Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

жүктеу/скачать 0,52 Mb.

бет	26/93
Дата	03.10.2023
өлшемі	0,52 Mb.
	#112740

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 93

Байланысты:
қазақ тілі көк кітап

Ереже
Мысалдар
Анық-тауыш	Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып анықтауыш болады.	Болатын бала бесігінде бұлқынар. Адасқанның айыбы жоқ. Айтар сөзіңді айтып қал.
Баста-уыш	Есімше сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады.	Оқыған білімді болады. Көрмес - түйені де көрмес. Бітіргендер сыртқа шықты.
Толық-тауыш	Есімше атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып қолданылса, толықтауыш болады.	Сөзді тыңдайтынға айт. Естігендіұмытпасқа төрт түрлі себеп бар. Оны атарға оқ таппады.
Пысықтауыш	Есімше барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаулармен тіркесіп пысықтауыш болады.	Оны көрген сайын баласы есіне түседі. Мен оны көргенде таң қалдым. Мен үйге барғанғадейін кітап оқыдым
Баян-дауыш	Есімше жіктеліп келіп сөйлемде баяндауыш болады.	Адал кісі арымас. Сыпайы сырын сақтар. Мен қалаға ертең барармын. Мен қалаға кеше барғанмын.

КӨСЕМШЕ
Көсемше – бірде пысықтауыштың, бірде баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің түрі.

Іс-әрекеттің жай-күйін білдіріп, пысықтауыштың қызметін атқарады.
Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, баяндауыштың қызметін атқарады.

Көсемшенің жұрнақтары:

1	-а, -е, -й	бар-а-ды, кел-е-ді
2	-ып, -іп, -п	шығ-ып,ез-іп
3	-ғалы, -гелі, -қалы, -келі	ал-ғалы, бер-гелі, бас-қалы

Көсемшенің жіктелуі

	Жекеше түрі		Көпше түрі
І	бара-мын	келе-мін	бара-мыз	келе-мін
ІІ	бара-сың бара-сыз	келе-сің келе-сіз	бара-сыңдар бара-сыздар	келе-сіңдер келе-сіздер
ІІІ	бара-ды	келе-ді	бара-ды	келе-ді

Ескерту: көсемшенің -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы жіктелмейді.
Көсемшенің сөйлемдегі қызметі

Пысықтауыш	Баяндауыш
Көсемше іс-әрекеттің түрлі күйін білдіріп, пысықтауыш болады.	Көсемше күрделі етістіктің құрамында келіп, баяндауыш болады.
Мен сөйлескелі (не үшін?) келдім. Ол жымиып (қалай?) күлді. Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың.	Алып та халықтан үйренеді. Ол үйіне барып келді. Ол өз ойын айта салды. Түнде жаңбыр жауыпты.

ҚОСЫМША:

Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады. Мысалы,

-ған, -ген, -қан, -кен: бұрынғы өткен шақ есімшесі
-ар, -ер, -р: болжалды келер шақ есімшесі
-атын, -етін, -йтын, -йтін: ауыспалы өткен шақ есімшесі
-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек: мақсатты келер шақ есімшесі
-ып, -іп, -п: бұрынғы өткен шақ көсемшесі
-а, -е, -й: ауыспалы осы (келер) шақ көсемшесі

-мақ, -мек ... формасы арқылы жасалған есімшелерден зат есімге айналып кеткен сөздер аса көп. (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ т.б.)

ЕТІС
Етіс іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:

түрі	ереже	жұрнақ	мысал
Өздік етіс	Іс-қимылды адам өзі істейді.	-ын, -ін, -н	жу-ын-ды, ки-ін-ді, тара-н-ды, Ол тез киінді.
Өзгелік етіс	Адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады.	1. -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір: 2. -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз: 3. -т: 4. -сет	1)жаз-дыр,ас-ыр 2)айт-қыз, бар-ғыз 3)жаса-т,оқы-т ал-дыр, айт-қыз, 4) көр-сет.
Ырықсыз етіс	Іс-қимылдың орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.	1. -ыл, -іл, -л: 2. -ын, -ін, -н (етістіктің түбірінде "л" әрпі болса):	1)аудар-ыл-ды 2) ал-ын-ды шөп шаб-ыл-ды, киім іл-ін-ді, өлең айт-ыл-ды.
Ортақ етіс	Адам іс-қимылды біреумен бірлесіп, ортақтасып істейді.	-ыс, - іс, -с	жаз-ыс-ты, бөл-іс-ті. оқы-с-ты. жер қазыс-ты, телефон арқылы сөйле-с-ті.

Қосымша:

-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс мағынасын береді. (ақылдас, қоштас, тілдес, пікірлес, сырлас т.б.)
-лын, -лін, -ныл, -ніл жұрнақтары ырықсыз етіс мағынасын береді. (алма же-лін-ді, жоқ ізде-лін-ді, ат байла-ныл-ды т.б.)
-лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнағымен жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мағынасында жұмсала береді. (әуре-лен, қату-лан, шат-тан, қаһар-лан, мейір-лен, әл-ден т.б.) Сондай-ақ -ырқан, -іркен, -сын, -сін жұрнақтары арқылы жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мәнін береді. (шім-іркен, тұш-ырқан, аз-сын, көп-сін, жер-сін, бәл-сін т.б.)

ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ
Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. Етістіктің 3 шақ тұлғасы бар:осы шақ, өткен шақ, келер шақ.
1. Осы шақОсы шақ сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:

1. Нақ осы шақ			2 . Ауыспалы осы шақ
Дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:			Күнделікті болып жатқан іс-қимыл-ды білдіреді.
1. Жалаң нақ осы шақ: "жатыр, отыр, жүр, тұр" қалып етістік-терінің жіктелуі арқылы жасалады.	2. Күрделі нақ осы шақ: (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) (қалып етіст.) + ж.ж	Етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
жатырмын, жүрміз, отырсың, тұрсыз.	бар-а жатырмын, кел-іп отырсың.	Күнде сабаққа бар-а-мын.

2. Өткен шақ
Өткен шақ сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Жедел ө. ш.	Бұрынғы ө. ш.	Ауыспалы ө. ш.
Іс-қимылдың жуық арада болғанын білдіреді.	Іс-қимылдың жалпы болғанын көрсетеді.	Сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді.
етістік + (-ды, -ді, -ты, -ті) + жіктік жалғауы	етістік + (-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п) + жіктік жалғауы	етістік +(-атын, -етін, -йтын, -йтін) + жіктік жалғауы
Кеше сабаққа бар-ды-м.	Кеше сабаққа бар-ған-мын(бар-ып-пын).	Күнде сабаққа бар-атын-мын.

3. Келер шақ
Келер шақ сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Болжалды к. ш.	Мақсатты к. ш.	Ауыспалы К. ш.
Іс-қимылдың келешекте болаты-нын дәл көрсет-пей, болжай ғана білдіреді.	Іс-қимылдың келекшекте мақсат етіле орындалаты-нын білдіреді.	Алдағы уақытта болатын іс-қимыл-ды білдіреді.
етістік + (-ар, -ер, -р) + жіктік жалғауы-ма (-с)	етістік + (-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек) + (-шы, -ші)+ ж.ж.	етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
Ертең сабаққа барармын. Ертең мен сабаққа бармаспын	Ертең сабаққа бармақшымын. Бармақпын Айтпақпын	Ертең сабаққа барамын.

ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ
Етістіктің райлары орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді. Етістіктің 4 рай түрі бар:

түр	ереже	жасалу жолы	мысал
Ашық рай	Іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді.	Үш шақтың жасалу жолдары арқылы.	Мен келдім (келе жатырмын, келемін, келмекшімін, келгенмін т.б.). келетінмін
Бұйрық рай	Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.	Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы.	Мен бар-айын Сен бар Сіз бар-ыңыз Ол бар-сын Біз бар-айық Сендер бар-ыңдар Сіздер бар-ыңыздар
Шартты рай	Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді.	Етістік + (-са, -се) + жіктік жалғауы.	Күн ашық бол-са, тауға шығамыз. Егер сен ойна-са-ң, мен де ойнаймын.
Қалау рай	Қалау, тілекті білдіреді.	Етістік + (-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік ж. / кел етістігі.	Біздің сабақ оқы-ғы-мыз келді.Сенің үйге қайт-қы-ң келе ме?

Қосымша: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жасайды:
1. -ғай, -гей,-қай, - кей: оқы-ғай-сың, кел-гей-сің
2. -са, -се игі еді: бар-са игі еді, кел-се игі еді
ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК
Тұйық етістік – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.

Тұйық етістік -у жұрнағы арқылы жасалады

Негізгі етістік
Туынды етістік
Болымсыз етістік
Етіс

-у

қара-у
ойна-у
алма-у
оқыт-у
Тұйық етістік есімдерше түрленеді:

Көптеледі	Тәуелденеді	Септеледі
жүгірулер жарысулар тексерулер	I) айту-ым,айту-ымыз II) айту-ың, айту-ларың айтуыңыз, айтуларыңыз III) айту-ы,	Ілік: білу-дің Барыс: білу-ге Табыс: білу-ді Жатыс білу-де Шығыс: білу-ден

Тұйық етістіктің емлесі

1	2	3
й+у=ю и+у=ю	қ,+у=ғу к+у=гу	п+у= бу
жай+у=жаю жи+у=жию	жақ+у=жағу төк+у=төгу	жап+у=жабу кеп+у=кебу

жүктеу/скачать 0,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 ... 93