Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi еуразия гуманитарлық институты
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Г. С. Сағынадин Астана қ. ФОЛЬКЛОРЛЫҚ КЕЙІПКЕРЛЕР БЕЙНЕСІНДЕГІ ТҰРАҚТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
Е. Жұпархан Л. А. Серғазы Астана қ.
ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ «АБЫЛАЙ ХАН» БЕЙНЕСІ
Әдебиет – өмір айнасы демекші, сонау сан-қилы заманнан бері келе жатқан қазақ халқының асыл мұрасы, мәдени және рухани байлығының келбеті қазіргі ұрпақты сусындатқан сөз өнері. Қазіргі таңдағы әдебиетіміздегі өзекті мәселелердің бірі – драматургия саласы болып табылатындығы сөзсіз. Қазіргі қазақ драматургиясы – ХХ ғасырдағы классикалық әдебиетінің дамуының заңды жалғасы. Драматургия –көркем әдеби тек (драма, трагедия, комедия) жанрының өнернамалық жүйесі. Қазақ сөз өнерінің дәстүрлі негізі әдебиет шығармалары фольклор мұраларында (би-шешендер сайыстары, ақындар айтыстары, жар-жар, беташар, алтыбақан, т.б.) негізі қаланған ұлттық сөз өнерінің бұл саласы қазақтың рухани мәдениетінің әлем өркениетіндегі көрнекті орынды да танытты. Драматургия шығармалары қаламгерлердің тарихи кезеңдердегі халық тағдырын көркем шындық поэтикасы заңдылықтары аясында бейнелеуімен ерекшеленеді. Драма-(грек.drama-қимыл-әрекет) - сахнаға арналған, уақиғаны, оған қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл-күйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығармалар. Драмаға уақиғаның қызу тартыс құрып, мейлінше шиеленістіріп, шарықтау шегіне әбден жеткізіп барып тану - айрықша тән қасиет[1;125].
328
Драматургиядағы шығармалар – әдебиет оқырмандары мен театр кино көрермендеріне арналған көрнек өнері(көркемөнер) рухани құндылықтары болып табылады.Қазақ топырағында драматургияны дамытқандар қатарында Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, М.Әуезов ,Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов,Ғ.Мүсірепов, Ж.Шанин пьесалары ұлттық классикалық дәстүр жолын қалыптастырады және т.б толқын драматург –қаламгер шығармашылығы арқылы жалғасты [2;114]. Тәуелсіз Қазақстанның жаңа әдебиеті дамуының үдерісінде қазақ драматургиясы игерген өзекті мәселелердің бірі-ұлттық тарихымыздағы ақтандақ болып келген тақырыптарды көркем шындықпен жазу. Қазақтың ұлттық тарихындағы дербес мемлекеттік құрылыммен қалыптасуымызға, халық болып танылып, сақталуымызға қайраткерлікпен – көсемдікпен өмірін арнап, еңбек еткен хандарымыздың (Керей, Жәнібек, Абылай, Кенесары) би-шешендеріміздің (Төле, Қазыбек, Әйтеке т.б.) ақын- жырауларымыздың (Асан Қайғы, Бұхар, Махамбет т.б) ғұлама ағартушыларымыздың, қоғам қайраткерлерінің ( Әбунасыр әл-Фараби, хакім Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов) т.б ондаған тарихи тұлғаларымыздың сөз өнері туындыларындағы көркем бейнеленуі жаңаша серпінмен өркендеді. Драматургия саласында да халық ықыласпен қабылдаған тың туындылар жазылып, республика театрларының сахналарында қойылумен келеді. Сәкен Жүнісовтың «Кемеңгерлер мен көлеңкелер» (Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов бейнелеріне арналған), Әбіш Кекілбаевтың «Абылай хан», М.Байсеркеұлының «Абылайханның ақырғы күндері», «Кек қылышы Кенесары» т.б. [3;45]. Сәкен Жүнiсов, Әбiш Кекiлбаев шығармаларында Абылайхан заманы - қазақ халқы үшiн қасiретi мол жаугершiлiк, зобалаңы көп кезең болып суреттеледi. Атақты елбасы, қолбасы, дипломат, терең ойдың иесi Абылай тарыдай шашыла қоныстанған қазақ халқының басын бiрiктiрiп, тұтастықты ұстау үшiн жарғақ құлағы жастыққа тимеген әрекетi шығармалардың негiзгi оқиғасына айналған. Тартыс пен мінез – драматургия жанрының ең негiзгi өзегі. Драмалық шығармадағы тартыс - қарама-қарсы ниеттегi қаһармандар бойындағы iшкi және сыртқы әрекеттерiмен тығыз байланысты. Кез келген драмалық шығармада тартыс пен мінез қызметi солғын болса, ол – шығарма көркемдiгiн төмендетуге апаратыны белгілі. Мінез мәселесiн ашуда да әр суреткердiң амалы әр түрлi [4;69]. Сәкен Жүнiсов, Әбiш Кекiлбаев шығармаларында Абылайхан заманы - қасiретi мол қазақ халқы үшiн жаугершiлiк, зобалаңы көп кезең болып суреттеледi. Атақты елбасы, қолбасы, дипломат, терең ойдың иесi Абылай тарыдай шашыла қоныстанған қазақ халқының басын бiрiктiрiп, тұтастықты ұстау үшiн жарғақ құлағы жастыққа тимеген әрекетi шығармалардың негiзгi оқиғасына айналған. С.Жүнiсовтің “Абылай хан” киносценарийi және Ә.Кекiлбаевтың "Абылай хан" атты халықтық қаһармандық драмалық дастаны өмiрге келдi. Аталған сахналық көркем шығармалар (драмалар) республиканың әр театрларында сәттi қойылып келедi. "Абылай хан" халықтық қаһармандық дастаны еліміз тәуелсіздік алған жылдары да, сол тәуелсіздік жолында қызмет еткен ел басшыларын көркем бейнеледі. Пьеса үш көріністен тұрады.
Бірінші көріністе тарихтан өзімізге мәлім Сабалақ атымен жүрген жас Абылаймен кездесеміз.Ұрыс майданында жоңғар ханы Қалдан батырдың ұлы Шарышты өлтіріп, батырлығымен танылады. Екінші көріністен аң аулап жүріп, қапияда кез болған ойраттардың тұтқынына түскен батырдың жан арпалысына кездесеміз. Батырға көмекке келетін сұлу Күлпаш оған көңілі кетіп, олардан Әмір Сана туады. Абылай зынданнан өзінің шешендігімен, тапқырлығымен құтылады.
329
Үшінші көріністе оқиға шиыршық ата түседі. Бұл көріністе қазақтың өз ішіндегі бітпес дауға кездесеміз. Қазақ шонжарлары қалмақ шапқыншылығынан қорқып, Әмір Сананы қайтаруды талап етеді. «Еркек тоқты құрбандық» деп түсінген хан баласын Ресейге өткізіп жіберуге мәжбүр болады. Автор Абылайханның түйдек-түйдек ойлары арқылы көпке ой сала біледі: «Сыртта-лаң, іште-жылан. Шытырман да шырғалаң. Алға тартсаң-алдыңнан, қияға тартсаң етегіңнен. Жармасып жатқан жау өңшең». Бір жағынан орысы, бір жағынан жоңғары мен қытайы қысқанда да сол қазақтың өз ішінің дау- жанжалы біткен бе? Осындай сан сауалға жауап іздеген Абылайханның түйінді шешімін: Азаттықтың қамы үшін, Болашақтың бағы үшін, Ұлы жорық бастаймын, Айналайын әлеумет,- дегенінен көруге болады [5;336]. Ә.Кекiлбаев ақ өлең үлгiсiмен шебер драмалық дастан жасаған. Абылай хан мен Кейуана, Абылай мен Қалдан, Абылай мен Күлпаш араларындағы диалогтарда елге, жерге, ата-жұртқа деген терең сезiм, елін жаудан сақтау амалдары ғана сөз болады. Қалдан мен Абылай арасындағы диалог-тартысты Әбiш Кекiлбаев қасиеттi қара сөздiң киесiмен, шешен төгiлту, жұмбақтату арқылы екi хан арасындағы бiтiспес дауды, тартысты шебер бiтiстiредi. Сәкен Жүнiсовтің “Абылай хан” киносценарийi Абылай туралы қазақ халқының алғашқы көркем фильмiнiң басы. Сценарий–екi бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiм - “Сабалақ - Абылай”, екiншi бөлiм – “Абылай хан” деп аталады. Бiрiншi бөлiмде: Абылайдың бала күнiнен, бозбала, жiгiттiк қалыптасу кезеңдерiндегi әрекеттерi заманымен суреттеледі яғни сабалақ атанып жүрген ол енді жауды ойсыратқан батыр атанады.Мысалы, бұған дәлел Абылайдың жекпе-жекте Қалданның ұлы Шарышты жеңуі. Екiншi бөлiмiнде: сұлтандық кезiнен басталып, хандық құрған уақыттары аралығындағы көрiнiстерiмен жалғасады. Кинодраматург Сәкен Жүнiсов сценарий экспозициясын мына көрiнiстерiмен ашады: “Алай-дүлей қара ала торы ала қою түтiндей аунай көшкен қат-қабат қалың бұлт. Шудалана көшкен бұлттың қайсыбiрi алыста, көк аспанның дәл астын да көрiнсе, ендi бiр тобы жабағыдай, бiрде тұтасып, бiрде сөгiле жыртылып, сеңсең қара қойдың жүнiндей жалбырап, дәл қол созым жерде бауырымен жер сыза өтiп жатқандай. Сайсүйегiңдi сырқыратып, құйқа тамырыңды шымырлатқандай зарлы қобыз үнi, қобызға қосыла салған қобызшы үнi. Киносценарийде бiрнеше оқиғалар қатары суреттеледi. Драматург-жазушының тарихи тақырыпты жақсы меңгергендiгiне бiлетiндiгiне – сценарий мәтiнiн талдау барысында көз жеткiздiк. Әсiресе, ХҮIII ғасырдағы хандық дәуiрде қазақ халқының ауыз- екi қарым-қатынас сөйлеу тiлiн, хан-сұлтандар сарайы маңындағы шағын топтың лексикасын да өз дәрежесiнде келтiредi ХҮIII ғасырдағы екi алпауыт, айлалы мемлекет: Ресей патшалығы мен Цин империясының өз ара саясатының арасында құрбан бола жаздаған “жабайы далалық” көршi екi ел: қазақ пен қалмақ арасындағы ғасырларға созылған қан төгiс, жауласуларын бала Әбiлмансұрдың (ауырып жатып, сандырақтап): ”Жiбермеймiн, жiбермеймiн. Мен сенi үйретемiн. Қыл бұрау салып үйретемiн. Сен қалмақтың жылқысы болсаң, мен қазақтың ұлымын. Үйретемiн. Жауға саламын. Жау, жау! Тарт садақпен. Құлады, құлады… Әне, әне, қаптап келедi… Жоқ-оқ, ала алмайсың! Аттан, аттан! ” Драматург С. Жүнiсов жас Әбiлмансұрдың (жан-жақты тәрбиешiсi) болған Ораз бен Уәли сұлтан арасындағы диалогтары–сценарийдiң көркемдiк деңгейiн көтередi. Кинохикаят оқиғасына қазақтың маңдайына бiткен iрi тұлғалары: Бұқар жырау, Төле, Әйтеке, Қазыбек билер, батырлары: Қабанбай, Бөгенбай, Жәнiбек т.б., белгiлi елшiлер, Абылай ұрпақтары орынымен қатысып, бiр тұтастықты, жүйенi сақтауға салмақтарын салған.
330
Экранда тiзбектелiп көз алдыңда өтiп жататын қысқа эпизодтарды да режиссер есiне салып отырғандай көркем келтiрген. Сценарийде хан сайланған Абылайдың қазаққа сіңірген еңбегі, халқының қамы үшін еш нәрседен тайсалмайтындығы, көреген көсбасшы, асқан тапқыр ой иесі екендігін көреміз. Абылай ханның тарихи тұлғасы, шындығы, көркем шындыққа бейнеленген. Абылай бейнесi тарих пен әдебиетте болғанымен, кино жанрында тұңғыш рет сомдалып отыр. Драматург С. Жүнiсов
сценарий оқиғасын Абылай ханның
айналасына жинақтаған.Абылай ханның образы арқылы сол кездегі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі мен тарихынан сыр шертеді [6;136]. Киносценарийдегi әлеуметтiк маңызы бар – хандар, рулар, тағыдай алысқан көршi мемлекеттер арасындағы саяси-дипломатиялық жағдайдан шығу барысында үнемi Абылай хан тұрады. Ал, С. Жүнiсов сценарий соңында Абылайдың атынан: ”Уа, жасаған, уа, жұртым. Қашан үш жүздiң басы бiрiгiп, қалың қазақ қашан бiр шатырдың астында, көп хан емес, бiр ханның билiгiнде, өз жерiнiң шекарасын белгiлеп, өз жерiнiң байлығына, билiгiне өзi ие болып, басқаға жалпақсыз, бөтенге жалтақсыз мықты ел болады екен. А, құдай, мен Абылай! Бiреуге сұлтан, бiреуге хан, бiреуге Абылай!” , - деген аталы сөздерi бүгiнгi заман ағымымен, саясатымен сабақтастырады. Сценарий мен драмалық дастанның басынан соңына шейiн үзiлмеген желi - қазақ халқының бостандық тiлеген тiлеуi, соның бойында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген елдi жаудан қорғаудың сан жағдайы, сол ұрпақтар iшiнде Абылай ханның тұсындағы күрес, көреген қолбасшының өмiр сүрген заманы шындықпен сабақтастырылады. Қорытындылай келе тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтар болсақ, тартыс - негiзiнен Абылай ханның батырлығы мен даналығын суреттейді. Шығармаларда (сценарйи мен драма) тек қана ХVIII ғасырдағы хандық дәуiрдi ғана емес, өткен замандар мен бүгiнгi заманның ахуалымен салыстыра отырып қорытынды шығарады. Жалпы драматургтер С.Жүнiсов пен Ә.Кекiлбаев Абылай атынан заман шындығын, хан айбарын, көрегендiгi мен тапқырлығын сөйлете білді. Халық сүйсiнетiндей, табынатындай көркем шығарма жасап, қазақ әдебиетiнiң алтын қорына қомақты үлес қосты.
Әдеби сценарийде орталық қаһармандардың мiнезiн, бейнесiн ашуда көркем әдебиет пен кинодраматургияның кейбiр көркемдiк шарттары ортақ байланыс пен үйлесімдік тапқанын байқадық.
Әдебиеттер 1. Қазақ әдебиеті.Энциклопедиялық анықтамалық.-Алматы: «Аруна» 2005 2.Қазақ әдебиетінің тарихы (Он томдық) 9-том. - Алматы «ҚАЗақпарат» 2005 3.Кекілбайұлы Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы.- Алматы, Өлке баспасы, 1999 4.Жүнiсов С. “Абылай хан” киносценарийі –www.Әдеби әлем сайты. 5.Жүнісов С. Көп томдық шығармалар жинағы.І том.Пьессалар.- Алматы: Қазығұрт баспасы, 2005 6. Құраст: З.Ахметов, Т.Шаңбай. «Әдебиеттану терминдер сөздігі». - Семей- Новосбирск, 2006 7. Рымғали Нұрғали «Әдебиет теориясы»- Фолиант, Астана: 2003
331
Г. С. Сағынадин Астана қ.
Фольклор - синкретті өнер. Өз бойына бірнеше өнердің басын тоғыстырған көпқабатты, көпфукциялы руханият. Фольклор және сөз өнері, фольклор және музыка, фольклор және бейнелеу өнері, фольклор және театр, фольклор және кино. Осындай өнер салаларының басын біріктіріп, бірнеше функция негіздерін тоғыстырған фольклор "халық әдебиеті", "ауыз әдебиеті" деген ескі кеңестік ұғымнан әлдеқайда биік, ауқымы кең. Сондықтан да бүгінде біз ұлттық сөз өнерімізді үш түрге бөліп қараймыз: фольклор, ауыз әдебиеті (ақын, жыраулар поэзиясы) және жазба әдебиет[1]. Фольклор ұғымын жаңаша пайымдау, оның жанрларына жаңаша көзқарас фольклор мұраларын насихаттауда, таратуда, өскелең ұрпақтың санасына сіңіртуде, әсіресе, қазіргі жаһандану заманында игі істердің жандануын, жаңаруын талап етеді. Зерттеуші С.Мұқанов: «... қазақ халқының өмірін, тұрмысын ескілікті көне жазбалардан, ауызша әңгімелерден ұққандарымыз бен көзбен көріп, өзіміз куә болған жайларды қорыта келе, мен де қазақ халқының өткен өмір жолына тереңірек тоқталып, тұтас бір шолу жасауды алдыма міндет етіп қойдым. Қай халықтың болсын өзіне тән кейбір прогресті ұлттық дәстүрлерін білу, кейінгі жас ұрпақтарға артық болмас деп санаймыз»[2] - дейді. Жоғарыда фольклордың синкреттілігін сөз еттік. Бірнеше өнердің бірігуін атадық. Ал осы кинода, театрда, әсіресе, бейнелеу өнерінде фольклорлық мұралардың көрінісі қалай суреттеледі? Фольклорлық сюжет оның кейіпкерлері арқылы өрбісе, осы кейіпкерлердің сомдалуы фольклор табиғатын дәл қалпында танытып тұр ма? Әсіресе, жас бала тәрбиесі, оның ұлттық құндылықты бойына санасына сіңіріп өсуін сөз етсек, мультфильдердегі, кітаптардағы кескіндемелердегі, ойыншықтардағы фольклорлық образдар қалай көрінеді? Фольклорлық кейіпкерлерді айтқанда, біз ертегілік прозаның, эпостық сюжеттердің қаһармандарына тоқталамыз. Өйткені бұл жанрлар тәрбиелік, көркемдік функция атқарып, эстетикалық әсерімен тәлімдік мәнге ие. Бұл кейіпкерлерді біріздендіру мәселесін қозғағанда, алдымен тұрақтандыру принципін алға тартар едік. Себебі сюжетте бейнеленген белгілі бір кейіпкер кескіндемеде де белгілі түр-тұлғада нақтыланып, барлық материал беттерінде тұрақты қалып сақтауы қажет. Ал "тұрақтандыру" процесі фольклор теориясының аспектілеріне қатысты болып табылады. Солардың бастылары: жанрлардың синкреттілігі, фольклордағы импровизацияның рөлі мен орны, фольклордың тарихқа, шындыққа қатынасы, ұлттық ерекшеліктер мен типологиялық сюжеттер, фольклорлық сана мен орындаушының ара- қатынасы, т.т. Мәселен, Тазша бала бейнесін алайық. Қазақ фольклорында тазша бейнесі екі түрлі болып келеді. Бірі – шын тазша да, екіншісі – жалған тазша. Алғашқысы – сатиралық ертегінің кейіпкері болса, соңғысы – қиял-ғажайып ертегі мен эпоста көрінеді. Мұнда бас кейіпкер әртүрлі жағдайға байланысты тазша кейпіне түсіп, болашақ әйелінің аулына немесе жау ішіне танылмай келеді. Мәселен, Қозының жасырынып, "тазша" болып, Баянға келуі. Бұл образ шығу тегі жағынан алғанда ежелгі замандағы бозбаланы ержету сынағынан өткізу салтымен байланысты. Ал, фольклорлық көркем шығармаларда тазша бейнесі жанрдың поэтикасына сәйкес бейнеленіп, әлсізді дәріптейтін халық эстетикасы тұрғысынан көрінеді. Осы ретте сатиралық Тазша образы мен жалпы "тазшалық" күйде көрінетін өзге кейіпкердің ара жігін ажыратып, портреттік белгілерін айыра білу керек. Фольклор теориясының маңызды бір мәселесі – көркемдік әдіс, соған байланысты
332
кейіпкерді суреттеу тәсілі. Осы тұрғыдан келгенде, фольклор романтикалық типтендіру әдісін қолданып, кейіпкерді суреттеуде дәріптеу мен әсірелеу сияқты тәсілдерді пайдаланады. Эпостардағы сұлулардың, басты қаһармандардың бейнесі бір поэтикалық бояуда суреттелетін тәрізді. Алайда, көркемдіктің тереңіне, сөздің тұңғиығына, идеяның астарына үңілетін болсақ, ерекшелікті дөп басып, кейіпкердің жеке өзіне тән портретін жасауға болады. Мысалы, жыршы он төрт жасқа толған Баянды «тал шыбықтай бұралған, қыпша
Ал «Жібектің сипаты Төлегенге бұл сықылды көрінді», – дейді де жыршы қызды былай суреттейді.
Бұл суреттеуден екі арудың екі түрлі бет-бейнесін танимыз. Қозы мен Төлеген образын салыстыратын болсақ, Төлеген – қазақ эпосы, тіпті, бүкіл қазақ фольклоры үшін жаңа кейіпкер. Ол Қозы Көрпештен өзгеше. Қозының бейнесінде батырлық қасиет көп. Соған сәйкес оның портреті де батырға лайық кескінделуі тиіс. Ал, Төлеген – нағыз лирикалық кейіпкер. Ол бай болуды, батыр болуды көксемейді. Оның 333
арманы – өзіне лайықты сұлуды сүю, соны өзіне өмірлік жар ету. Жыршы да осыны айтады: «Батырлық, байлық кімде жоқ, Ғашықтық жөні бір басқа»[4]. Демек, сол кездің қоғамында осындай ой-пікір болған, яғни ел ішінде махаббатты – өте таза, бәрінен ерекше, биік сезім, оны кез келген адам біле бермейді деген ұғым қалыптасқан. Нақ осындай ерекше сезім Төлегенді әкесінің бата бермегеніне қарамастан алыс жолға жалғыз аттандырады. Төлеген үшін өмірдің мәні де, сәні де – махаббат, махаббат үшін күресіп, өмір сүру, сүйгеніңе үйлену. Сондықтан да болу керек, оның мінезі де, істері де әдеткі эпостағыдай емес. Ол аң да ауламайды, мал да бақпайды, жастайынан батырлық мінез де танытпайды, батырлық өнерді де үйренбейді. «Періште сипатты ұл» боп тууының өзі – оның ерекше сұлу болатынын білдіреді. Демек, ол батыр болмайды: Төлеген кәдімгі батырларша «сағат сайын» өспейді, бозбала кезінде ешбір ерлік іс-әрекет жасамайды. Есесіне он екі жасында өзіне пара-пар сұлу қыз іздей бастайды. Он алты жасқа толғанда ат тұяғы жететін жерді түгел шарлап шығады. Қыз Жібек туралы ести сала ол еш ойланбастан жолға шығады. Бұдан байқайтыныңыз, Төлегеннің портреттік бейнесі батырлық тұлғадан гөрі тән сұлулығы мен жан нәзіктігін қамтуы керек. Лиро-эпостардың сюжетіне сай қос ғашықтың сезімдеріне қарсы әрекет ететін кейіпкерлер бейнеленеді. Мысалы, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырындағы ізгілік пен зұлымдықтың тайталасы оқиғаға Қодар араласуымен күшейе түседі. Қодар да – жағымсыз кейіпкер. Қодардың мінез-құлқы да, қылықтары да, сыртқы пішіні де сарказммен баяндалып, суреттеледі. Мысалы, оның сырт пішіні адам күлерлік: «Анық он кез өзінің бойы бар, жауырынының жалпағы үш жарым кез, сыңар жұдырығы қолағаштай, ұзыны жауырының алты қарыс» [4]. Оның осы денесі, былай қарағанда, алыпқа лайық, бірақ жыршы оны келеңсіз етіп көрсетеді, мазақ қылады. Осы тон Қодардың ересен еңбегін баяндағанда да сақталады. Ол тоқсан мың малды шөлден алып шығу үшін талай құдық қазып, су шығарады, суы жоқ құдыққа меспен су тасып құяды; оның қарқынына шыдамай, астындағы аты болдырады, Қодар жаяу жүріп су тасиды, аяғы қанап, жаралы болса да қазуын қоймайды. Осының бәрі жырда күлдіргі түрде әңгімелейді, сөйтіп жыршының ирониясы көрініп тұрады. Мұндай сарказм, ирония әдістерін терең ұғынған суретші не мүсінші Қодардың өзге де эпостық ұнамсыз кейіпкерлерден ерек тұрақты түр-тұлғасын жасайтыны сөзсіз. «Қыз Жібек» жырындағы Бекежан да - Қодар секілді зұлымдықтың иесі. Ол – өте пасық, өзгенің жақсылығын көре алмайтын адам. Сол себепті ол өзінің жымысқы тірлігін жасырын істейді, ойын құпия ұстайды. Өйткені, ол –қорқақ, арам. Жырда Бекежанның қалай өмір сүріп жүргені, бұрын кім болғаны айтылмайды[4]. Эпос оны тек «қарақшы» деп атайды. Сондықтан да Бекежанның портреті қарақшыға лайық болатыны хақ. Қорытындылайтын болсақ, кескіндемеде фольклорлық сұлу қыздар, қаһарман жігіттер, ұнамсыз кейіпкерлер бір идеяның, бір функцияның иелері болса да, олардың кескіндемедегі портреттері трафареттік күйде қайталанбауы тиіс. Фольклор теориясының аспектілерін ескере отырып, суретшілер сөзбен өрілген сурет сырын ұғынып, сонан соң бейнелеу өнеріндегі суретке қалам тартуы абзал. Сондықтан да фольклорлық кейіпкерлер портретін алдымен тұрақтандырып, одан соң олардың мультфильм, кино, кітап беттерінде, ойыншық түрлерінде бірізді сомдалуы үшін бейнелеу өнері шеберлерінің арасында конкурс өткізілуі қажет. Бұл орайда мемлекет тарапынан құрылған комиссия жұмыс жасауы керек. Мұндай конкурстың маңыздылығы, өткізілу дәрежесі еліміздің мемлекеттік рәміздерін таңдап, бекітуге арналған конкурс деңгейімен бірдей болуы тиіс деп айтар едік. Өйткені қазақта «ел боламын десең, бесігіңді түзе» дейтін сөз бар. Мемлекеттік рәміздер – елдіктің нышаны болса, фольклорлық мұралар – ұлттық мәртебенің нышаны.
Әдебиеттер 1. Мұқанов С. Халық мұрасы.- А., 1974 2. Қасқабасов С. Жаназық. Әр жылғы зерттеулер. - Астана, 2002 334
3. Қасқабасов С. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жыры және түркі эпостық дәстүрі // «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосы және түркі әлемі. - Алматы, 2003. 4. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу. Қыз Жібек. Қазақтың ғашықтық жырлары.- М., 2003.
жүктеу/скачать 5,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|