Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
229 
5.4 Қыстырынды сөйлемдер 
   
   Қыстырынды  сөйлемдер  деп  отырғанымыз  -  қыстырма 
сөйлемдердің  ерекше  бір  түрі.  Бұл  категория  туралы  алғашқы  сөз 
еткен  1967  жылы  «ескертпе  сөйлемдер»  деген  атпен  Р.Сыздықова 
академиялық  грамматиканың  синтаксис  бөлімінде  сөз  еткен.    Бұл 
сөйлемдердің  әдеттегі  қыстырмалардан  елеулі  айырмашылығы  бар: 
қыстырма  сөйлемдер  негізгі  баяндалған  оқиға  желісіне  байланысты 
айтушы  адамның  түрліше  көзқарасын,  өзіндік  пікір  тұжырымын 
білдіріп  тұрса,  ал  қыстырынды  сөйлемдер  сол  тұтас  сөйлемге  не 
болмаса  сондағы  кейбір  жеке  сөздерге  қосымша  түсінік,  ескерту 
жасай кету ыңғайында жұмсалады, яғни,  қыстырынды сөйлем-негізгі 
сөйлемнің    жанама  түсініктемесі.  Мысалы,  Оның  айтқан 
мәліметтеріне  қарағанда,  біздер  біраз  күнде  жәрдемші  көмек 
алатын  сияқтымыз.  Мынау  Қабан  сияқты  адамның  (Шоқан  оны 
Әлібек  деп  жорыды)  қимылы  сол  байкал  қамалына  ұқсайды.  Бұл 
сөйлемдер  негізгі  сөйлеммен 
синтаксистік  қарым-қатынаста 
жұмсалмағанмен, мағыналық жағынан өзара бірлік қармағына түскен. 
Біріншісі – біреудің пікіріне байланысты жұмсалса, екінші сөйлемде – 
адамның мән-жайы жол-жөнекей түсіндіріле, ескертіле айтылып тұр.  
     Қыстырынды  сөйлемдер  негізгі  мазмұнды  сөйлемге  жай  әншейін 
қыстырыла  айтылмайды,  баяндау  хабардың  желісіне  байланысты 
автор  тарапынан  арнайы  мақсатпен,  белгілі  ыңғай  құбылысымен 
қолданылады.  Соның  нәтижесінде  сөйлемнің  мазмұны  толығырақ 
ашылып, онда хабарланған оқиға әрекеттердің қыр-сыры бір жағынан 
болса да айқындалып отырады.  
      Қыстырынды сөйлемдер құрылысы жағынан әр алуан болады 
да,  қолданылу  ыңғайына  қарай  екіге  бөлінеді.  Бір  қыстырындылар 
сөйлем  ішінде  бөлектене  айтылып,  өз  алдына  жақшаға  алынады. 
Мысалы,  Алғашқы  қар  түседі,  (аңқиған  үйде  бала-шағажаурай 
бастаған)  қойшы  басшыларға  ентігіп  тағы  келеді,  «осылай  да 
осылай» деп түңіледі, ентігеді (Д.Досжанов).  
      Екіншілері  –  негізгі  сөйлеммен  ара  қатынасы  жоғарыдағыдай 
алшақ,  дараланбай,  ұласқан,  жалғаса  тұтаса  айтылады.  Мұндай 
сөйлем  түрінде  де  қыстырынды  сөйлемдер  көбінесе  негізгі  ой 
хабарланбастан бұрын, сондағы оқиға мазмұнына байланысты алдын-
ала ескерту жасап алу мақсатында жұмсалады. Мысалдар:  
      1.  Алдын–ала  ескертпелі  қыстырмалар:  Оларды  былай 
қойғанда,  Еуропа  континентінің  батысына  талақтай  жабысқан 
жерінің тілген таспадай көлемі бар португалия ше? (С.Мұқанов).   
      2.  Енді  бір  қыстырынды  конструкциялар  негізгі  сөйлемдегі 
оқиға желісіне жаңа бір ой бастауға мүмкіндік туғызады. Хабарланған 

 
230 
ойдың  аяқталуына  ескерту  жасай  отырып,  бара  тұрсын,  бара  берсін 
құрлысында  жұмсалады.  Мысалы,  Шыңғыс  сол  қалпымен  бара 
тұрсын,  біз  оқырмандарға  Есенейді  қысқаша  таныстыра  кетейік 
(С.Мұқанов). 
      3.  Қыстырынды  сөйлемдегі  ескертпелер  негізгі  сөйлемдегі 
оқиға  желісіне  қ  а  й  ш  ы  мәндес  түрде  айтылады.  Олардың 
құрылысына  қарамастан,  болмаса,  түгіл,  былай  тұрсын  көмекші 
мәндес  сөздермен  тіркесіп  келеді.  Мысалы,  Ол  –  мінезінің 
салмақтылығына  қарамастан,  ағып  тұрған  ертегіші  (С.М).  Таң 
алдында бір ғана сағат мызғығаны болмаса, Абай бұл түнді ұйқысыз 
өткізді (М.Ә.). Сені еркелетпек түгіл, өз басын көтере алмай жатыр 
(Б.Майлин).  Мешітке  барып  күнде  бес  уақыт  намаз  оқу  былай 
тұрсын, олар жұмасына бір болатын жұма намазына да бармайтын 
(М.Ә). 
      4.  Енді  бір  қыстырынды  конструкциялар  негізгі  ойға  үстеме, 
үдетпелі мән береді. Мысалы, Шоқан өзге білім жүйелерімен қатар, 
шешендік тарихын да біраз қарастырған еді.  
     5.  Қыстырынды  сөйлемдердің  енді  бір  тобы  негізгі  ойға 
салыстырма  ретінде  ескерту  жасау  үшін  қолданылады.  Олардың 
құрылысы,  дегендей,  айтқандай,  сияқты,  көмекші  сөздерімен 
сөйлемді  жетектеп,  салыстырып  тұрады.  Мысалы,  «Жүрген  аяққа 
жөргем  ілінеді»  дегендей,  бұл  сапарын  жүлделі  жолға  санаған. 
Шоқан тағы да бір табысқа бөлене қалды (С.М.). Тоғыз ұлымның бір 
әке-шешеден туғанын іздеп жүрген адаммын (Ертегі).  
     Сөйтіп,  жоғарыдағы  талдаулардан  байқағанымыздай,  қазақ 
тіліндегі  қыстырынды  сөйлемдер  өздерінің  құрылысы  мен  мәндік 
ерекшеліктеріне  қарай  жалпы  екі  үлкен  топқа  бөлінеді:  алдын-ала 
ескертпелі  қыстырынды  сөйлемдер  және  соңын  ала  ескертпелі 
сөйлемдер.  Қайсысы  болса  да,  негізгі  сөйлемде  баяндалатын  оқиға 
желісіне  түсінік,  айқындылық  кіргізу  мақсатында  ескерту  жасап,  әр 
түрлі мағыналық реңкте өрбіп отырады. 
                           
5.5 Бірыңғай мүшелі сөйлемдер 
    
  «Сөйлемнің  бірыңғай  мүшелері»  және  «бірыңғай  мүшелі 
сөйлемдер»  деген  екі  түрлі  атаудың  өзіндік  айырмашылықтары  бар. 
Алғашқысы  -  сөйлем  ішіндегі  жеке  сөздердің  біркелкі  тұлғада 
бірыңғай  жұмсалуын  аңғартса,  екіншісі  -  сөйлемдегі  сөйлем 
мүшелерінің  бірыңғай  күрделенуін  байқатады.  Мысалы,  Шешем 
орысқа күйеуге шыққанымен, көп жыл қазақ арасында  тұрғанымен, 
біраз  жағдайда  өзбек  салтын  қолданылатын  (С.  Мұқанов).  Бұл 
сөйлемде  хабарланған  оқиға  желісі  бір  ғана  субьектінің  (шешем) 

 
231 
төңірегіне  жинақталып,  оның  алуан  түрлі  қимылдық  сипаты  өзара 
саралай,  санамалай  көрсетілетіндіктен,    бұл    конструкция  бірыңғай 
мүшелі  күрделенген  сөйлем  деп  танылатын  болады.  Сөйлемде 
хабарланған  бірыңғай  қимылдардың  осылайша  бір  грамматикалық 
бастауыштың  төңірегіне  жинақталуы,  сабақтас  құрмалас  деп 
ұғылылмай,  сөйлемнің  бірыңғай  мүшелі  күрделенген    түрін 
аңғартады.  Осындай  сөйлемдердің  табиғатын  тану  үшін,  әрбір 
компоненттің бастауыш-баяндауыштық негізі шешуші критерий болу 
керек. 
     Сөйлемнің  қай  мүшелері  болса  да,  бірыңғай  түрде  жұмсала 
береді. Әсіресе, бір бастауышқа ортақтасып, негізгі қимыл иесінің әр 
түрлі  амалдық  сипатын  білдіре  жұмсалатын  бірыңғай  баяндауышты 
түрлері  құрмаласпен  шатастырылып  танылып  жүр.  Мысалы, 
Инженер  Рахмет  үйіне  келіп  төсекке  отырды,  ойланды,  мойнын 
төмен түсірді, бір уақытта басын көтеріп алды (С.Е.). Бұл сөйлем – 
бірыңғай баяндауышты жай сөйлем. Әрбір синтаксистік бөлшектердің 
баяндауыштары бір грамматикалық бастауыштың мазмұнын әр түрлі 
қырынан  көрсетіп  тұр.  Осындай  сөйлемдердің  өзара  қатынасы 
баяндауыштардың  бірыңғай  тұлғада  ыңғайласа  айтылуы  немесе 
жалғаулықтар  арқылы  байланыса  жұмсалады.  Мысалы,  Сондықтан 
да  ол  революцияның  жас  белсенді  жауынгерлерінің  қатарында 
тұрды,  большевиктер  партиясының  қатарына  алғашқылардың  бірі 
болып  кірді,  партияның  болаттай  берік,  алмастай  батыл  солдаты 
болуға тырысты. «Қызыл сұңқар». 
      Міне  осындай  тиянақты  тұлғадағы  бірыңғай  баяндауышты 
сөйлемдер сыртқы құрылысы жағынан салалас құрмалас сөйлемдерге 
ұқсап  жатады.  Ал  бірыңғай  баяндауыштар  тиянақсыз  формада 
жұмсалғанда,  олар  сабақтастың  құрылысымен  жақындасып  келеді. 
Мұндай  сөйлемдер  синтаксистік  оралымдар  (обороттар)  арқылы 
жасалады.  Олардың  баяндауыштары  көсемше,  есімше,  шартты  рай 
тұлғалары  арқылы  жасалып  отырады.Әдеби  тілімізде  осындай 
баяндауышты бірыңғай мүшелі сөйлемдерден көбінесе олардың –ып, 
-іп,  -п,  -ма+й,  -са,  -се  формантты  түрлері  жиі  кездеседі.  Мысалы, 
Содан кейін Қырымұлы тез Нұра бойындағы болыстың орталығына 
түнделетіп  келіп,  сол  келген  бетінде  болаткомдегі  орынбасар 
Әбділдә  мен  хатшысы  Мияшты,  танабайды  және  бір-екі  кісіні 
тұтқындап,  бір  кезде  бөркін  қолтығына  қысып,  столға  жақындай 
түсіп, арызын ұсынды. (Б.Майлин). Сүйірлеу біткен ұзын иегін кейде 
гармонның  жақтауына  сүйеп,  кейде  басын  қабырғаға  тірей 
шалқайып,  кейде  қос  жамбасынан  кезек  қозғалып  қойып,  гармонь 
үнімен  бірге  төңкеріле  толқиды.  (Д.Әбілев).  Бірыңғай  мүшелі 

 
232 
сөйлемдерді  жасауға  есімше  мен  көсемшенің  басқа  формалары  да 
қатыса алады.  
      Сонымен, 
жоғарыда 
талдаған 
сөйлемдеріміз 
сыртқы 
құрылысы  жағынан  кейде  құрмаластардың  табиғатымен  астарласып 
жатқанмен,  олар  бас  мүшелердің  негізінде  ажыратылып  отырады. 
Бірыңғай  мүшелі  сөйлемдер  бір  грамматикалық  бастауыштың 
негізінде  құралады.  Осындай  түсініктер  революцияға  дейінгі 
еңбектерде,  әсіресе,  1869  жылы  Қазан  қаласынан  шыққан  Алтай 
тілдерінің  грамматикасында  айтылған.  Проф.  М.Балақаев  бірыңғай 
мүшелі сөйлемдерді күрделенген сөйлемдер деп атады.   
      Қай  сөйлем  болмасын,  олардың  ішінде  бірыңғай  мүшелердің 
күрделеніп  келе  беруі  мүмкін.  Бұл,  әрине,  сөйлемнің  аумағын  да 
кеңейтеді, мазмұндық желісін де күрделендіре түседі. Алайда, мұндай 
құбылыс  оны  екінші  бір  категорияға  (құрмалас  сөйлемге) 
айналдырып  жібере  алмайды.  Әрқайсысының  өзіндік  заңдылықтары 
бар:  бірыңғай  мүшелер  негізгі  бір  сөздің  төңірегіне  жинақталса, 
құрмаластың әрбір компоненті сөйлемдік ыңғайда жұмсалады, мұның 
өзі  синтаксистік  категориялардың  арақатынасын  дұрыс  ажыратуға 
дұрыс мүмкіндік туғызады.   
                              
5.6 Синтаксистік оралымдар 
 
Күрделенген  сөйлемдер  қатарына  синтаксистік  оралымдар  да 
жатады.  Синтаксистік  оралымдар  дегеніміз  -  соңғы  кездерге  дейін 
қазақ  тіл  білімінде  есімше,  көсемше,  шартты  рай  тұлғасы  арқылы 
жасалған  ортақ  бастауышты  сабақтас  құрмалас  не  үйірлі  мүшелі 
сөйлемдер  деп  танылып  келген  конструкциялық  топтарды  қамтиды. 
Айқындауыштық  қосалқы  сөйлемдер  де,  синтаксистік  оралымдар  да 
күрделенген  сөйлемдер  қатарынан  танылса  да,  екеуінің  бір-бірінен 
елеулі  айырмашылығы  бар:  айқындауыштық  қосалқылар  - 
хабарланған  ой  желісіне  байланысты  айтушы  адамның  әр  түрлі 
көзқарасы,  ықылас  тілегі,  болмаса  белгілі  бір  жайдың  мән-жайын 
айқындау,  толықтыру  ыңғайын  білдіре  жұмсалса,  синтаксистік 
оралымдар  -  сөйлемдегі  негізгі  түйіннің  мазмұн  барысын  әр  түрлі 
сапалық, 
қимылдық 
дәрежеде 
саралап 
көрсете 
айтылады. 
Синтаксистік  оралымдар,  бағыныңқы  сөйлем  тәріздес,  негізгі  ойға 
шарт, мезгіл, амал тәріздес мәндерде жұмсалады. Демек, синтаксистік 
оралымдардың  сабақтас  құрмаласпен  сырттай  ұқсастықтары 
неғұрлым күшті болады.  
     Синтаксистік  оралым  тіл  білімінде  бұрыннан  танылған 
категория.  Орыс  тіл  білімінде  осындай  сөйлемдердің  аясында 

 
233 
«причастный  оборот»,  «деепричастный  оборот»  деген  атпен  арнайы 
қарастырылып келеді.   
     1940  жылдары  С.А.Аманжолов  осындай  конструкциялардың 
ерекше  құбылыс  екенін,  оның  тілімізден  орын  алатындығын  айтып 
кетсе  де,  70  жылдарға  дейін  бұл  ескерілмей  келді.  Оған  себеп  ортақ 
бастауышты құрмалас деп танылуы еді.  
      Оралым  дегеніміз  -  сөйлемдік  дәрежеге  жетпеген,  негізгі 
сөйлемнің мазмұн желісін айқындаушы әр түрлі амалдық түсініктеме 
ретіндегі  синтаксистік  категория.  Қ.Жұбанов  пен  Н.Сауранбаев  та 
осы  жайды  құрмалас  тұрғысынана  түсіндірді.  Мысалы,  Есілбай 
колхоздың  жұмысына  жаны  ашыған  боп,  ылғи  ақыл  айтып  келе 
жатыр. Бұл сөйлем - көсемше оралымды күрделенген жай сөйлем. 
      Қазақ  тіл  білімінде  үйірлі  мүшелі  сөйлемдерді  алғаш  зерттеген 
ғалым  С.Жиенбаев  еді.  1935  жылы  көбіне  үйірлі  мүшенің 
бастауышпен жұмсалатыны айтылады. Мысалы, Осындай астыртын 
егеспен басталған іс бүгін жоғарыда айтылған мінездерге сайған-ды. 
Үй  ішіне  үндемей  көз  тастап  отырған  Ербол  осындай  жайларды 
топшылаумен  болды.  (М.Ә.).  Міне  бұл  тізбектер  бастауышты  әр 
жақтан  айқындап  тұр.  Бастауышты  оборот  өз  алдына  жеке  сөйлем 
құрамай,  грамматикалық  субьектінің  мазмұнын  ашуға  бағытталған. 
Бұлар  бастауыш  болсын,  болмасын,  күрделенген  жай  сөйлемнің 
үйірлі тобын құрып,  сөйлемді  күрделендіріп тұр.    
     Қазақ  тіліндегі  оралымды  сөйлемдерді  2  үлкен  топқа  жіктеуге 
болады: 
1.
 
Қабыспалы оралымдар 
2.
 
Жанаспалы оралымдар 
    Қабыспалы  оралымдар  дегеніміз  -  үйірлі  мүшелі  сөйлемдер. 
Мұндағы  конструкция  өзінен  кейінгі  бөлшекпен  тығыз  жымдасып 
кетеді де, соның негізгі обьектілі сөзіне меңгеріліп, сіңісе айтылады. 
Көбінесе  -ған  формалы  есімшенің  қатысуы  арқылы  жасалады. 
Мысалы, Баласы жақсы оқыған Асан көңілді отыр. 
      Жанаспалы  оралым  дегеніміз  -  осы  күнге  дейін  танылып  келген 
ортақ бастауышты бағыныңқы сөйлемдер  алшақ түрде жанаса келіп,  
оқиға желісі бір бастауышқа негізделе айтылады. Жанаспалы оралым 
есімше,  көсемше,  шартты  рай  тұлғалары  негізінде  жасалады. 
Сөйлемнің  табиғатын  анықтауға    бастауыш  меже  болады.  Мысалы, 
Мұғалім  шәкірттің  сабаққа  ынта  қойып  келе  жатқанын  аңғарып, 
іштей риза болып қалған. (С.М.). Егер адамдық атымды сақтаймын 
десең,  ең  алдымен  арыңды  қорға  (Ә.Әбішев).  Шын  жыласаң,  мың 
сұрасаң, жетерсің бір мұратқа (С.Дөнентаев).  
     Шартты оралымды сөйлемдер әр уақытта осындай шартты мәнде 
қолданыла  бермейді,  ол  тұлғалар  арқылы  қарсылықты,  мезгіл, 

 
234 
кезектес,  салыстырмалы  мағыналар  да  беріледі.  Мысалы,  Есепке 
жүйрік  болса  да,  сөзге  шабан,  орысша  жақсы  киінсе  де,  оқымаған 
кісі (Ғ.М.). Өзім бақытсыз болсам да, өзгелердің бақытты болғанын 
көргім келеді (Т.Ахтанов). 
     Бұрын-енді,  бір  кезде-қазір,  тәріздес  сөздермен  кезектес  мәнді 
шартты  райлы  оралым  жасалса,  қандай-сондай  жұп  қатыстық  сөздер 
арқылы салыстырмалық мәндегі күрделі ойлар жасалады. 
     Қимыл  есімді  оралымды  сөйлемдер  –ысымен  тұлғасы  арқылы, 
тұйық райлы сөзбен бұрын көмекші сөздің, үшін шылауының тіркесуі 
арқылы  жасалады.  Мысалы,  Соғысты  жеңіспен  аяқтап,  тезірек 
үйіме  қайту  үшін,  мен  тезірек  жазылуым  керек  (Ғ.М.).  Аздап 
вагондағы 
хәлді 
айтудан 
бұрын, 
Қызылжар 
қаласының 
тұтқындарды  қамайтын  лагері  туралы  айтып  берейін  (С.С.). 
Ғалымдардың  кейбірі осындай конструкцияны сабақтас құрмаластың 
ықшамдалған  түрінен  таныса,  енді  біреулері  оны  бірыңғай  мүшелі 
жай  сөйлемге  жатқызады.  Ал  енді  қайсы  бірлері  мұндай  құбылыста 
жұмсалған  сөйлемдерді  не  бірыңғай  жай  сөйлемге,  не  құрмаласқа 
жатқызбай, өз алдына ерекше бір түрдегі сөйлем деп қарайды. 
                    ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
1. А.Байтұрсынов. Тіл тағлымы. Алматы,  1992 ж. 
2. М.Балақаев. Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі (синтаксис). А., 1974 ж. 
3. Қ.Есенов. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. А. 1974                   
4.  Т.Сайрамбаев.  Сөз  тіркесі  мен  жай  сөйлем  синтаксисі.  Алматы, 
1991 ж.  
5.  С.Аманжолов.  Қазақ  әдеби  тілі  синтаксисінің  қысқаша  курсы.А., 
1994 ж 
6. Қ.Есенов.  «Құрмалас  сөйлем  синтаксисі». Алматы,  1995 ж. 
7. Т. Қордабаев. «Қазақ  тіліндегі  құрмалас  сөйлемдер  синтаксисі». 
1996 
8. Қ. Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы., 1999ж. 
9. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002ж. 
10.  Б.  Сағындықұлы.    «Құрмалас    сөйлем    түрлерінің    теориялық  
негіздері»  Алматы,  2003. 
11.  М.Балақаев. Т.Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 2004ж. 
12. К.Аханов  Грамматика  теориясының  негіздері. Алматы,  2004 ж. 
13. Б.Шалабаев Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық. 
Қазақ филологиясы. Екінші кітап. 1975.                                                                                    
14. М.Серғалиев Б.Мүсірепова Күрделі синтаксистік тұтастық. – 
Алматы: ҚазМУ баспасы, 1989. 
                           
 
 

 
235 
Бекіту тапсырмалары: 
      1-тапсырма.  Сөйлемдерді  құрылысына  қарай  талдаңыз. 
Күрделенген 
жай 
сөйлемдерді 
тауып, 
олардың 
сабақтас 
сөйлемдерден айырмашылығын  көрсетіңіз. 
        1.Адамның  өз өмірі өз  қолында,  өзіңнен  қалғаның  да,  озғаның  
да.  2.Досын    сатқан    жандардың    отанын    да  ондайлар    сата  алар. 
3.Түзде  бұзауы  жамырағанның  үйде  айраны  төгіледі.(Мақал.) 
4.Сөзімді    не    кек    дерсің,  не  жұп  дерсің.  Ойыңды  теріс  дейді  Баян 
айың.(Жұлдыз.) 5.Шаңқылдап бірде аспанда   тау қыраны, Күрпілдеп 
бірде бие саудырады. Майдалап бірде қоңыр самал соғып, Бұрқ-сарқ 
бірде нөсер жаудырады. (І.Жансүгіров.) 6.Ашпаса көрмейсің, айтпаса 
білмейсің.    7.  Жаман    еркек    той    бұзар,    жаман    әйел    үй    бұзар. 
(Мақал.)  8.Мәңгілік  баққытты  алшы,  Анам,  Күн  келді  кеше  сен 
аңсаған.  (М.Мақатаев.)  9.  Қазақтар  шешен  келеді,  олар  мақалдап 
сөйлейді, жәй сөзінің өзі өлең боп құлазып жатады. (В.В.Радлов.) 10. 
Өнімді  еңбек    атқарам    десең,  көпке    сүйен.  (Мақал.)  11.Ауырып  ем 
іздегенше, ауырмайтын ем ізде. (Мақал.) 12.Жасарған  жаратылыстың  
құшағында  жасыл  жібек  кілем  жайғандай    жап    жасыл    ала,  жас  исі  
аңқыған    кең    байтақта      жұмыстан      тынығып,  жер  қазғандардың  
көшпелі қаласы  жаты. (С.С. «Жер  қазғандар».) 13. Жақсының  ашуы  
жібек    орамал    кепкенше,    жаманның    ашуы    өзі    өліп    кеткенше. 
(Мақал.)14.Ертең    жұмыс    қылатын    күні  болғандықтан,    жұмыскер   
әдетінше  кешке  ертерек    жатты.  (С.Сейфуллин.  «Жер    қазғандар») 
15.Кітапты оқудың үш түрі бар: біріншіден, оқып шыққаныңнан кейін 
ешнәрсеге  түсінбеу;  екіншіден,  оқып  шыққан  нәрсеңді  түсіну; 
үшіншіден,  оқып  шыққаннан  кейін  тіпті  кітапты  жазылмаған  сырды 
да ұғыну.  (Я.Б.Княжнин.) 16.Өзінің  жазба  сөзін  саналы  түрде  және  
еркін    пайдалану    үшін,  алдымен  басқалардың  жазба  сөзіне  түсіне 
білу    өте    қажет.(Т.Тәжібаев.)  17.Қанша    бас    болса,    сонша    ақыл 
болатыны  сияқты, қанша жүрек болса, махаббаттың  да  осынша  түрі  
болады. (Л.Толстой.) 18. Құм–қайраң  күміс  көлдер кемерін кере,  кең  
толқып, толып  жатқан  әңгіме   шертетіндей  сезіледі.(Ғ.Мүсірепов.) 
19. Өмір үшін  тамақ  қандай  қажет  болса, денсаулық  үщін  еңбекте  
соншалық    керек,    ал  дырдумен    күн    кешіру  түбінде    адамға    ауру 
болып  жабысады.    (Л.Толстой.)  20.  Өзің  опық    жеп,  өкініп    жүрмеу  
үшін,  өзгенің  жанына  жазықсыздан  жара  түсірмеу    ушін,  бағамдап  
сөйлеудің    мәні  ерекше  зор.  (Дж.Беллерс.)  21.Көңілге    көктем  
толмаса,  Шалқу  да  болмас    онда  аса.  Атағың    даңқың  медеу  ме, 
Бақытың  бүтін  болмаса.    (Ф.Оңғарсынова.)  22.Еш    нәрсе    оқымаған, 
еш  нәрсе  тоқымайды  да.  (Д.Дидро)  23.Мен  барша  оқыған  
кітаптарымнан  үзінділер  жазып  алып,  жол  жөнекей    қағазға  ой 
толғауларымды түсіріп  отыруға  әдеттендім. (К.Маркс.)                       

 
236 
      2-тапсырма. Бекіту сұрағы 
1. Қазақ тіліндегі күрделенген сөйлемдер. 
2.Айқындауышты 
қосалқы 
сөйлемдер. 
Оңашаланған  
айқындауышты сөйлемдер. 
3.  Қыстырма  сөйлемдердің  мағыналық  ерекшелігі  мен  жасалу 
жолдары.  
4. Қыстырынды сөйлемдердің ерекшелігі және түрлері 
5. Бірыңғай мүшелі сөйлемдер 
6.Синтаксистік оралымдар туралы түсінік және олардың түрлері.  
7.Қабыспалы  оралымдар  мен  жанаспалы  оралымдар,  олардың 
ерекшелігі.  
      3-тапсырма. Бекіту тестісі 
             1.  Қыстырынды  құрылымдар  қосымша  мәлімет  бере 
отырып,  тілдік  құрылымның  қандай  функционалды-семантикалық 
топтарына бөлінеді: 
             А) Түсіндірмелі, есімшелік, сілтемелер, тіркестер 
             В) құрылымдық, әдістемелік, нақтылық, сілтемелер 
             С) қыстырма сөздер мен қайталама сөздер 
             Д)  айқындауыштық,  толықтауыштық,  есімшелік  ,  сөз 
тіркестері 
     2. Өзара мағыналас жалпы есімдерден бірі зат аталу, екіншісі 
оның  сапасы  ретінде  тіркесіп,  күрделі  бір  атау  жасайтын  сөздер 
қалай аталады? 
           А) қосарлы айқындауыш 
           В) айқындауыш 
           С) жай сөйлемдер 
           Д) есімшелер 
           3.Негізгі  сөйлемдегі  бастауышқа  ортақ  болып,  соның  іс-
қимылының  түрлі    сипатын  амалын,  себеп-салдарын,  мақсатын 
көрсетіп тұратын оралым түрі қайсысы? 
            А) Көсемшелі орайлым 
            В) Есімшелі орайлым 
           С) Жай сөйлемнің бір түрі 
           Д) Күрделенген сөздер 
           4.  Қыстырынды  құрылымдар  қосымша  мәлімет  бере 
отырып,  тілдік  құрылымның  қандай  функционалды-семантикалық 
топтарына бөлінеді: 
           А) Түсіндірмелі, есімшелік, сілтемелер, тіркестер 
           В) Құрылымдық, әдістемелік, нақтылық, сілтемелер 
           С) Қыстырма сөздер мен қайталама сөздер 
           Д)  Айқындауыштық,  толықтауыштық,  есімшелік  ,  сөз 
тіркестері 

 
237 
6. ЫҚШАМДАЛҒАН СӨЙЛЕМДЕР 
 
6.1 Ықшамдалған сөйлемдерге тән белгілер 
   
     Сөйлемнің  ықшамдала  айтылуы  жәй  әншейін  кездейсоқ  түрде 
болмай,  белгілі  бір  қажеттіліктің,  заңдылықтың  негізінен  шығып 
жатады.  Қазақ  тілінің  заңдылығы  бойынша  мұндай  құбылыс, 
негізінен алғанда, екі түрлі жолда кездесіп отырады: бірі бағыныңқы 
сөйлем  бастауыштарының  ортақтаса  сыйыса  жұмсалуында, 
екіншісі  басыңқы  сөйлем  бастауыштарының  сыйыса  айтылуы  не 
болмаса арнайы айтылмайтын жолында. 
Бағыныңқы  сөйлем  баяндауыштарының  ортақтаса,  сыйыса 
жұмсалуы оның бірыңғай түрінде болады. Оның өзінде де бағыныңқы 
сөйлем баяндауыштары көбінесе бірдей сөзбен беріліп отырады. Бұл 
жайт  баяндауыштардың  сыйыса  жұмсалуына  бірден-бір  мүмкіндік 
туғызады.  Мәселен,  Материалы  бұрынғы,  оқиғасы  бұрынғы,  негізгі 
кейіпкерлері  бұрынғы,  олардың  өзара  драмалық  қарым-қатынасы 
бұрынғы  бола  тұра,  сипаттау  жағынан  роман  бірталай  өзгеріп, 
басынан аяғына дейін қайтадан жазылып шықты (С.Мұқанов). деген  
сөйлемдегі бола тұра баяндауышы алдыңғы компоненттерде   арнайы 
айтылмаса да, баяндауыш ретінде қызмет атқарып тұр. Бірімізден ұл, 
бірімізден қыз туса, екеуіміз құда болайық....(Б.Майлин).   Біреу қағаз 
жазып,  біреу  іс  тігіп  отырса,  біреу  темір  соғып,  біреу  машина 
жүргізіп жүр (М.Иманжанов). 
      Көп  бағыныңқылы  сабақтас  құрмаластың  бір  сөзбен  берілген 
осындай  баяндауыштары  сыйыса  айтылуы  арқылы  сөйлем 
компоненттері  арасындағы  байланыс  өте  берік  жымдаса  түседі  де, 
жалпы  сөйлемнің  тұтастығы  да  ықшамдалған  бір  бүтін  болып 
сомдалып  тұрады.  Демек,  бағыныңқы  баяндауыштарының  сыйыса 
жұмсалуы  сөйлемдер  арасындағы  синтаксистік  қатынасты  да  өзара 
тығыз жақындастырып, бір-бірімен қапсарласа байланыстырады.  
     Сондай-ақ,  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  ықшамдала  айтылуы 
ондағы  басыңқы  баяндауыштарының  өзара  сыйыса  қолданулары 
арқылы  да  болады.  Мұнда  да  сабақтас  құрмалас  сөйлем  көп 
бағыныңқы  болып  келіп,  басыңқы  баяндауыштары  да  бір  сөзбен 
беріліп  отырады.  Қараңыз:  Сен  жиырма  болсаң,  ол  жүз,  сен  жүз 
болсаң,  ол  мың  болады  (М.Әуезов).  Мың  жұмысшы  сұраса,  екі  мың 
жұмысшы,  мың  тонна  көмір  сұраса,  екі  мың  тонна  береміз  де 
(Ғ.Мұстафин). 
      Сабақтас 
құрмаластағы  ықшамдалу 
заңдылығы  басыңқы 
компонент  баяндауышының  бір  сыңары  арнайы  айтылмай  тұруы 
арқылы  да  беріледі.  Мұндайда  ондай  айтылмаған  баяндауыштың 

 
238 
орнына  көбінесе  бол  (ады)  көмекші  етістігі  жүреді.  Сөйлемнің 
осындай құрылысынан да синтаксистік компоненттерінің өзара берік 
жымдасып,  тұжырымдала  айтылып  тұрғандығын  байқаймыз. 
«Ұтымды  төрелік  айтсаң,  жыққаның,  жыққан»    деген    сөйлем 
«Ұтымды  төрелік  айтсаң,  жыққаның  жыққан  болады»  түрінде 
айтылса,  ондағы  компоненттер  арасы  бұрынғыдай  шегенделіп 
тұрмай,  босаңсып  кеткен  болар  еді.  Демек,  басыңқыдағы  болады 
етістігінің  түсіріліп  айтылуы  сөйлемдер  арасын  берік  байланысқа 
түсірудегі бір тәсіл болып саналады. Ортада көп пайда болса, еңбек 
күнге  тиері  де  көп....сенің  қабағың  жабылса,  менің  көңілім 
жабырқау,  сенің  қабағың  ашылса,  менің  көңілім  жайлау 
(Ғ.Мұстафин). көзден ұйқы қашса, көңілге ой үйір (Ә.Кекілбаев). 
       Басыңқы  сөйлем  баяндауышының  арнайы  айтылмауы  көбінесе 
мақал-мәтелдерді 
осындай 
сөйлемдер 
бас-аяғы 
жинақы, 
тұжырымдалған  болып  келсе,  сабақтас  құрмаластың  ықшамдала 
айтылуы да сол заңдылыққа сай келіп жатады. Жау жағадан алғанда, 
бөрі-етектен. Кім еңбек етсе, сол тоқ. Абысын тату болса, ас көп. 
     Сонымен, 
сабақтас 
құрмалас 
сөйлемдегі 
синтаксистік 
компоненттерінің  өзара  сыйыса  айтылуы,  негізінен  алғанда,  ондағы 
баяндауыш  ықшамдала  жұмсалуы  арқылы  жүзеге  асады.  Ондай 
арнайы  айтылмаған  баяндауыштар  бағыныңқы  және  басыңқы 
компоненттің  қайсысынан  да  орын  ала  береді.    Бастауыштардың  да 
сабақтас  сөйлемде  түсіріліп  айтыла  беруі  мүмкін.  Алайда  мұны 
сыйысу  заңдылығы  деп  түсінбеуіміз  керек.  Өйткені  сыйысу 
заңдылығы  бірдей    сөздердің  түгелінен  қайталана  бермсей, 
біреулерінің ғана көрінісіне негізделеді. Ал сабақтас құрмалас сөйлем-
компоненттерінің  әр  басқа  грамматикалық  бастауыштары  арқылы 
құралады. Әр басқа бастауыш болғаннан кейін, олардың өздеріне тән 
баяндауыштары  да  болатыны  белгілі.  Міне,  осындай  баяндауыш 
сөздері  сыйыса  жұмсала  қалса,  олардың  көрінісі    сол  өз 
бастауыштары  арқылы  белгілі  болып  тұрады.  Сабақтас  сөйлем 
компоненттері  әр  басқа  бастауыштардан  болса  олар  өзара  сыйыса 
жұмсалмайды.  Бастауыш  сөздерінің  сыйыса  жұмсалуы    ортақ 
бастауышты  түріне  ғана  тән  болып  келіп,    күрделенген  жай    сөйлем  
болады.    Олай  болса,  сабақтас  құрмалас  сөйлемдегі  ықшамдалу 
бастауыш  пен  баяндауыш  сөздерінің  екеуіне  де  қатысты  болса,  
сыйысу  заңдылығын  тек  баяндауыш  сөздерінің  табиғатымен 
байланыстыратын боламыз.  
     Сабақтас  құрмаластың  ықшамадала  айтылуы  кейбір  сөздердің 
(бастауыштың) 
түсірілу 
мен 
сыйыса 
айтылу 
(баяндауыш) 
заңдылықтарын  бірдей  қамтиды.  Сөйлем  мүшелерінің  өзара  сыйыса 
жұмсалуы  жалпы  сөйлем  құрылысын  сығылыстыра  түседі.  Осыдан 

 
239 
келіп  сөйлемнің  қысқа  тұжырымдылығы,  жинақылық  сипаты  келіп 
шығады. Мұндай жинақылық сөйлемнің құрылысын өзгерте алмайды.   
      Сабақтас 
сөйлемнің 
компоненттері 
арасында 
болатын 
синтаксистік қатынастың түрлері де  алуан.    
      Бір  жақты  қатынас  -  сабақтас  құрмалас  сөйлемдегі  ең  көп 
қолданылатын да, ең кең тараған қатынас.  
      Сабақтас құрмалас сөйлем компоненттеріндегі бір жақты қатынас 
деп 
бағыныңқылардың 
баяндауыш 
формалары 
арқылы 
өз 
басыңқылармен  байланысып,  оларды  түрлі  жақтан  айқындайтын 
жолын айтамыз.   
       Бір 
жақты  қатынас  бағыныңқы  сөйлем  баяндауышына 
негізделеді.   Сабақтас құрмаластағы бір жақты қатынас, негізінен 
алғанда, адвербиалды мәндегі бағыныңқы сөйлемдерден орын алады. 
Өйткені  мұндай  сөйлемдерде  синтаксистік  қатынастың  бір 
жақтылығына  сай  басыңқы  компонент  бағыныңқымен  әр  түрлі 
мағыналық 
жақтан 
айқындалып 
отырады. 
Жаңыл 
иіліп 
тостағанмен  су  ұсынғанда,  Естеміс  тағы  да  ұзағырақ  қарады. 
(қашан? сұрағы  қойылып,  мезгілдік  мағына  туады.)  
 Синтаксистік  қатынастың  бір  жақтылығына  орай  сабақтас 
сөйлемдердің  байланысу  амалы  синтетикалық  және  аналитика-
синтетикалық  жолдармен  беріледі.  Осыған  байланысты  бір  жақты 
қатынастағы  сабақтас  сөйлемдер  шартты  рай,  есімше,  көсемше 
тұлғалары,  есімшелердің  көмекші  сөздермен  тіркесе  қолданулары 
арқылы 
жасалады. 
Бұл 
аталған 
грамматикалық 
тұлғалар 
бағыныңқының  баяндауышын  басыңқы  сөйлеммен  жалғастырады, 
басқаша  айтқанда,  синтаксистік  байланыстың  түрі  бағыныңқыдан 
басыңқы жаққа қарай болады.  
     Сабақтас  сөйлемнің  табиғатына  үңіле  қарасақ,  ондағы  бағыныңқы 
компонент  тұлғалық  жағынан  басыңқыға  тәуелді  болса,  мағыналық 
жағынан  басыңқы  бағыныңқы  компонентке  тәуелді  болып  отырады, 
өйткені  басыңқы  компоненттің  мән-мағынасы,  мазмұн  желісі 
бағыныңқы  бөлшек  арқылы  ашылады,  сол  арқылы  ғана  айқындалып 
толықтырылады. 
     Сабақтас  сөйлемнің  компоненттеріндегі  бір  жақты  қатынас  
тілімізде      шартты,  қарсылықты,  мезгіл,  амал,  себеп  және  мақсат 
бағыныңқылы  сабақтастарды    қалыптастырады.  Сондықтан  да 
синтаксистік  қатынастың    бұл  түрі  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің 
құрылысында ең шешуші жол болып табылады. 
     Сабақтас 
құрмалас 
сөйлемнің  компоненттері  арасындағы 
синтаксистік  қатынастың  екінші түрі  - екі  жақты  қатынас болады. 
Синтаксистік  қатынастың  бұл  түрі  қатынастық  бағыныңқы 
сөйлемдерден  орын  алады.  Жасалу  жолына  қарай  ол  аналитика-

 
240 
синтетикалық  тәсілдермен  беріліп  отырады.  Сөйлемде  екі  жақтылық 
байланыстың  болуы  ондағы  мүшелік  қатынастағы  (коррелятивті) 
сөздердің  жұптаса  айтылуымен  тығыз  байланысты  келеді.  Ондай 
мүшелік  қатынастағы  сөздер  жіктеу,  сілтеу,  сұрау  есімдіктерімен 
келіп  отырады.  Осы  түрдегі  есімдіктер  жұптаса  айтылып,  (кім-сол, 
қандай-сондай,  неғұрлым-соғұрлым  т.б.)  олардың  қолданылуы 
бағыныңқы және басыңқы компоненттерде болады. Күннің ұзақтығы 
қанша  болса,  оның  еңбек  сағаттары  соншалық  (М.Әуезов). 
Сөйлемдегі 
синтаксистік 
компоненттердің 
осылайша 
өзара 
салыстырыла  жұмсалуы  ондағы  қатыстық  сөздердің  (қанша-сонша) 
орын  алуымен  тығыз  байланысты.  Мұндай  сөздер  бағыныңқы 
компонентті  басыңқыға,  басыңқыны  бағыныңқыға  жетектеп  тұрады. 
Осыдан келіп сөйлемдер арасындағы байланыстылық бір ғана бағытта 
болмай,  екі  жақты,  қарама-қарсы  бағытта  болып  отырады         
Сонымен,  сабақтас  құрмалас  сөйлемдегі  екі  жақты  қатынас  деп 
ондағы  синтаксистік  компоненттердің  есімдік  сөздерінің  жұптаса 
қолданылуымен  тұлғалық,  мағыналық  жақтарынан  бір-біріне 
тәуелді, матаса байланысқан жолдарын айтамыз.  
      Екі  жақты  қатынаста  мүшелік  қатынастағы  (коррелятивті)  сөздер 
шешуші  қызметке  ие  болады.  Әрине,  мұнда  да  бағыныңқы 
баяндауышы  жеке  сөйлемдерді  синтаксистік  қатынасқа  түсіруде   
шартты рай тұлғасы қызмет атқарады. Ендеше сабақтас құрмаластағы 
екі  жақты  қатынастың  синтаксистік  байланыстырғыш  амалдары 
жұптаса  айтылған  есімдіктер  (қанша-  сонша,    кім    болса,    сол)    мен 
шартты рай тұлғасы болып есептеледі.  
      Сабақтас құрмаластағы бір сөйлем мүшесінің екіншісін талап етуі 
тек  қана  осындай  жұптаса  айтылған  мүшелік  қатынастағы  сөйлем 
құралысынан  орын  алады.  Жұптаса  айтылған  есімдікті  сөздер  екі 
қанаттағы  синтаксистік  компоненттерді  бір-біріне  тәуелді  етіп, 
оларды өзара бір-біріне кіріктіріп тұрады.  
     Сабақтас құрмалас сөйлемдегі синтаксистік қатынастың үшінші бір 
түрі  -  керісіндік  қатынас.  Қазақ  тілі  бағыныңқыларының  дені    өз 
басыңқысының  мазмұн  желісін  айқындау  барысында  бір  жақты 
қатынаста  болып,      бағыныңқы  сөйлемдер  басыңқыны  түсіндіре 
айтылады.  
     Ал  керісіндік  бағытта  бағыныңқы  мен  басыңқы  сөйлемдердің  
мағыналық  қатынасы  керісінше  болады.  Мұнда  бағыныңқы 
компонент  басыңқының  мазмұнын  түсіндіріп,  айқындамайды, 
керісінше басыңқы компонент бағыныңқыда айтылған ойды анықтап, 
түсіндіріп  отырады.  Компоненттердің  мұндай  аралық  қатынасы  
олардың  жасалу  жолдарымен  тығыз  байланысты.  Бағыныңқы 
компонент көбінесе  шартты  рай  тұлғалы  баяндауыштан,  ал  басыңқы 

 
241 
компонент  -  ол,  бұл  сілтеу  есімдіктерінің  қатысуларымен  жасалады. 
Кейде  бағыныңқының  баяндауышы  есімдік  сөздерімен  де  беріледі.  
Сенің  малың  кетсе,  ол-азаматтың  құны  (М.Әуезов).  Атыстың 
күштілігі сонша - күн күркіреп, жер солқылдағандай болып жатты 
(М.Ғабдуллин). Өйткені осы есімдіктер арқылы бағыныңқы сөйлемде 
айтылған  хабардың  көрінісі  басыңқыда  қайырылып,  түйінделеді  де, 
содан  кейін  оның  мазмұны  түсіндірілетін  болады.  Демек,  керісіндік 
қатынастың мән-мағынасы осылайша бағыныңқы сөйлемдегі желістің 
сілтеу  есімдіктерімен  басыңқыда  қайталанып,  оның  айқындалу, 
анықталу сипатымен байланысты келеді.   
      Керісіндік  қатынастағы  сабақтас  сөйлемде  басыңқы  компонент 
бағыныңқыдағы ой желісін айқындап түсіндіріп отыратындықтан да,   
құрмаластағы  керісіндік  қатынас  тек  қана  түсіндірмелі  сабақтас 
сөйлемге тән заңдылық болып есептеледі. 
     Сабақтас  сөйлем  компоненттерінің  өзаралық  байланысына  тән 
тағы  бір  синтаксистік  қатынас  -  теңдестік  қатынас.  Теңдестік 
қатынаста  бағыныңқы  мен  басыңқы  компоненттер  бірін-бірі 
айқындап,  түсіндіріп  жатпайды,  әрқайсысы  мағыналық  жақтан 
тиянақты,  тең  түрде  аяқталып  отырады.  Басқаша  айтқанда,  осындай 
қатынастағы  сөйлемдер  –  қазақ  тіл  білімінде  мағыналық  жағынан 
салалас,  тұлғалық  жағынан  сабақтас  деп  танылып  жүрген  құрмалас 
сөйлемдер болады.  
     Осыған  орай  да  теңдестік  қатынастағы  сабақтас  сөйлем  деп 
бағыныңқы 
мен 
басыңқы 
компоненттерінің 
мағыналық 
тиянақтылықта  болып,  өзара  теңдік  дәрежеде  байланысқан  түрін 
айтамыз.  Қараңыз:  Кәрім  кітап  оқып,  мен  жазу  жазып  отырмын. 
Мұндағы  әрбір  синтаксистік  компонент  мазмұндары  жағынан  бір-
біріне байланысты, өзара жеке дара ыңғайда айтылған. Олар бірін-бірі 
айқындап,  толықтырып  жатпайды,  әрқайсысындағы  қимыл-әрекет  өз 
алдына  болып  жатады.  Алғашқы  компоненттің  байланысу  жолы 
тұлғалық  жағынан  ғана  тиянақсыз  түрде  келетіндіктен,    оны 
бағыныңқы деп танитын боламыз.  
      Теңдік  қатынастағы  сабақтас  сөйлемдердің  жасалу  жолдары 
осылайша  –п формантты көсемше және шартты рай тұлғасы арқылы 
синтетикалық  амалдармен  беріліп  отырады.  Үй  тігіліп  жатса,  жүк 
жиналып жатыр (Ғ.Мүсірепов)  
      Теңдестік  қатынастағы  сөйлемдер  әр  уақытта  да  ыңғайлас 
сабақтас құрмалас болып келеді.    
     Сабақтас  құрмаластағы  теңдестік  қатынас  ондағы  синтаксистік 
компоненттердің 
мағыналық 
жағынан 
өз 
алдына 
тең, 
тиянақтылығына 
негізделеді. 
Компоненттердің 
синтаксистік 
байланысы  ғана  тиянақсыз  түрдегі  баяндауыш    формалары  арқылы 

 
242 
жүзегеасады.                                                                                                     
Сабақтас  құрмалас  сөйлем  компоненттері  арасындағы  синтаксистік 
қатынастар  оның  барлық  түрлерін  қамтитын  болады.  Бұл 
синтаксистік  қатынастар  бағыныңқы  мен  басыңқы  компоненттердің 
аралық байланыс желісін көрсетіп, олардың бір-біріне деген өзаралық 
ыңғайын  танытып  тұрады.  Мұндай  ыңғай,  жоғарыда  сөз  болғандай 
бір  жақты,  екі  жақты,  керісіндік  және  теңдестік  қатынастарға 
келіп  отырады.  Бұлардың  ішінен  бір  жақты  қатынас  бағыныңқы 
сөйлемдердің  көпшілік  түрін  (адвербиалды  түрі)  қамтыса,  өзгелері 
жекеленген  түрлеріне  ғана  тән  болып  келеді.  Мәселен,  екі  жақты 
қатынас  қатыстық  бағыныңқы  сөйлемдердің  құрылысында  болса, 
керісіндік  қатынас  түсіндірмелі  сабақтас  жасаса,  теңдестік  қатынас 
ыңғайлас  сабақтаста  болады.  Синтаксистік  қатынас  түрлерінің 
осылайша әр сабақтас түріне икемделе келуі ондағы бағыныңқы және 
басыңқы  компоненттерінің  бір-біріне  өзаралық  қарым-қатынастары 
негізінен шығып жатады.   
             
                          

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: