 

•  Кассация  (лат.)  –    сот  үкімі  шешім  күшіне  енбей  тұрғанда    жоғарғы  сот  органына  арыз 

берушінің істі қайта қарауы туралы шағымы. 

•  Криминалистика  (лат.)  –  қылмысты  ашудың  тактикалық  әдіс-тәсілдері,  құқық  ғылымының 

құралдарды қолдану және зерттеу арқылы қылмысты анықтайтын бөлім. 

ә) Семантикалық 

•  Ұқсастық зат. Ұқсас болушылық, айнымай дәл келушілік (ҚТТС 471  – б, 9 т.). 

Ұқсастық (термин) қаралатын істі ұқсас қатынастарды реттейтін заңды қолдану арқылы шешу. 

•  Салыстыру  Екі немесе одан да көп нәрселер мен құбылыстарды артық – кемдігін сарапқа салу.  

Салыстыру (термин) – қылмыстық құқықта жиналған айғақтарды салғастыру. 

•  Теңдік зат. Барлық жағынан бірдей, тең болушылық (ҚТТС  119 – б, 9 т). 

Жорамал Болжал, ой, жоба(ҚТТС 165 – б, 4 т). 

Жорамал  (термин)  –  нормалық  әрекет  ету  шартының  қашан,  қандай  жағдайларда 

қолданылатынын көрсететін бөлігі.  

б) Конверсиялық тәсіл: 

• Тергеуші  зат. заң. Тергеу ісін жүргізуші (ҚТТС 9 т,130-б). 

Тергеуші  (термин)  –  қылмысты  ашу,  дәлелдемелерді  жинап,  зерттеу  және  бақылау  жолымен 

қылмыс істегендерді анықтаушы. 

• Жәбірленуші зат. Қорлық көруші, жапа шегуші, зәбірленуші (ҚТТС.4т,36-б). 

Жәбірленуші  (термин)  –  қылмыстың  зардабынан  жаны  күйзелген,  дене  мүшелері  зақымданған 

немесе мүлкі жөнінен зиян шеккен адам. 

Бұл  берілген  терминдер  әуел  баста  тергеуші  адам,  қорғаушы  адам,  жәбірленуші  адам,  сезікті 

адам деген  қолданыста болған, тілдің дамуына байланысты бұндай сөз тіркестерінің құрамынан адам 

деген зат есімнің ықшамдалып, түсіп қалуына  байланысты  алдыңғы сөз  бірте-бірте заттанып, қазіргі 

таңда  заттық  мағынада  жұмсалатын  қолданысқа  ие  болған.  Тіл  білімінде  бір  сөз  табынан  екінші  сөз 

табына айналу конверсия процесі деп танылады. 

Заңгер  мамандығына  байланысты  термин  сөздерді  үйрету  арқылы  танымдық,  тәрбиелік, 

білімділік мақсаттарды жүзеге асырумен қатар заман талабына сай кәсіби біліммен қаруланған, жоғары 

білікті  заңгер    болуға  студенттің  өзіндік  даярлығын  қалыптастыру  да  көзделеді.  Сондықтан  қазақ 

тілінен сабақ беретін оқытушының жауапкершілігі шексіз. 

 

Әдебиеттер: 

1. 

Әбдірәсілов Е. Қазақ терминографиясының жүйесі. –Астана.2005. 208 б. 

2. 

Қадашева Қ. Тест қандай болу керек, ойланайық. // Өрлеу, №1. 1999. 

3. 

Қарамендина  М.Ө.,  Рыскелдиева  Г.Д.,  Итемирова  А.С.  Машинажасау  мамандығына  қатысты  терминдерді 

оқыту әдістемесі. //ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы.  №1(91). 2006. 

4. 

Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.: Рауан.1998. 225, 280-б.б 

5. 

Заң терминдерінің сөздігі.-Алматы: «Жеті жарғы».2005. 656 бет. 

6. 

СәбікеноваC.,СәбікеноваГ.    Заң  терминдері  мен  ұғымдарының  қазақша  -орысша,  орысша-қазақша  сөздігі.- 

Алматы: “Жеті жарғы”, 2007. 

7. 

Қылмыстық  құқық  терминдерінің  төрт  тілдегі  сөздігі  /Дулатбеков  Н.О.  және  басқалар.-Словарь  терминов 

уголовного права на четыре языках /Дулатбеков Н.О.и др.-Астана:Фолиант,2000.-176 бет 

8. 

МұратоваГ. Қазақ тілі.-Алматы: « Арда». 2005.128 бет. 

9. 

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. -Алматы, 1974.