Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты
III тарау. Қазақтың халық философиясының
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
қазақ философиясы
| III тарау. Қазақтың халық философиясының
дүниетанымдық ерекшеліктері заңын сақтауға қызмет еткен тетіктер болуымен сипатталады. Бұл жерде биге шешендік өнер аздық етеді. Дәстүрлі рулық қоғамның салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі мен тынысы көкейінде сайрап тұруы қажет. Әйгілі билеріміздің ішіндегі Төле бидің бала кезінде «бала би», есейе келе «дана би», қарт шағында «төбе би» атануы жайдан-жай емес болса керек-ті. Олардың істері халық арасында аңызға айналған. Төле бидің «қарлығаш би» атануы жайындағы аңызда былай дейді: Жоңғар шапқыншылығынан қалың ел босып қашқанда Төле би қозғалмай ауыл-аймағымен отырып қалады. Қалмақ әскербасы бұған таң қалып, неге көшпей отырғанын сұрастырғанда: «Осы көктемде қарлығаш үйіме ұя салып, балапан басқан болатын. Адамның досы ақ пейіл құстың Нұх пайғамбар кемесіне көмектесіп, адамды жыланның азығы болудан сақтап қалған ерлігі тағы бар. Өзі құйттай демесең, бойында адамзаттың жүрегі, адамның ақ ниеті бар құстың ұясын бұзбадым, сол үшін көшпедім» деп жауап беріпті. Сонда, қалмақ хоңтайшысы: «Бұл әулие адам екен» [10, 10 б.] – деп, оның еліне де, өзіне де тимепті делінеді аңызда. Дүниетанымы мен дүниетүсініктері айдың қабағын аңдып, күннің құпиясын кеуделеріне қонақтатқан көшпенділер Әлеммен, Табиғатпен тікелей тілдесіп үйлесімді қарым-қатынаста болған. Табиғаттың өзіндей табиғи даму жолымен өркендеген, содан ләззат алып, содан бақыт тапқан. Бұл жерде көшпелі халықтың әлемді қабылдауындағы дүниетүсінігінің ерекшеліктерін аңғаруға болады. Олар жан-жануарлар дүниесінің қасиетін ұғынып, оны пір тұта білді. Дана ойшыл өзінің философиялық пайымдауларында адамгершілік-этикалық мәселелерді діни ұғымдармен ұштастырып отырған. Билердің шығармашылығында халықтың наным-сенімдері мен этикалық-адамгершіліктік құндылықтары жетекші рөл атқарды. Философияның негізгі категориялары зұлымдық пен мейірімділік, жауыздық пен кешірімшілдіктің мәндері, қарама-қарсы ұғым- түсініктердің арақатынастары диалектикасы бағамдалғанын көреміз. Билер шығармашылығының тағы бір ерекшелігі іс-әрекетте, шешуші сәтте олардың адамгершілікті, ізгілікті, әділеттілікті ұстындарды нақты жүзеге асыруында деп білеміз. Олардың ізгілікке толы Кемел Адамдық келбеті бүгінгі ұрпаққа үлгі боларлық, тәлімдік-тәрбиелік мәні зор. Дала ділмәрі Төле бидің әрбір іс-әрекеті мағынаға толы болды. Мәселен, «бақыт» категориясы этиканың басты ұғымдарының бірі болып саналады. Адам еркіндікте болғанда өзін бақытты сезінеді. Адамзат ықылым заманнан бері біреулер оны байлыққа баласа, біреулер оны «бақыт құсы» деп, қашан қонатынын |