Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты
ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
қазақ философиясы
| ІІ тарау. Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі жасайды. «Ерте заманнан бері дүниенің әр ықылымындағы (тарапын- дағы) халықтар шаһарларда отыратындары болсын, сахарада отыра- тындары болсын, олардың белгілі шекаралары жоқ еді» [2, 22 б.]. Шоқанның айтуы бойынша, «қазақтардың арасынан біз Алтын Орда қыпшақтарын да, Шағатай ұлысының арғындарын да, ұйғырлар мен жоңғарлардың көршілестері үйсіндерді де кездестіреміз» [4, 110 б.]. Қазақтар заттар мен тіршілік иелерін сапа тұрғысынан қарады. Мейлінше күшті күтім тілемейтін, алыс жорықтарға төзімді асыл тұқымды жылқыларды өсіргенді дұрыс көрді. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін салмақтай отырып сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалы (алысты болжамдылығымен), көрегендігімен бағаланды. Күштілері айлалы және дәмдіні жейді, қартайғандары солардың қалдықтарымен тамақтанады. Жастар мен мықтылары сыйлы, ал кәрілер мен әлсіздер керісінше. Мұндай теңсіздік сапалардың сандық өлшеуішінің қажеттігін туғызды. Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен сан мың шақырымдық көш жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып өтілуін белгілеумен кеңістік ұғымы басталады. Күндік көш жолы бір көш, сондай-ақ қозы көш, апталық көш, т. б. қашықтық мөлшері белгіленеді. Осылар әлемдік діндердің бастау тегінде трған тәңірлік діннің өзекті қағидаларына да арқау болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным – түсінігі еді. Қадырғали шығармашылығында бұл мәселе де кең қамтылған. Қ. Жалайыр өзінің еңбегінде жоғары мұратты қоғамның қажетті қағидаларын сипаттап, адамның мінез-құлықтарының нормалары мен ережелерін, әр түрлі әлеуметтік дәрежедегі жіктердің қоғам басқарудағы міндеттері мен қызметтерін айқындап берді. Адамдардың ізгі өмірі үшін ең бастысы – барлық әлеуметтік жүйе бөліктерінің дәрежелік орны мен өзара қызметтік бірлігінің қарым қатынасын нығайту. Көптеген айқындамалардың біреуін алайық: «Шыңғыс хан бұйырды, адамзат ұлдары атасының билігіне құлақ асаса және іні-ағаларының сөзіне көңіл қоймаса, ерлері әйел- деріне сенбесе, қатындары ерінің бұйрығымен жүрмесе, қайын- дары келіндерін қабыл етпесе, келіндері қайындарына қызмет етпесе, үлкендері кіші-лерді асырамаса, кішілер үлкендер насихатын сақтамаса, онда үлкендер көңілі құлардың көңіліне жақын тұрды, және әркім өз қолынан абыройын шығармаса, және әркімді жақсы көрсе және тағы уәлаят адамдарын байытпаса, көмек бермесе (әдет) йосун, жасақ жолында ақыл, бейімділік таппаса, бұл себепті ол арада |