'Г оббс.  Л еви аф ан.  —  М .,  1936.  —  с.  210

сұғуға  жол  бермеу  үш ін  мемлекеттін  әр  түрлі  күрылымдары  арасындағы 

биліктік күзырларды бөлу кажет -  деп есептеді. Мемлекеттегі зан шығарушы 

билік  аткарушы  (сотты  косып  айтканда)  жэне  сырткы  катынастарға 

басшылык ететін  феодалдык бидіктерден  болінуі  тиіс.  Заң  шығару  билігі 

өкілетгі жиналыска,  аткарушы билік -  корольге және министрлер күзырына 

тиесілі болуы керек. Мемлекеттік билікті оның күрылымдарынын арасында 

болу оларды өзара шектейді детенестіреді. Л о кк заңбәрінен жоғары түратын, 

о зін ін   табиғи  кү кы   мазмұнына  сәйкес  келетін  және  адамның  табиғи 

ажырамас кұкы мен бостандығын мойындайтын осындай мемлекетгі жактады. 

Билікті басып алған жағдайда,  Л оккты н пікірінш е,  халыктын котеріліске 

шығуына және бнлеушіні немесе билеушілерді кұлатуға күкысы бар.

Мемлекеттік биліктін барлык формасы,  Л о ккгы н  пікірінше.  коғамдык 

келісімнен келіп шығады,  сондыктан даол өмір сүруге кұкылы. Л окк осыны 

дәлелдей отырып,  констигуциялыкмонархияға басымдыкберді.

Қайта өрлеудәуірінде де,  жаппы феодализм кезіндегі сиякты адамзаттын 

тарихи дамудын жана кезеніне — капитализм ге етуін білдірген прогрессивті 

саяси көзқарастар туындағанын айтуымыз керек.

3. Ерте және жетілген буржуазиялық 

қогамнын саяси доктрина, іары

Саяси  ой  о зін ін   дамуындағы  негүрлым  сапалык  жоғары  денгейге 

буржуазиялык коғам дәуірінде кетерілді.

Саяси  идеялардын  айтарлыктай  дамуы  француз  ойшылдарынын 

енбектерінде жүзегеасты. Онынаса көрнекті өкілдері  Ш .Л  Монтескье мен 

Ж.Ж.Руссо болып табылады. Шарль Луи Монтескье (1689-1755) -  корнекті 

саяси  ойшыл.  Ө зінің енбектерінде  ол  мемлекет,  азаматтык коғам,  саяси 

режимдертурачы,  баскару формалары мен мемлекеттік курылыс формалары 

жоніндегі ілімдерді аныктап дамьпты. Монтескьенін “ Римдіктердін ұлылығы 

мен кұлдырауынын себептері туралы ойлар”  (1734 ж.) жэне “ Зандар рухы 

туралы” (1748 ж.) негізгі кітаптары оны саяси ойдын беделді классиктерінін 

бірі  етті.

Монтескьенін бүкіл саяси теорнясынын басты такырыбы және ондағы 

корғалған негізгі кұндылык -  саяси бостандык. Осы бостандыкты камтамасыз 

ететін  каж етті  жағдайлардын  катарына  әділетті  зандар  мен  ти іс ті 

мемлекеттілікті уйымдастыру жатады.

Монтескье Гоббстын адамдар әуелден-ак агрессияшыл және біріне-бірі 

билік  етуге  кұмар  деп  тануынын  жалғандығын  арнайы  атап  көрсетті. 

Керісінше,  адам,  Монтескьенін пікірінш е,  бастапкыда әлсіз,  ете  коркак 

және баскалармен тендікте,  бейбітшілікте болуға тырысады. Алайда адамдар 

коғамға  біріккеннен  кейін-ак олар  өздерінін  әлсіздік  сезімін  жоғалтады.

53

Олардын  арасында  орныккан  тендік  те  жойылады,  жекелеген  адамдар 

арасында  жэне  халыктар арасында болатын  соғыстын екі  түрі  басталады. 

Соғыстын осы  екі түрінін  пайда болуы адамдар арасында зандар орнатуға 

итермелейді.  Коғамда  өмір  сүретін  адамдардын  бәріне  ортак  зандардын 

кажеттілігі,  Монтескьенінайтуынша,  мемлекетті кұруға септігін тигізеді. 

М онтескьенін  пікірінш е  мемлекет —  бұл  зандары  бар  коғам,  жэне  онын 

басты  максаты  коғам  мүшелерінін осы  зандарды  орындауын  күшпен  іске 

асыру  .

Монтескье баскарудын ресгіубликалык,  монархиялык және деспоттык 

деп аталатын үш формасын бөліп корсетеді. Ол деспотияға теріс көзкараспен 

карады. Өйткені бүл жерде үрей,  зорлык-зомбылыкбаскарудын козғаушы 

принциптері  болып табылды.  Деспотияда  зандар  болмайды,  егер де  олар 

кабылданған  болса  онда  ешбір  маңыздылығы  болмайды.  Монтескье 

конституциялык  монархияны  колдайды,  Англияны н  конституциялык 

монархиясы онын болашак үлгісі саналады. Дегенмен  ол  республикаға да 

күрметпен  карады,  оны демократиялык және аристократиялык деп бәлді. 

М онтескьенін пікірінше,  мемлекеттіңформасынаонынаумағынын көлемі 

ыкпал  етеді.  Шагын  мемлекеттер  республика  болуы  тиіс,  орта  көлемді 

мемлекеттер  -   монархия,  ал  үлкен  мемлекеттер  — деспотия  болуы  тиіс. 

Республикалык баскару формаларында федеративтік мемлекет те бола алады.

Билікті  бөлу  теориясы  —  М онтескьенін  үлкен  жетістігі.  Бұл  идеяны 

бастапкыда  Аристотель  мен  Цииерон,  кейін  Аквинат  пен  Л о к к   жасады. 

Кромвельдін баскаруы кезіндегі Англиянын зан актілерінде ол түнғыш рет 

іске аскан болатын.  Билікті  бөлу механизмдері жасалған британдык саяси 

жүйені  сараптай  келе,  Монтескье  оны  теориялык  пайымдаудан  өткізді. 

Өйткені адам табиғатынан саяси билікті асыра сілтеп пайдаланады,  кұкыктын 

бәрінен  жоғары  болуын  б ил іктін  зан  шығарушы,  аткарушы  жөне  сот 

биліктеріне болінуі ғана камтамасыз ете алады.  әр түрлі биліктер бірін-бірі 

тежей алатын болады.

Осылайша  М онте скье нің  б и л ікті  болу  туралы  іл ім і  айтарлыктай 

жанашылдыкка иеболды,  ондаол: біріншіден,  бостандыктынлиберальдык 

түсіндірмесін билікті болу механизмінін конституциялыктұрғыда бекітілуі 

идеясымен үштастырды;  екіншіден,  шектеуге жататын биліктін кұрамына 

сот  органдарын  косты  және  судьялардын  тәуелсіздігі  принципін  енгізді; 

үшіншіден,  республикалык  баскаруды  федерализммен  б іріктіру  туралы 

ка ғи д а н ы   дамытып, 

о р та л ы к  (ф едеративтік)  ж ә н е   ж е р гіл ік т і 

(муниципальдьік) билікті бөлу идеясын ұсынған еді.

Монтескьенін пікірінесәйкес,  саяси бостандыкдеген кім не істегісі келсе 

соны  істеу емес.  “ Мемлекетте,  яғни  зандары  бар  коғамда бостандык нені

'М он теск ье  II I.Л .  И збранны е  произведения.  -   М .,  1995.  -   с.  289.

54

істеуге тиіс болсансоны істеуге м үмкіндіктін болуынан және істемеуге тиіс 

болсан  соны  күштеп  істемеуден  тұрады.  Бостандык  деген  зандар  рүксат 

етілгенді  істеу  күкы ғы .  Егер де азамат осы  зандарда тиым  салынғандарды 

істейтін  болса,  онда  онын  бостандығы  болмаған  болар  еді,  өйткені  оны 

баска да азаматтардын істеуі мүмкін ғой”  .

Монтескьенін  ілімі  Францияда  жэне  одан тыскары  жер.перде де  саяси 

ойдын дамуына үлкен ыкпал  етті. Онын саяси мүраларында сол уакыттын 

саяси ойларының аса манызды жетістіктері шоғырланған.

Жан  Ж ак  Руссо  (1712-1778)  -   көрнекті  философ  әрі  саяси  ойшыл. 

Руссонын  саяси  ілімі  онын  “ Коғамдык  келісім ”  (1762  ж.)  атты  негізгі 

трактатында  мейлінше толык баяндалған.  Ол  саяси  ойдын жана бағыты  -  

буржуазиялык радикализмнін негізін калады.  Коғамнын пайда болуы мен 

дамуын бакылап,  о н ы ң іш кі динамикасынтүсіндіругетырысып.  Руссо жеке 

м е н ш ікт і  ко р ға у  ү ш ін   күры л ған  м ем леке ттің  м ү л ік т ік   те н с ізд ікт і 

терендеткені женінде корытынды жасайды. Жеке менш іккеәркімнін күкығы 

бар.  біракеш кім нін меншікті  шексіз иемденуіне күкы ғы  болмауы тиіс деп 

санады ол.

Осылайша,  Руссоның пікірінш е,  меншік әлеуметтіктенсіздіктін басты 

себебі  болумен  катар  азаматтык  коғамнын.  мемлекеттін де  тенсіздігінін 

негізгі  себебі  болды.  Мемлекетгін  шығу  себептерін  түсіндіру  барысында 

Руссо  ко ға м д ы к  ке л іс ім   те ориясы н ы н  ж а кта сы   болып  табылады. 

Мемлекеттін  негізінде,  онын  пікірі  бойынша,  саналы  жосгіар,  адамдар 

арасындағы келісімдер жатыр. Кедейлердін күшімен өздерінін жеке басынын 

максаттарына  жету  үш ін  байлар  кедейлерге  азаматтык  одак  күруды, 

бейбітшілік  гіен әділеттіліктін кепілі  кызметін аткаруға тиісті мемлекеттік 

билік  кұруды  үсынды.  Одак кұрылды.  коғам  мемлекетті  калыптастырды. 

Коғамдык келісімнін негізгі  міндеті,  -  деп  жазды  Руссо,  -  ортак күшпен 

тұлғаны  және  коғам ны н  әрбір  м үш есінін  м е нш ігін   корғайтын  және 

сактайтын,  сонымен катар әркім баскалармен біріксе де онын бостандығын 

сактайтын ассониациянын сондай формасын іздеп табуда жатыр. Осы тәрізді 

ассоиианияға  кірген  барлык адамдардын  күкы ғы   коғамдык түтастыктын 

пайдасына  шешілуі  тиіс.  “ Онын  орнына  әрбір  адам  мүнда  азаматтык 

бостандык пен меншік кұкығын иеленеді” .

Коғамдыккелісім женіндегі ілімі онын демократия туралы іліміне негіздік 

түрғыла кызмет аткарды. Келісімді мемлекетте жоғарғы билік халыккатиесілі 

болуы керек.

Республикалык  кұрылыстын  не гізгі  пр иниипі  ретіндегі  халыктын 

егеменді гі идеясы Руссонын саяси бағдарламасынын озегі болып табылады. 

Халыктын  егемендігі  олардын  зан  шығарушы  билікті  жүзеге  асыруынан

'М онтескье  Ш .Л .  И збранны е  произведения.  —  М .,  1995.  —  с.  316-317.

55

көрінеді.  Кез  келген  саяси  б ил іктін  кез  келген  уакытта  кез  келген  зан 

актілерінен  бас  тарта  алатын  жэне  жанасын  кабылдай  алатын  суверен 

ретіндегі халыктын ерік-жігерінін аркасында ғана занды күш і болады. Халык 

егемендігі болінбейтін,  ажырамайтын егемендік.

Руссо  билікті  белу  түжырымдамасына  карсы  шығып,  мемлекегтік 

органдардын функцияларын накты шектеуді үсынды. Ол окілеттілік жүйенін, 

партияларды н  ( “ жеке  б ір л е с гікте р д ін   ’ )  карсыласы  болды;  оны н 

тұжырымдамасы бойынша шағын мемлекетгертеориясына басымдыкберіледі.

Осылайша Руссотендіксалтанат күрған,  сонымен катарөмірденгейі  ген 

жэне  халыктын  барлык  әлеуметтік  топтарынын  бірлігі  салтанат  күрған 

мемлекетті ұсынды.

Буржуазнялык коғамнын саяси идеяларын дамытуда неміс ойшылдары 

И.Кант,  И.Фихте,  Г.Гегельайтарлыктайенбексінірді.

Иммануилл  Канттын 

(1724-1804) 

саяси геориясынын басты принципіне 

эрбір адам  абсолютті  кұндылыкты  иеленеді  жэне  кандай да  бір  максатты 

жүзеге асырудын кұралы бола алмайды деген  кағида алынган.  Кант өзінін 

“ М ә н гіл ік бейбітшілікке”  атты ізгілікті трактатында әздербестігін сактаған 

тен  мемлекеттердін  бэрін  камтитын  федерация  күру  жолымен  “ м энгілік 

бейбітш ілік" орнату жобасын жасады.

Әлеуметтік-саяси мәселелерге И .Кант “ Бүкіл дүниежүзілік-азаматтык 

тұрғыдағы жалпы тарихидеясьГ ( 1784 ж.).  "М о н гіл ік бейбітш ілікке" (1795 

ж.) атгы енбектерін,  сонымен катар "Эдет-ғүрыптар метафи.зикасы”  ( 1797 

ж.) аггы үлкен трактатын арнады.

Кант  кұ кы кты к  зандарды  өнегеліктін  озіндік  бірінші  сатысы  (немесе 

минимум) ретіндесипатгайды. Канттын ілімі үшін мемлекетті к ү< ы каркылы 

аныктаутән: "Мемлекет(civitas) —бүл күкыктыкзандарғабагынған копгеген 

адамдардын  б ір л е с т ігі” .  К а н т  мемлекеттін  формасын  е кі  белгісіне 

байланысты: жоғарғы билікті іске асыратын адамдардын санына жэне баскару 

формасына  орай  карастырады.  Осы  белгілер  бойынша  ол  автократияны. 

аристократияны,  демократияны:  “ таксырдын.  дворяндардын,  халыктын 

б и л ігін ”  ерекше  бөлігі  көрсетеді.  К а нт  болашакта  ұлтаралык  жэне 

мемлекетаралыкталас-тартыстар толыгымен токтайтын болады,  соғыстар 

жойылыгі,  жаппай  бейбітш ілік  орнайтын  болады  дегі  есептеді.  Кант 

бейбітшілікті түракты орнатудын жолын бостандығы мен саяси дербесгігін 

сактайтын біздін планетамыздын барлык халыктарын  "федерация" кұруға 

объекгивті  түрде  алып  келетін  "жария”   жағдайлар  жасаудан  көрді.  Бүл 

халыктардын одағы,  біракол халыктардын мемлекеті болмауы тиіс.

Кантсондай-акбассыздыктын шегін белгілеудегі күкы кты н рөліне көн 

коніл аударды.  Канттын пікірінш е,  к ұ к ы к іы н  мэжбүр етушілік кү ы і  бар, 

оны алып жүруш і — мемлекет.

56

Кант  осылайша  тұлғаның  бостандығын  камтамасыз  ететін  кұкы кты к 

мемлекеттін емір с үру кажеттігі туралы ойға әкеп тірейді.

Саяси  режимді  либерализациялаудын  әткір  кажеттігі,  сослоииялык 

женілдіктерді жою.  катан зандылыктыорнату,  бүкара халыкты кызу колдау 

керектігі сенімі Иоган Фихтені ( 1762-18І4)ешкашанбейжай калдырган емес. 

Ө м ірінін  сонғы  күніне  шейін  ол  Ағартудын  гуманистік  идеологиясына 

берілгенд ігін  сакгады,  бурж уазиялы к-демократиялы к  өзгеріс гердін 

жактаушысы  болыгі  калды.  Фихте  мемлекеттін  а б с о л ю т к  полиннялык 

б и л ігін ін  өз  кол  астындағыларға  бассыздығын  токтатуға  тырысты  және 

тұлғанынсаяси күкығы мен бостандығын табиғи-күкыктыкдоктринагаарка 

сүйеп бекітпекші де болды. Жеке адамнын бостандығына кепілдік беру үшін 

жэне онымен барлык адамдардын бостандығын үйлестіру үшін адамдардын 

кұкы кты к кауымдастығы кажет. Мұндай кұкы кты к кауымдастыктын аркауы 

енегелік  заннан  емес,  керісінше  саналы  еркіндігі  бар тірш ілік  иелерінін 

өзара карым-катынастарынан туындайтын юристік зан болуы  гиіс.  К ү кы к 

б ірінғай  тек  адамнын  әрекеттері  мен  істері  саласын  реттейтіндіктен 

моральдан тәуелсізөмірсүреді.

Немістін  классикалык философиясынын  көрнекті  өкілі  Георг  Гегель 

( 1770-1831 ) дүниеж үзі тарихы дамуынын іргелі принниптерін жасады және 

буржуазиялык коғамның саяси  ойын дамытты.  Онын  негізгі  жүмыстары: 

“ Рух  феноменологиясьГ  (1807  ж.).  " К ү к ы қ   философиясы”  (1821  ж.)  . 

“ Азаматтык котам’’ жэне "мемлекет" категорияларын жасау мен шектеу онын 

еншісіне тиісті нәрсе. Ол саяси мемлекет пен азаматтык коғамды бір-бірінен 

ажырата отырып,  соңғысын  жеке тұлғанын ерекшелікті дара максаттары 

мен  мүлделерін  жүзеге асыру саласы  ретінде аныктады.  Азаматтык коғам 

отбасы  мен  мемлекет  арасындағы  аралык  жағдайда  орналаскан.  Гегель 

азаматтык коғамды кайшылыкты мүдделері шиеленіскен антагонистік коғам 

ретінде,  бәрінін  бәріне  карсы  соғысы  ретінде  бейнеледі.  Ол  мемлекетті 

негіздеуші ретіндегі халык егемендігін  жэне одан туындайтын демократия 

идеясын  ж о кка  шығарды.  Ж оғарғы  билік,  Гегельдін  гіікір і  бойынша, 

халыктын мүддесін  білдіре алмайды,  өйткені  халык "саналы еріктін "  нені 

керексінетінін білм ектүгілі,  өзіне не каж етекендігін де білмейді.

Азаматтык  коғамнын  негізгі  белгілеріне,  Гегельдін  аныктауынша, 

мұктаждыктар жүйесі,  әділ сот,  полиция жэне корпорацияны аткару жатады. 

Саяси  мемлекетті  ол  зан  шығарушы билікке,  үкімет билігіне жэне  патша 

билігіне бөледі.  К ұ к ы к  үғымы дамуынын негізгі  үш сагысы:  абстрактылы 

күкы к,  мораль және өнегелік болып табылады.

Гегель іпіміндегі конституциялык монархия абсолюттік күкы к идеясынын 

нактылы аякталуы және шынайы көрінісі болып табылады.

Күкы кты к мемлекет туралы ілімнін одан эрі дамуы Гегельдін "К ұ кы кты к

57

философиясы" еңбегінде жалғасын  гапты. Түлғанын бостандығы жөне онын 

кұкы ғы ,  Гегельдін пікірінш е.  ен алдымен  меншік  аркылы  жүзеге асады. 

Бостандык. пен жеке меншік,  Гегельдің көзкарасы бойынша,  — ажырамас 

уғымдар.

Буржуазиялык  кұрылыстын  орнауы  енбекші  халыктын  материалдык 

жағдайын айтарлыктай женілдеткен жок. Мұны сол кездегі алдынғы катарлы 

ойшылдар көрді және енбекші адамдарға өздерінінтеорияларымен калайда 

көмектесугетырысты. Мүндай жағдай Еуропадағы капиталистік коғамдык 

катынасгардынпайдаболуы мен орнығуын негіздеген саяси идеялармен катар 

ескі.  феодалдык жэне жана,  буржуазиялык әлеуметтік-еаяси кұрылысты 

толығымен  ж о кка   шығарған,  каналушы  халыктын  төменгі  тобынын 

мүдделерін  корғаған коғамдык-саяси ой бағытынын дамуына да м үмкіндік 

берді.  Бүл  бағыт  уто пи ял ы к  социализм  деген  атпен  белгілі  болды. 

Буржуазиялык коғам дәуіріндегі онын аса белгілі болтан өкілдері француз 

ойшылдары А.Сен-Симон,  Ш.Фурье жэне ағылшынойшылы Р.Оуэн болып 

табылады,  бұлар  болаш ак  коғамды  адами  к а ж е т тіл ікте р д ін   бәрін 

канағаггандыруға кабілетті және  гұлғанын гүлденуін камтамасыз ете алатын 

молшылығы асып-тасыған коғам ретінде бейнеледі.

Өмірде  орын  алған  ко ға м д ы к  кұрылы сты  катал  сынай  отырып, 

буржуазиялык революциялар әдетте  канды ланкестікнен  байланысканын 

айтып.  француз утопистері  бүкіл  адамзатты акыл-гіарасат аркылы  бірден 

азатеткісі келді. Оларсоциализмдіабсолютгікакикаттын,  акыл-парасатгын 

және әділеттіліктін корінісі,  осы шындыкты ашса болды социализм бүкіл 

дүниежүзінде орнайды деп есентеді.

Мысалы,  Анри  Сен-С имон  (1760-1825)  коғамны н  максатына  бір 

орталыктандырылған  жоспарлы  шаруашылык  жүйесін  күрумен  кол 

жеткізіледі,  жана күрылыстаадамдарды бүрынғы баскару жүйесінінорнына 

ондіріс заттары мен процестері баскару жүйесі келеді деп болжады.

Осымен байланысты Сен-Симоннынадамзатгын тарихи жолын сараптай 

келіп,  саяси  күрылыстын  не гізі  коғамны н  эко но м и ка л ы к  жағдайы, 

адамдардын  материалдык  мүдделері  болатынына  көзі  жетті.  Сен-Симон 

“ шаруашылык” билікті ягни,  үлттык мүдде үшін халык шаруашылығынын 

дамуына жетекшілік жасауды басты билік деп санады. Үкім еттік билік,  онын 

п ік ір ін ш е ,  минимумға  ш ейін  кы скаруы   тиіс  жэне  ол  адамдар  мен 

ассошіаииянын материалдык және рухани кабілеттерінін кедергісіздамуына 

ыкпал етуі  кажет.

Буржуазиялык революциянын нәтижелерін,  капитализмнінсаяси және 

күкы кты к жүйесін өткір сынаған  Шарль Фурье (1772-1837) болды. Шешуші 

рөлді акыл-парасатка берген Сен-Симонға карағанда Фурье бірінші орынға 

адамнын мәнгі жэне өзгермейтін табиғаты идеясын үсынды,  онын әлеуметтік

58

дамуы  негізіне  эр  түрлі  күмарлык  жатты.  Энтузиазм  жоғарғы  кұмарлык 

болыгі табылады, ол енбекте шығармашылыкты,  бөсекелестікті туындатады, 

соны н  негізінде  енбек  ө н ім д іл ігі  артады,  ассоциация  мүш елерінін 

кажеттіліктері  жан-жакты  канағаттандырылады.  Сонғысынын  тір ш ілік 

әрекетін  онын  м үш елерінін  өздері  реттейді,  ережелер  ерікті  гүрде 

орындалады.  Жалпы  басшылыкты  бүкіл  халык  сайлаған  ареопаг  жүзеге 

асырады.

Фурье саяси күресті жокка шығарды,  мемлекеттік кұрылыс формаларына 

немкүрайлы карады және әділеттілік негізінде коғамды өзгерту тек реформа 

жолымен іске асуы керек деп есептеді. Ал оларды жүзеге асыратындар,  өзінін 

ілімін  кабылдаған,  акылды мемлекеттік кайраткерлер.

Өзінінсаяси көзкарастарында Роберт Оуэн ( 1771- і 858) жана күрылыстын 

калыптасуын -  жалпы зандар жинағы негізінде бірдеіі баскару тәртібі бар 

коммуналар күруды камтамасыз етегін мемлекетке үлкен сенім артты.  Бүл 

коғамдыкменшікке жэне коммуна мүшелерінін ортак енбектеріне,  олардын 

күкыктары мен міндеттерінінтендігіне,  гуманистіктәрбие жүйесіне,  жокары 

өнегелікке  негізделген  ұжымдык  коғам  болуы  тиіс.  Коммунаны  онын 

мүшелері өздерінін кабілеттеріне жэне ортак мүдделеріне сәйкес баскарады. 

Мемлекеттік билік коммуналарды күру кезенінде ғана кажет,  оларды күруға 

кемектесуі керек. Конституция негізінде әрекет ететін ерікті және автономды 

коммуналардын  о зін -ө зі  баскаратын  федерациясы  О уэн н ін   идеалы. 

Коммунадағы  зан  шығарушы  билік  мүшелері  21  жастан  аскан  жалпы 

жиналыска  (конституция  бойынша)  тиесілі,  аткарушы  билік  жалны 

жиналыста сайланатын,  оған есеп беретін кенеске тиесілі.

Ол  кооперативтік  козғалысты,  кәсіпод а к  кы зм е тінін  е р кін д ігін , 

кедейлерге кайырымдылыкпен көмек көрсетуді колдады. Оуэн коғамды кайта 

күру  үшін  кызу  үгіт-насихаттык  кызметті  үйымдастырды  және  оған  озі 

белсене  катысты.  Ол  өз  ойын  іске  асыру  үш ін  Америка  гірезидентінен, 

Пруссия королінен көмек сұрап өтінді.  Николай I және ағылшын ханшайымы 

Викториямен әнгіме жүргізді. Алайда с о ц и а л и с т бастауларға негізделген 

коғам  кұруға  ол  ком ек  ала  алмады.  Тіптен  ол  ку ғы н -с ү р гін ге   түсіп, 

кайыршылыкга дүние салды,  оны жэне онын идеяларын ел  үмытты  және 

мойындамады.

Утопист соииалистер болашағы бар біркатар идеяларды: биліктін саяси 

ф ункцияларынын  жойылуы  туралы;  саяси  шеттетілуді  жою  туралы; 

өндірістегі прогреспен,  өркениет пен  мәдениеттін дамуымен байланысты 

мемлекеттін жойылуы туралы идеяларды калыптастырды.

Сыншыл  утопиялык  сониализмнін  барлык  окілдері  жана  коғамдык 

кұрылысгынсоғысатаулыны,  халыктарарасындағы әскери кактығыстарды 

токтатагынына сенімді болды.

59

Утопиялық социализм  буржуазиялык коғамнын  жэне  капитализмдегі 

жалдамалы  кұлдыктын мәнін  түсіндіре алмады,  онын даму зандарын аша 

алмады,  жана коғамды жасау га кабілетті күшті таба алмады.

Жетілген  буржуазиялык  коғамдағы  алдынғы  катарлы  саяси  ойдын 

гүлденуі тек Батые Еуропаға ғана тэн емес. Прогрессивті саяси көзкарастар 

Солтүстік  Американын  Атлантика  жағалауындағы  X V II1 -X IX   ғасырда 

негізделген  ағылшын  отарларында  кеңінен  тарады.  Ө н е р кә сіп  пен 

ка пи та л и ст коғамдык катынастардын дамуымен бұл отарларда метрополия 

мен  олардын  арасында  ка р а м а -ка й ш ы л ы к  ш и е л е н істі.  А ғы л ш ы н  

отаршылдары  ж е р гіл ік гі  халыкты  аяусыз  каналы.  К ейб ір  жерлерде 

(О нтүстікте)  күлдык  ашык  жүргізілді.  Англия  отарлардын  оз  бетінше 

экономикалык дамуына кедергі келтірді.

1775-1783 жж. Америка халкынын оз тәуелсіздігі үшін жүргізген соғысы 

іш кі  кайшылыктардын  және  метрополиямен  болған  кайшылыктардын 

күш ею інін  салдары  еді.  Ол  Америка  халкынын  женісімен  аякталды.  Бүл 

женіс "Америка Күрама Штатгарынын тәуелсіздік Деклараииясында” саяси 

түрде  бекітілді.  (1776  ж.  4  шілдеде  бекітілді.  Бүл  күн  А К Ш -т ы н   үлттык 

мерекесіне айналды).

Тәуелсіздік  үшін  соғыстын  женісінен  кейін  А К Ш -та ғы   саяси ойда екі 

бағыт калыгітасты. Прогрессив: і саяси идеяларды Т.Джеф(])ерсон және Т.Пейн 

жактады.  Томас  Джефферсон  (1743  -1826)  —  америка  халкының  азаттык 

жолындағы күресінін көрнекті кайраткерлерінін бірі жэне көрнекті саяси 

ойшыл.  Ол  “ АК.Ш-ТЫН  тәуелсіздігі  Деклараииясының”   авторы,  онда 

адамнын теңдігі,  бостандығы ажырамас табнғи күкы ғы  женінде және оны 

халыктан ешбір билік тартып ала алмайтындығы жөнінде айтылған.

“ Дүниеде адамнын табиғи  күкығынан  басканын  бәрі  озгереді",  — деп 

жазды Джефферсон. Оладамға күкыкты мемлекетбермейді,  оларадамнын 

ажырамас,  табиғи күкығы ретіндеөмірсүредідеп негіздеді. Мемлекетсоны 

камтамасыз ету үшін өмір сүреді.

Т ә у е л с із д ік   ү ш ін   болған  соғы с  жылдары  рад икал ьд ы к  саяси 

көзкарас гарымен алға шыккандардын бірі -  революнияшыл демократ Томас 

Пейн (1737-1809) болды. Саяси ой тарихында ол алғашкылардын бірі болып 

коғам мен мемлекет арасындакы айырмашылыктарды айкындады. Жаппай 

сайлау кұкыгына,  кен жэне тен окілеттілікке негізделген демократиялык 

республика Пейннін саяси идеалы болып табылады.

Пейн  соғыска  карсы  бағытталған  идеяларды,  бейбітш ілік  идеясын 

негіздейді. Согыстар.  онын пікірінше,  жеке бастын камын оилаган саясаттын 

нәтижесі болып табылады. Бейбітшілікті сактамаған үкімет кұлатылуы тиіс. 

Сонымен бірге Пейн әділетті соғыстарды колдайды,  оған ол тәуелсіздік үиіін 

жэне сыргкы шапкыншылыктан елді корғау үшін болған согыстарды жаткызды.

60

Бұл кезенде AKLU-тын саяси ойынын баска бағытыныңөкілдері ірі сауда- 

өн е р кә сіп  б ур ж уа зи ясы ны к  және  плантаторлар-кұлиеленушілердін 

мүдделерін корғалы. Осыпардынбірі Александр Гамильтон ( 1757-1804) болды. 

Ол А К Ш -та кү ш тіо р та л ы кб и л ік күруды жактады.  демократияны меншік 

кұкы ғы н  жоюды  максат еткен  “ каралардын  үстемліп”   ретінде бейнеледі. 

Гамильтон  билікті  үйымдастыру  адамдардын  м үліктік  жағдайына  сәйкес 

олардын кұкығын белуге негізлелуі тиіс деп сендірді. Гамильтон: “ Халыктын 

дауысы  -   бүл  күдайдын  дауысы  деп  айтады,  бірак  бүл  накыл  кептеген 

адамдардынсездәйегі болып,  сенім ретінде кабылдансада,  шындығында ол 

дүрыс емес. Халык кұтырған әдет-ғұрыптарды жәнетүраксыздыкты игерген. 

ол  ойлауға  және дүрыс  іиешуге анда-санда гана  кабілетті”  деи  жазды.  Ол 

А К Ш -та  конституциялыкмонархия күру үшін күресті.

Осы демократиялык  және  консервативтік  екі  бағьптын  күресі  А К Ш - 

тын одан кейінгі саяси емірінде жалғасын тапты. Калаіі дегенмен де бүл елде 

демократиянын  денгейі  бүгінде  дүниежүзілік  елш еуіш тін  ен  жоғарғы 

белгісіндетұр.

Сонымен,  буржуазиялык коғамда саяси ой жоғарғы каркынмен дамыды. 

Адамнын емір,  бостандык жәнетендік іспетгі  габнғи кұкыктарын теориялык 

негіздеу жэне мемлекет ем ірінін гірактикасына енгізу онынбасты жетістігі 

болды.

Батыс  Еуропада  орнаған  капиталистік  күрылыс  езінін  идеологиясын 

либерализмнен  тапты.  Либерализмнін  тұжырымдамалык  өзегі  екі  негізгі 

тезисті  калыптастырды.  Біріниіісі:  жеке  бостандык,  әрбір  индииидтін 

бостандығы жэне жеке меншік ен жоғарғы әлеуметтік күндылыктардын мәні. 

Е кін ш ісі:  осы  күндылыктарды  жүзеге  асыру  барлык  иіығармашылык 

м үм кіндікті  жэне онын сәттілігін ашып  кана  коймай,  бір мезгілде жалпы 

коғам мен онын мемлекеттік үйымдарынын гүлденуіне жеткізеді.

Еуропалык либерализмнін отаны  —  Англия  X IX   гасырда әлемге онын 

кептеген  беделді  өкілдерін  әкелді.  X IX  ғасырдағы  Еуропа либерализмнін 

кайраткерлерінінкатарында И.Бентам (1748-1832),  Д.С.Милль ( 1806-1873) 

ерекше кезге түседі.

Бентам саяси утилитаризм теориясынын авторы.  Осы теорияға сәйкес, 

адамдар өз кызметінде практикалык пайда принципін басшылыкка алады. 

оны азап шегу және рахаггылыкаракатынаспен елшеуге болады: адам,  онын 

азап шегуі минимальдыболып,  ал рахаты макснмальды болған уакыттағана 

бакытты. Сондыктан Бентам.  саясаттын максаты коғамнын "барынша коп 

адамдарын мейлінше мол бакытка”  жеткізуден түратындығын атап корсетті. 

Сондай-ак мемлекеттұлғалардыналуан түрлі мүдделерін канағаттандыруы 

тиіс,  адамдардын кауіпсіздігін және азык-түлікпен камтылуын камтамасыз 

етуі керек,  олардын жеке еміріне кол сұкпауы тиіс. Осы міндеттерді жүзеге

61

асыруда.  Бентамның  пікірінш е,  халык  бір  палаталы  парламентке  өзінін 

ө кіл д е р ін   жаппай  ж әне  тен  сайлау  к ұ к ы ғы   н е гізін д е   сайлайтын, 

сайлаушылардыңсенімінен шыкпаған депутаттар кері шакырылып.  занды 

жауапкерш і.іікке  тартылатын;  сонымен  катар,  коғам  тарагіынан  билік 

органдарына бакылаудынәртүрлі механизмдері кұрылатын жэне т.б. болатын 

өкілетті демократия формасы аса колайлы.

Ф ранцуз  буржуазиясы ны н  X IX   ғасырдын  б ір ін ш і  жартысындағы 

антифедералдык  идеологиясын  көптеген  либералдык  саяси  ойшылдар 

білдірді. Солардын арасынан Б.Констан (1767-1830) Еуропа күрлығындағы 

либерализмнін  рухани  атасы  саналған  және  демократиянын  корнекті 

теоретигі және бір мезгілде табанды либералы болып есептелген Л.Токвиль 

( 1805-1859) — айтарлыктай козге түсті.

А К Ш -к а  жасаған саяхатынан кейін Токвиль  1832жылы “ Лмерикадағы 

демократия” атты енбегін жазды.

Осы  елдін  саяси  тәжірибесін  сарагітай  отырып,  Токвиль  біркатар 

манызды корытындылар жасады. Біріншіден,  әлеуметтіктендікті бекітуден 

және  аристократиянын  күлауынан  келін  демократиянын  таралуы  дүние 

ж үзілік тенденция  болып табылады.  Екіншіден,  демократиянын біркатар 

артықшылыктары  бар:  “ демократиялык  баскарудын  мәні  ко п ш іл іктін  

жоғары тұруын білдіреді” ;  тек демократия тана азаматтардын коі і бөлігінін 

амандығына  ыкпал  етеді,  саяси  бостандыкты  және  бүкара  халыктын 

баскаруға  кенінен  катысуын  камтамасыз  егеді.  Бүкіл  осы  күндылыктар, 

Токвильдін пікірінше,  Американынсаяси жүйесінен,  онын мекемелері мен 

конституциясынан  толыкорын  алған.  Үш інш іден.  осы  кұндылыктармен 

катар,  Токвиль демократиянын кемшіліктерін,  оның жетілмеген түстарын 

атап  корсетгі.  Ең  алдымен  демократияға  индивидуализм  кауіп  төндіреді, 

эгоизм,  азаматтардын  саяси  енжарлығы,  оларда  коғамдык  мәселелерге 

немкұрайдылыктынартуы сонынайкын  корінісі болып табылады.

X IX  

гасырдын  б ірінш і  жартысындағы  неміс  либерализмі  коптеген 

есімдермен байланысты,  бірак жампы еуропалыктанымалдыкка В.Гумбольдт 

(1767-1835)  пен Л.Ш тейн ( 1815-1890)  ие болды.  Гумбольдттын мемлекетке 

көзкарасындағы ортакұстаным — гуманистік индивидуализм ұстанымы. Оны 

м е м л еке ттін  о зін е н   гә р і  адамнын  мемлекетпен  ка р ы м -ка ты н а сы  

толғандырды.  Қ о ға м ,  мемлекет  туралы  біркатар  іргелі  зерттеулер 

Л .Ш те й н н ін   үлесіне  тиді.  Онын  либерализмі  ө зін ін   әлеуметтік  саяси 

доктринасынын негізгі мәселесі етіп индивид туралы,  онын күкығы,  онын 

меншігі жөніндегі мәселелерді коюынан байкалды.

Жана замандағы саяси ойда либерализм идеясына консерватизм  карсы 

түрды. Либерализм капиталистік ондіріс тәсілдерінін жэне буржуазиялык 

күндылыктардын бекуін  идеолоі иялык түрғыдан  негіздеді.  Консерватизм

62

антибуржуазиялык.  коғамлы революииялыкөзгертулерге кедергі жасайтын 

феодальдык-клерикальдык идеология ретінде пайдаболды.  Консерватизм 

идеологиясын  жасаушыларағылшын ойшылы әрі саясагкері Э.Берк (1729- 

1797),  француз коғам кайраткерлері Ж. де Местр (1734-1821 ) мен Л . де Бональд 

(1753-1840) болып есептеледі.

Консерватизм Ағаргу дәуірі мен  1789 ж. Француз революциясы ұсынған 

бостандык,  тендік,  акыл-парасатжәне прогресс идеалдарын жоккашығарды. 

Коғам д ағы   саяси  и н сти тутта р   ен  алдымен  отбасы  мен  мемлекет, 

консерваторлардын пікірінше, окиғалардынтабиғи барысынын корінісі болып 

табылады. Демек,  өміршен жүйе ретіндегі когамнын кирауына жол бермеу 

үшін,  омірліктәжірибенін жүзеге асырылуына кедергі келтірмеу керек. Берк 

"Француз революциясы туралы гіайымдаулар”  атты жүмысында табиғи күкы к 

пен коғамдык келісім идеяларын сынай келіп,  мемлекетгі табиғи эволюциянын 

нәтижесі деп санады. Де Местр мен де Бональд революиияны шайтаннын ici 

деп  есепгейді,  өйткені  ол  жасампаз  емес,  тек  қнратушы  ғана.  Де  Местр 

абсолюттік монархияны баскарудын идеалы ретінде карастырды.

Жалпы саяси теориялардын дамуындагы жоне сонын ішінде соцналистік 

идеологиянынөркендеуіндегі ірі кадам  Карл Маркс ( 1818-1855) пен Фридрих 

Энгельс (1820-1895) ілімі — марксизм болды. Біркатарсаясаттанушылардын 

пікір і бойынша,  классикалыктүрдегі саясаттын маркстік тұжырымдамасы 

өткен  классикалы к  тұжырымдама  мен  ка зір гі  онын  түсін д ір м е сінін 

арасындағы сабактастыкты камтамасыз етіп түрған кайсыбір “ көпір" іспетті. 

Саясаттын  коптеген  ка зір гі  тұжырымдамалары  тікелей  марксизм нін 

ыкпалымен немесе марксизммен күресте калыптасты. Маркс пен Энгельстін 

іліміндегі саяси сала гұжырымдамасы мынандай алғышарттарғаарка сүйейді: 

біріншіден,  саяси саланын эконом икалы ксаламен байланысы. Саяси сала 

базистен  жогары  түрған  кондырма  —  өндірістік  катынастар  жиынтығы. 

“ Материалдык омірдін өндірістік тәсілі — деп жазды Маркс,  — жалпы омірдін 

әлеуметтік,  саяси және рухани процесінесебеиші болады”   . Бұл кағида саяси 

нактылыктын өзін ғана карастырумен түсінуге болмайгындығын,  ол үшін 

когамдагы материалдык каты наста рдыталда у кажеттігін білдіреді. Мүндай 

тәсіл  гасырлар  бойы  саяси  ойды  толғандырған,  ен алдымен  мемлекеттін 

шығуы  жэне  онын  мәні  туралы  мәселеге  және  т.б.  көптеген  мәселелерге 

жанаша карауға мүмкіндік берді.

М аркс  пен  Энгельстін  п ік ір і  бойынша  мемлекеттін  жердегі  негізі 

адамдардын материалдык мүлделерінде жатыр. Мемлекет адамдардын ерікті 

еркінен  туындамайды,  ол  енбек  болінісінін  жэне  сонымен  байланысты 

калыптаскан әлеуметтіктаптардын күрылуынын занды нәтижесінде пайда 

болады.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: