Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
 
100 
жамандық»,  «Фақырлық,  байлық»,  «Садақат»  атты  барлығы  сегіз  мысал  өлеңі 
қамтылған.  
Ақын мысалдарында  негізінен адамдар бойында кездесетін теріс  қылық, 
жайсыз  мінездерді  әртүрлі  аңдар,  құстар  кейпінде,  кейде  адамның  өзін 
қатыстырып  («Жақсылыққа  жамандық»)  суреттей  отырып,  одан  қажетті 
қорытынды жасап, ғибрат, моральмен түйіндейді. 
Кітаптың  өлеңмен  жазылған  беташарында  ақын  мысал  жазудағы  басты 
мұраты, негізгі бағытын былай аңдатып өтеді: 
Риуайатын рауиннің баяндаймын, 
Білмегеннен ерініп аянбаймын. 
Қанша ғажиз болсам да әр ісімде, 
Бір Алладан басқаға таянбаймын. 
Қанағат, тауфиқ бізге жолдас болса, 
Бергені көп Алланың үлкен баймын. 
Қанағат, тауфиқ жағы тақыр болса, 
Адамның азғыны боп қалғандаймын [22,2], 

  
деген жолдарда ақынның адамгершілік ой-мұраттары жатыр. 
Яғни,  Жаратқанның  адал  пендесі  ретінде  өмір  сүру  үшін  ең  алдымен 
соған  тән  игі  қасиеттерді  бойыңа  дарыта  білуің  қажет.  Ал  адамгершілік 
қасиеттің  негізі

имандылық.  Имандылық

Алла  тағаланың  көрсеткен  хақ 
жолымен  жүру  арқылы  ғана  болады  («Қанша  ғажиз  болсам  да  әр  ісімде,  Бір 
Алладан  басқаға  таянбаймын»).  Сонда  имандылықтың  өзі

адами  қасиеттердің 
жиынтығы  болып  табылады.  Солардың  ішінде  ақын  «қанағат»,  «тауфиқ», 
«ынсап»  категорияларына  айрықша  тоқталады.  Бұлар  бар  жерде  Адам  деген 
ардақты  атқа  ие  болғаның,  ал  енді  «Қанағат,  тауфиқ  жағы  тақыр  болса, 
Адамның  азғыны  боп  қалғандаймын»  деген  діни-пәлсапалық,  гуманистік  ой 
түйеді.  Бұдан  шығатын  қорытынды,  ақын  шығармашылығына  тән 
ағартушылық,  гуманистік  мұрат-мақсаттарының  діни  ағартушылық  бағыттың 
оның  мысал  өлеңдерінде  де  басты  нысана  болып  жалғасып  жатқанын 
аңғартады.  
Жалпы мысал ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрі бар жанр. Бұл жөнінде 
орыстың  мысал  жанрын  зерттеуші  ғалымы  А.С.Степанов:  «Басня 

  один  из 
наиболее  распространенных  во  всей  мировой  литературе  жанров  которую 
имеет богатую и древную традицию. Басни Крылова, Эзопа, Лафонтена, Федра, 
Пильпая 
заслужили 
мировую 
известность, 
украсили 
национальные 
литературы»  [108,5], 

  деп  мысал  жанрының  әлем  әдебиетіне  кең  тараған 
дәстүрлік  ерекшелігі  бар  екенін  айтса,  қазақ  әдебиетін  зерттеуші  ғалым 
Р.Нұрғалиев:  «Мысал  жанрының  қазақ  әдебиетіне  бойлай  ену  құбылысы 
әлемдік көркемдік дәстүрдің типологиялық ұқсастығын көрсетеді [109,7], 

 дей 
отырып,  бұл  дәстүрдің  қазақ  мысалының  дамып,  қалыптасуына,  әсері  мол 
болғанына тоқталады.  
Мақыш мысалдары да осындай дәстүрлік негізде жазылған. «Риуайатын» 
(аңыз,  әңгіме 

  Ә.Ә.)  рауиннің  (әңгімешінің)  баяндаймын»  деп  өзі  аңғартып 
отырғандай,  ақын  мысал  жанрының  ортақ  сюжет,  тақырыпқа  жазыла  беретін 

 
 
101 
қалыптасқан дәстүрін сақтай отырып, жазған мысалдарына жаңа идеялық сипат 
беріп, өзіндік ақындық қуатымен дамытады.  
Соның  бірі 

  «Аз  үміт  көп  зарар  берер»

деп  аталатын  мысалы.  Мысал 
сюжеті  әлем  әдебиетіне  кең  тараған:  шығыс  жәуһарларының  ішінде  «Кәлила 
мен Димнада» бар, ежелгі грек мысалшысы Эзопта осы оқиғаға мысал арнаған 
[110,75]. Эзоп мысалын Әлихан Бөкейханов қазақ тіліне тәржімалапты [98,344]. 
Бұлардың  барлығында  оқиға  желісі  негізінен  қара  сөзбен,  проза  үлгісінде 
баяндалады.  
Осы  ыңғайда  назар  аударарлық  бір  жай 

  бұл  оқиға  негізінде  поэзия 
үлгісімен қазақ тілінде жазылған мысалдың екі нұсқасы ғана бар. Біріншісі

біз 
сөз  қылып  отырған  Мақыш  Қалтайұлынікі  болса,  екіншісін  жазған  Сәбит 
Дөнентаев.  Сәбиттің  мысалы  «Көзі  тоймайтын  ит» 

  деген  атпен  1915  жылы 
Уфада шыққан «Уақ-түйек» кітабында басылды. Ал, Мақыш мысалы жоғарыда 
айтып  өткеніміздей,  1910  жылы  тасқа  басылған  болатын.  Демек,  қазақ 
мысалшыларынан  бұл  оқиғаға  бірінші  болып  қалам  тартқан  адам  –  Мақыш 
Қалтайұлы. 
Енді  мысалдың  өзіне  келетін  болсақ,  оған  «Кәлила  мен  Димнаның» 
«Дәрігер  Барзуя»  тарауындағы  мына  бір  әңгіме  негіз  болған:  «Алайда  дүние 
қызығынан баз кешкен тақуалардың тіршілігіне төзе алмаспын деп қорықтым, 
өйткені  жасымнан  бойыма  сіңген  дарқан  дағдым  кесірін  тигізер  деп  ойладым, 
дүние  қуып  талаптанудан  безсем,  онда  ана  бір  кезде  пайдалы  екеніне  көзім 
жетіп  арындай  ұмтылған  игілі  әрекетімді,  үйренген  әдетімді  тастап  кетермін 
деп  қауіптендім.  Аузына  сүйек  тістеп  өзеннен  өтіп  бара  жатқан  ит  сияқты 
болғым келмеді. Өйткені әлгі ит судың ішінен өз көлеңкесін көріп, бөгде ит деп 
ұғады да, оның сүйегін тартып алмақ болып суға сүңгиді, сонда ит іздеген етіне 
де жете алмайды, өзінің тістеген сүйегінен де айырылып қалады» [111, 56 ]. 
Осындағы ит туралы оқиғаның негізгі фабуласын сақтай отырып Мақыш 
иттің қомағайлық іс-әрекетін өлең жолдарымен былай жеткізеді: 
Бір ит бір күні аузына тістеп етті, 
Бір көпірдің үстінен жүріп өтті. 
Өзінің көлеңкесін суда көріп, 
Басқа ит деп көлеңкесін хиял етті. 
Сол иттің аузындағы етті алам деп, 
Аузымен суды қапты секіріп кеп. 
Аузына тістеген ет суға түсіп, 
Аш қалды екі арада кересін жеп. 
Мұнда көрсеқызар, көзі тоймас қызғаншақтық, нәпсіқұмар, дүниеқорлық 
әшкереленіп,  мысқылданады.  («Аш  қалды  екі  арада  кересін  (атау  кере 

  өлер 
алдындағы  соңғы  дәм 

  Ә.Ә.)  жеп»).  Ақын  адамдар  бойында  кездесетін  жат 
пиғылды иттің іс-әрекеті арқылы мысалдап көрсетеді.  
Мысалды  жоғарыда  атап  өткен  нұсқалармен  салыстырар  болсақ, 
сюжеттік құрылымында ешқандай өзгешелік жоқ. Оқиға желісі бәрінде бірдей 
өрбиді. Айтпақ ой, көздеген мұрат, тақырып та бір. Ол 

  қанағатшылық.  Эзоп 
«Басня  направлена  против  человека  жадного» 

  деп  түйіндесе,  Әлихан 

 
 
102 
аудармасында  оқиға  ғана  баяндалып,  қорытынды  пікір  айтылмайды.  Сәбит 
мысалының түйін пікірін: 
Әрқайда «ашкөздінің» олжасы осы, 
Байқасаң іс түбіне көзің салып [112,17], 

 
деп қысқа да нұсқа қайырса, Мақыш мысалының соңында: 
Бұл қиссада пайда көп ғибрат алсаң, 
Барына қанағат қыл тілге нансаң. 
Біреудің мал-бақытына көзің салсаң, 
Сол иттей боларың хақ әуре-сарсаң

22,5

, 

 
деген  ғибрат  айтады,  қанағатшыл  болуға  үндейді.  Мысал  астарында  «Қанағат 
қарын  тойғызар,  қанағатсыз  жалғыз  атын  сойғызар»

деген  халық  нақылы 
жатыр. 
Айта  кететін  енді  бір  жағдай:  Эзоп  мысалында,  Әлихан  аудармасында 
және  Мақыш  тәмсілінде  иттің  аузына  тістегені  ет  болса,  Сәбит  мысалында 
сүйек.  С.Талжанов  қазақшалаған  «Кәлила  мен  Димнада»  оқиға:  «...  сонда  ит 
іздеген  етке де жете алмайды, өзінің тістеген сүйегінен де айырылып қалады» 
[111,56], 

 деп аяқталады. Яғни иттің аузындағы сүйек судағы көлеңкесінде  ет 
болып  көрінеді.  Ал,  араб  тіліндегі  түпнұсқада  иттің  судан  тістеп  өткені 
«дылғун»  [113,  95],  бұл  сөз  «сүйек»  (анат.  термин  ретінде

қабырға) 
мағынасында да «ет» (туралған, жаншылған) мағынасында да қолданыла береді 
[114,461]. Негізінен жалпы атау ретінде араб тілінде ет 

 ләхм, сүйек 

 ғазм деп 
аталады.  Сөз  болып  отырған  нұсқаларда  иттің  аузындағы  «заттың»  әр  түрлі 
аталу себебі де араб сөздерінің осындай көп мағыналы қолданылысында болса 
керек. 
Мәселе  бұл  сияқты  ауыс-түйісте  жатқан  жоқ,  мұның  бәрін  тәпіштеп 
айтып  отырғандағы  мақсатымыз 

  мысал  әлем  әдебиеті  мен  фольклорында 
қалыптасқан  заңдылық  ретінде  қабылданатын  ортақ  сюжет,  тақырып 
тұрғысынан,  типологиялық  ұқсастығы  жағынан  көне  де  бай  дәстүрі  бар  жанр 
екенін айтып өту. 
Мақыштың  жұртқа  үлгі-өнеге  беру,  ақыл  айту  ниетімен  жазған 
мысалының бірі 

 «Қой, сиыр, ешкі, арыстан» деп басталатын «қиссасы». Онда 
қой,  сиыр,  ешкі,  арыстан  төртеуі  аңға  шығып,  әрқайсысы  жеке-жеке  тұзақ 
құрады. Кімнің тұзағына аң ілінсе, тең ғып төртке бөліп жейік деп кеңес құрып 
уағдаласады. Қой құрған тұзаққа бір киік түсіп, оны арыстанға барып жеткізеді. 
Арыстан уәде бойынша түскен олжаны төртке бөліп, 
Соңынан былай депті шер арыстан: 
Хайуанатта менен жоқ қуатты жан 
Перуай үлес алуға маған лайық, 
Қалай лайық болмасын болған соң хан. 
Менің атым арыстан мағлұм сізге, 
Күш-қуатта үстеммін бәріңізге. 
Зорлықпен жәбір қылып екіншіні, 
Алсам да лайық болар бізге. 

 
 
103 
Осылайша арыстан үшінші үлесті де, айбат шегіп  «достарын» қорқытып 
төртінші бөлікті де өзіне қалдырады. Сөйтіп: 
Киікті арыстанның өзі алыпты, 
Үш бейшара мақрұм боп бос қалыпты. 
Бір киіктен бір асым ет бұйырмай, 
Не қыларын біле алмай сандалыпты

22,2

. 
Мұнда  күштінің  әлсізге  жасаған  қиянаты,  зорлығы  әшкереленеді. 
Мысалда  арыстан  тек  қара  күштің  ғана  иесі  емес,  сонымен  қатар  өз  құлқыны 
үшін достарына берген уәдеден айнып, ант бұзып, серттен тайған опасыз. 
Осы мысал жөнінде кезінде зерттеуші ғалым Б.Ысқақов былай деп пікір 
білдірген  болатын:  «Ақын  әлдінің  әлсіздерге  істеген  зорлығын,  әділетсіздігін 
көргенімен,  жасайтын  қорытындысы  басқа,  ол  ондай  ынсапсыз  күштілерге 
қарсы тұрмай-ақ қойыңдар деп насихаттайды. Біреудің күшті, біреудің момын 
болуы  құдайдың  ісі  деген  теріс  қорытынды  жасайды.  «...Фақырлық,  байлық» 
деген  мысалы  да  осы  сарында.  ХХ  ғасыр  әдебиетінде  Шығыс  әдебиетінің 
керітартпа бағытымен жазылған мысалдардың бір түрі осындай»[115,172]. 
Бұл 
пікір, 
әрине, 
рухани-мәдени 
құндылықтардың 
барлығы 
евроцентристік  көзқараспен  өлшеніп,  Шығыстан  келген  дүниенің  барлығы 
мансұқталып,  соның  ең  негізгісі  дінге  қарсы  атеистік  күрес  өршіп  тұрған 
кеңестік идеология заманында айтылған сыңаржақты пікір екені даусыз. Әрине 
бұл  жерде  біз  Мақыш  шығармашылығында,  оның  ой-пікірлерінде, 
көзқарасында,  дүниетанымында  қайшылықтар,  олқылықтар  жоқ  деуден 
аулақпыз.  Сонда  да  болса  ақынның  әдеби  мұрасына  объективті  баға  бергенде 
ақындық  болмысын  айқындауда,  оның  көтерген  тақырып,  қозғаған 
мәселелеріне үңілу үшін ақын өзі өмір сүрген заман тұрғысынан саралаған жөн. 
Осы тұрғыдан алғанда Мақыш шығармашылығының басты сарыны оқу-өнерге, 
имандылыққа,  адамгершілікке  үндеу  сияқты  заман  талабына  сай  үгіт-насихат 
болды. Ол ойларының барлығы дінмен астасып жатыр. Көтерген мәселелерінің 
барлығын діни өлшеммен саралайды: адам бойындағы ізгі қасиеттердің бәрін-
имандылық, жаман мінездерді дінсіздік деп санайды. Сондықтан да ақын мысал 
өлеңдерінде  де  діни  имандылық  арқылы  адамгершілік  табиғатын  ашуға 
талпынады. 
Мысал соңында ақын айтар ойын: 
Бұл қиссаның пайдасын жақсы тыңда, 
Ынсап берсін бір Алла күшті құлға. 
Күшті болып, ынсапсыз болғандардың, 
Алдына ақыл болса қарсы тұрма 
Ынсапсыз зордан Алла аман қылсын, 
Жеңер, жаншар ерген соң нәпсі сұмға, 

 
деп  тұжырымдайды,  адамзат  өміріндегі  қауіпті  дерт  нәпсіқұмарлық, 
ашкөздіктен  сақтандырады.  Ақылы  жоқ  тек  қара  күшіне  ғана  сенген 
ынсапсыздардан  аулақ  жүр  дейді.  Ақын  мұнда  адамның  адамдық  қасиетінің 
негізгі белгілерінің бірі ынсап категориясына тоқталады. 
Сөз  боп  отырған  мысал  Эзоптың  «Лев  и  дикий  осел»  [110,153], 
И.А.Крыловтың  «Лев  на  ловле»  [116,113]  мысалдарымен  мазмұндас,  идеялас. 

 
 
104 
Эзоп  мысалында  персонаждар  арыстан  мен  жабайы  есек  болса,  И.А.Крыловта 
арыстан, ит, түлкі, қасқыр яғни иттен басқасының бәрі түз тағылары. Сондай-ақ 
мысал  сюжетінің  желісін  қазақ  фольклорынан  да  көреміз.  «Арыстан,  қасқыр, 
түлкі»  деп  аталатын  хайуанаттар  туралы  ертегінің  [117,124]  оқиғасы  сәл 
басқаша  өрбігенімен  идеясы  жоғарыдағы  мысалдармен  өзектес.  Барлығының 
мақсаты  бір 

  арыстанның  жағымсыз  іс-әрекеті  арқылы  адамдар  бойында 
кездесетін ұнамсыз мінез-хұлықты ашып көрсету. 
Мақыш  осы  дәстүрлі  сюжетті  ұтымды  қолдана  отырып,  оны  қазақи 
ұғымға сәйкестендіріп, өзінше құрастырады. Баяндалар оқиғаға, одан шығатын 
қорытындыға  сай  персонаждар  да  қазақ  түсінігіне  ыңғайланып  алынған. 
Арыстан  қазақ  фольклорында  жиі  кездесетін  жабайы  жыртқыш  болса, 
қалғандары қазақтың күн көріс үшін қолында ұстап отырған түлігі. Барлығы да 
қазақ ұғымына, түсінігіне сай образдар. Сондықтан да Мақыштың бұл мысалы 
сюжет  қайталаушылығымен  емес,  оны  ұлттық  сипатта  құра  білуімен 
ерекшеленеді.  Бұл  жерде  әдебиеттанушы  С.Қирабаевтың  мына  бір  пікірі  өте 
құптарлық:  «Эзотоптан  Лафотенге,  Лафонтеннен  Крыловқа  ауысқан  сюжеттер 
әр  халықтың  ұлттық  характерін  аша  білуімен  төл  шығарма  болып 
қабылданады» [118,50]. 
Мысал жанрының алғашқы нұсқалары бай халық мұраларында жатқанын 
кезінде  М.Әуезов  пен  Е.Ысмайылов  былай  деп  айтып  кеткен  еді:  «Хайуанат 
жайындағы  әңгіме-аңыздардың  екі  түрі  бар.  Бірінде  хайуан  мінез-құлықтарын 
дәл  хайуанның  өзін  суреттеу  үшін  айтпай,  адамдығы  мінез-құлыққа  бейне, 
тұспал,  мысал  есебінде  қолданған.  Адамдағы  кемдікті,  мінді  бадырайтып, 
ұлғайтып,  жиренішті  етіп  көрсету  үшін,  сондай  сын  арқылы  жаманшылықпен  
алысу үшін мысал етіп алу болған» [119,21]. 
Яғни  ғалымдар  мысал  жанрының  пайда  болуы  дамып,  қалыптасуының 
негізі фольклорда, соның ішінде жануарлар эпосы екеніне назар аударады. 
Осындай  оқиғаның  негізгі  өзегі  хайуанаттар  туралы  ертегіден  өрбіп, 
сюжеттік құрылым, оқиға желісі, идея, тақырып, кейіпкерлер жағынан әлемдік 
фольклормен  селбелесіп,  астасып  жатқан  Мақыш  мысалының  бірі

 
«Жақсылыққа жамандық» деп аталады. 
Мысал сюжеті әлем халықтары фольклорының көпшілігінде ұшырасады: 
Еуропа  фольклорында  Бельгияның  «Мейірімді  ағаш  ұстасы  мен  қайырымсыз 
жылан»  ертегісімен  [120,124]  түркі  халықтарының  ауыз  әдебиетінде 
әзірбайжанның  «Шаруа,  жылан  және  түлкі»  ертегісімен  [121,222]  сюжет 
ортақтығы жағынан бірдей. 
Сонымен қатар «Қасқыр мен кісі» деп аталатын қазақ ертегісі [122,28] де 
тақырып, мазмұн, оқиға желісі тұрғысынан Мақыш мысалымен мазмұндас. Тек 
қана қазақ ертегісінде жыланның орнына қасқыр әрекет етеді.  
Жүз жолдан тұратын Мақыш мысал-қиссасының мазмұны мынадай: Иен 
далада келе жатқан бір адам өрт шығып жатқан жерден таяқтың басына қапты 
байлап,  шырылдап  жанайын  деп  жатқан  жыланды  құтқарып  қалады.  Өлімнен 
аман  қалып  қаптан  шыққан  жылан  өзін  құтқарған  адамға  сес  көрсетіп  жұтпақ 
болады. 
Сонда: 

 
 
105 
Адам айтар, әй, жылан, қорық құдайдан, 
Құтқардым қазір сені қандай жайдан. 
Жақсылыққа жамандық болғандығын, 
Мен білмеймін сен өзің көрдің қайдан? 
Сол кезде: 
Жылан айтты махлұқ барынша алуан, 
Мені сен құтқардың ғой үлкен жаудан. 
Кей махлұқ жақсылыққа жаман етер, 
Менің де жамандыққа көңілім ауған. 
Опасы жоқ жылан мен адам деген, 
Күші жетпес ренжітер бекерінген. 
Бұл сөзіме сенбесең сұрасайық, 
Анау тұрған өгізден өлең жеген

22,8

,

 
деп екеуі өгізге келеді. Сонда өгіз ұзақ жылдар бойы адамға қызмет етіп 
жақсылық  жасағанын,  енді  күші  кетіп  қартайған  шағында  жасаған 
жақсылықтың  бәрі  ада  болып,  өзін  семіртуге  қойып,  етке  өткізгелі  тұрғанын 
айтып шағынады. Адамға қылған жақсылығыңа әркез жақсылық бола бермейді 
дейді. 
Адам  жыланға  жалынып,  енді  басқа  біреуден  сұрайық  деп  келе  жатып 
екеуі бір түлкіге жолығады. Адам түлкіні оңаша алып шығып, одан жыланнан 
құтқаруын сұрап өтінеді. Сонда түлкі тұрып: 
Сені анық білсем мен қас қылмасаң, 
Құтқарар ем жыланнан ғазиз басың. 
Іш пікірің ішіңде мүсәпірсіп, 
Ықтимал тұрған шығар қолда тасың, 

 
деп адамға сенбейтінін жеткізеді. Адам түлкіге болмай жалынып, құтқарсаң бір 
күршек май берем деп уағда қылады.  
Сонда: 
Түлкі айтады нанбаймын тіпті саған, 
Сонда да аямайын сенен тілді, 

 
деп адамның уағдасына сенбесе де көмектеспек болады. Түлкі жыланды алдап 
қапқа  қайта  кіргізеді  де  аузын  мықтап  байлап,  сыртынан  адамға  таяқтатып 
жыланды өлтіріп оны ажалдан құтқарып қалады. Жыланнан құтылған адам: 
Келе жатып үйіне ойлайды ойды, 
Бұл түлкіге қылайын қызық тойды. 
Екі сомдық май беріп шығындалмай, 
Атып алу жағына көңіл қойды, 

 
деп  түлкінің  жасаған  жақсылығын  ұмытып  арам  оймен  үйіне  келеді.  Уәделі 
уақытта  адам  ішінде  майы  жоқ  бос  ыдысты  алып  түлкіге  келеді.  Сол  кезде 
адамның арам пиғылын сезіп ағаштың артында жасырынып тұрған түлкі былай 
дейді: 
Түлкі айтады күршектің өзі тар ма?! 
Әй, адам, сен алдайтын ақымақ бар ма 
Түлкі әпенді дейтұғын біз боламыз, 

 
 
106 
Алдаймын деп жолыңнан бекер қалма. 
Мылтығыңды көрген соң екі көзім, 
Мақсатыңды сезгенмін бұрын өзім. 
Нанбаймын деп адамға айтып едім, 
Қанекей, рас болды ма айтқан сөзім. 
Бұл мысалында ақын оқиғаға адам мен хайуанаттарды қатыстыра отырып 
олардың  іс-әрекеті,  мінез-құлықтары  арқылы  жалпы  адамзат  тіршілігінде 
болатын  қатынас-құбылыстарды  көрсетеді.  Солардың  кейбіреуінің  арам-
ниетіне, пиғыл, мінезіне сыни көзқарас бар.  
Ақын мысал соңында: 
Бұл қиссада пайда бар тыңдағанға, 
Жақсылық қылса біреу бір адамға. 
Жақсылыққа жақсылық бола бермес, 
Жақсылық қылғанменен бір наданға. 
Жақсылық қылдым ғой деп түсіп кетпей, 
Түлкідей байқау керек ептей-ептей. 
Сақтанып сабырменен сену керек, 
Іш мінезін көргенше өзі айтпай

22,3

, 

 
деген ақыл-кеңес айтады. 
Мақыштың  бұдан  басқа  «Сабырсыздық»,  «Бал  құрты  мен  шыбын», 
«Садақат» атты мысалдары да таза дидактикалық сарында жазылған. Мәселен, 
«Сабырсыздық»  деген  мысалда  баласы  өте  сүйкімсіз  болып  туған  бір  ұрғашы 
аю қапа болып, қайғы шегіп жүріп көршісі қарғаға келіп мұңын шағады: 
Бір бала туып едім осы кезде, 
Бек нашар көрінеді көрер көзге. 
Сол баланы өлтірсем қалай болар, 
Келгенім сол жұмыс жоқ одан өзге, 

 
деп жағдайын айтып ақыл сұрайды. Қарға аюды бұл райынан қайтарып, былай 
деп кеңес беріп шығарып салады: 
Жақсы жала балаңды күндіз-түні, 
Аз күнде көркемденер болмай міні. 
Біз пақырды қонаққа шақырарсың, 
Соң күнде мағлұм болса сөздің шыны. 
Аю  қарғаның  айтқан  ақылының  бәрін  орындап  біраз  күнде  баласы 
көркемденіп, қарғаға «Алла разы болсын» рахметін айтып қуаныпты. 
Бұл мысалда тәрбие мәселесі көтерілген. Ұрпаққа дұрыс тәрбие беру оңай 
шаруа  емес, көптеген бұралаң соқпақты қиыншылықтары бар. Сондықтан жас 
ұрпақты  адамгершілікке  тәрбиелеуде  төзім,  шыдамдылық  керек.  Балаға 
мейірім, ықыласыңды мол төксең, соғұрлым тәрбиелеу де сіңімді болады, бала 
жақсы  мінезді  болып  өседі.  Ең  бастысы  сабырлы  бол.  Сабырлылық

  адам 
бойындағы  асыл  қасиеттердің  бірі,сол  арқылы  тәрбие  мәселесіндегі 
қиыншылықтарды жеңесің деген үлкен дидактикалық, тәрбиелік ой бар. Ақын 
бұл ойын мысал соңындағы: 
Бұл қиссадан пайда алар сөзге түскен, 
Сабыр себеп тыйуға бұзық істен. 

 
 
107 
Жақсылыққа тағы да себеп болар, 
Сабыр қылып сарғаю келсе күштен 

22,3

, 

 
деген төрт жолдық түйінмен нақтылай түседі. 
Мақыштың енді бір мысалдарының түп негізі Эзоп мысалдарында жатыр. 
Атап  айтқанда  «Есектің  ойнауы»,  «Фақырлық,  байлық»  атты  мысалдарын 
Эзоптың  қысқа  да  ықшам  ойлы  қарасөзбен  жазылған  «Собака  и  хозяйн», 
«Мышь  городская  и  мышь  полевая»  (орыс  тіліндегі  нұсқалары 

  Ә.Ә.)  деп 
аталатын  мысалдарының  негізгі  сюжет,  идеясын  сақтай  отырып  он  бір,  он  екі 
буынды қара өлең үлгісімен жеткізеді. 
Айта кететін бір жайт 

 бұл екі  мысал орыс мысалшысы И.А.Крыловтан 
да,  сондай-ақ  мысал  жанрына  қалам  тартқан  қазақ  мысалшыларының 
ешқайсысынан кездестірмедік. 
Мақыштың «Есектің ойнауы» мысалында Жаратушы әркімге тиесілі өнер 
берген,  бұл 

  пешенеге  жазылған  тағдыр.  Бойыңдағы  өнеріңді  шамаңа  қарай 
жарата  біл,  өз  хал-қадіріңше  өмір  сүр.  Оған  қанағат  қылмасаң  түбіңе  жетіп, 
қатерге  ұрындырады  деген  ой  айтады.  Осыны  ескермеген  есек  ит  сияқты 
қожасына  еркелеп,  секіріп  ойнаймын  деп  ақыры  ауыр  жұмысқа  жегіліп, 
зорығып өледі.  
Мысалда  қанағат  ұғымы  тағдыр,  жазмыш  сияқты  діни-пәлсапалық 
категориялармен  астасып  жатыр.  Екі  мысалшының  да  мысал  соңындағы 
қорытынды  түйін-пікірлерінің  астары  осыны  аңғартады.  Эзоп  мысалының 
соңында: «Басня показывает, что от природы не всем дается одинаковый удел» 
[110,57], 

 деген мораль айтса, Мақыш мысалы: 
Бұл қиссада ғибрат бар тыңдағанға, 
Өлшеулі өнер берген әрбір жанға. 
Сол өзіне берілген өнерлерін, 
Өзгерткенмен пайда жоқ аңдағанға. 
Лайықтап әр махлұққа берген өнер, 
Сол берген өнерменен пайда көрер. 
Еліктей алмаған соң солықтайды, 
Өзінде жоқты қылып не нәрсе өнер

22,5

, 

  
деп түйіндеп ғибраттайды. 
«Фақырлық, байлық» атты мысалында ақын даңғойлық, мақтаншақтықты 
сынап,  халықты  қанағатшылдыққа  үндейді.  Айтпақ  ой,  идея  тартымды 
оқиғамен  баяндалады.  Қонаққа  шақырған  дала  тышқанының  дастарханға 
қойған ас-су, дәмін менсінбеген қала тышқаны өзінде тағамның не бір түрі бар 
екенін  айтып  мақтанып,  досына  қалаға  келіп  дәм  татып  кетуге  шақырады. 
Ертеңінде  дала  тышқаны  қаладағы  досының  тұрағына  келсе,  расында  да 
тағамның  түр-түрі  бар  екен.  Не  ішем,  не  жеймін  демейсің 

  бәрі  бар.  Екеуі 
тамаққа бас қоя берген кезде, сарайға қожайын кіріп келіп, қорыққандарынан, 
қысыла-қымтырыла бір інге тығылып, жегендері желкелерінен шығады. Сонда 
тұрып: 
Қыр тышқаны: Сүймеймін дейді тіпті, 
Мұндай болған қатерлі тірлігіңді. 

 
 
108 
Түрлі нығмет болғанмен рахметің жоқ, 
Мақтанған не қыласың ерлігіңді, 

 
деп дала тышқаны қолын бір сілтеп кетіп қалады. 
Мұнда  барыңа  қанағат  етсең  өзегің  талмайды,  аш  болмайсың.  Алла 
тағаланың  әркімге  берген  несібе,  ырзығы  бар,  соған  риза  болып  өмір  сүрсең 
одан  артық  байлық  жоқ  деген  астарлы  ой  жатыр.  Мысал  соңындағы  ғибрат 
соны аңғартады. Ғибрат: 
Бұл қиссадан ақылды көп пайда етер, 
Тыныштықпен аз нығмет болса жетер, 
Хауіп-хатермен отырып жеген нығмет, 
Бойға жұқпай, ас болмай обып кетер, 
«Қасық асым- қайғысыз басым» деген, 
Бұрынғының сөздері болмас бекер

22,9

, 

 
деген жолдармен берілген. 
Ақын  мысал  идеясын  өткір  де  әсерлі  етіп  жеткізу  үшін  кейіпкерлердің 
өзіне  тән  іс-әрекетімен  бірге  диалог  үлгісін  де  ұтымды  пайдаланған.  Ауызекі 
сөйлесу  арқылы  персонаждардың  мінез-құлқы  да  ашыла  түскен.  Қожайын 
сарайдан  шығып  кеткеннен  кейінгі  екі  тышқан  арасындағы  әңгіме  былай 
өрбиді: 
Қыр тышқаны айтады: Досым,-дейді, 
Күндегі әдетің бе осың?!-дейді. 
Ол айтады: Мұндайды көп көргенмін, 
Қорқасың ғой көрген соң түсін, 

 
дейді. 
Міне, осы қысқа қайырылған диалогтан қала тышқанының бүкіл болмыс, 
кейпі  айқындалады.  Бағанағы  көкірек  керіп  жүрген  мақтаншақ  енді  бейшара 
күйге  түскен.  Өзін  үрей,  қорқыныш  билеген.  Сөйлеген  сөзі  де  аянышты, 
ақырын шығады. «Дайын асқа, тік қасық салып» ,алшаң басып өзінше шалқып 
жүрген байлығы да белгілі болды. 
Ақын  мысалын  сюжетті  диалогқа  құра  отырып  персонаждарын  сөйлету 
арқылы  кейбір  адамдардың  қоғамдық  болымысын,  мінез-құлқын  астарлап 
көрсетеді.  Аз  сөзге  көп  мағана  сыйғызып,  жанды  сурет  жасайды.  Сондай-ақ 
мысал тілінде «Қайғысызға қара су ас болады», «Қасық асым, қайғысыз басым» 
деген  халық  мақалдары  да  кездеседі.  Ақын  оларды  мысал  идеясын  ашу  үшін 
айтар ойдың түйіні ретінде қолданған. 
Мақыш  мысалдарының  барлығы  сәтті  шыққан  туындылар  деуге 
болмайды.  Өлең  құрылысында,  тілдік  қолданыстарында  сапалық  дәрежесі 
төмен  мысалдары  да  бар.  Бір  ойды  қайталап  айту,  бір-бірімен  мазмұндас 
жолдар  сияқты  тағы  басқа  олқылықтар  да  кездеседі.  Ақынның  мұндай 
кемшіліктеріне  кезінде  Т.Қожакеев  назар  аударған  болатын.  Өте  құптарлық 
пікір  болғандықтан  ғалымның  сөзін  толық  беруді  жөн  көрдік.  «Мақыш 
Қалтаевтың «Есектің ойнауы» атты мысалында да осы кемшіліктер бар. Ол елу 
екі жолдан тұрады. Біраз тармақтары бірін-бірі қайталайды. 
Ертең барса қожамыз бақшасына, 
Ертең қожа барыпты бақшасына, 

 
 
109 
Қорыққаннан қалыпты қожа талып, 
Есі ауып қорыққаннан талып қалды, 
Өлгенше тас тасуға майын сатты, 
Ғұмырынша тас тасып қорлық көрді, 
Өлшеулі өнер берген әрбір жанға, 
Лайықтап әр махлұққа берген өнер, 

 
деген жолдар 

 осының айғағы. Мақыш бұл мысалының аяғында айтар нақыл-
түйінін, моралын ашып тағы төрт шумақ жазады. Оқушы өзі аңғаратын өсиетті 
қайта түсіндіреді» [11,33] 
Сол сияқты «Жақсылыққа жамандық» мысалында да: 
Бір күршек май беруге уағда қылды, 
Май әкеп беруіне уағда қылды, 
Атып алу жағына көңіл қойды, 
Айлалап сол түлкіні атып алсам, 

 
деген қажетсіз мазмұндық қайталаулар өлең сапасына нұқсан келтіріп тұр. 
Бұл  жерде  Мақыштың  өлеңдеріндегі  кемшіліктерін  айтқанда,  мәселе 
оның  әдеби  мұрасын  тас-талқан  етіп  сынап  жоққа  шығаруда  емес,  керісінше, 
шығармашылығына байыпты баға бере отырып қаламының қарымын, ақындық 
қуатын айқындаудан туған сараптау пікір деп қарау ләзім. 
Ақынның  дәстүрлі  классикалық  үлгіде  жазған  мысалы  біз  жоғарыда 
талдап өткен  «Аз үміт көп зарар берер» атты туындысы. Мысал көлемі  он  екі 
жолдан  тұрады,  сюжеті  ықшам,  көркемдігі  жағынан  үйлесімді  жазылған 
шығарма.  Сәбит  Дөнентаев  осы  оқиға  негізінде  мысалын  он  төрт  жолмен 
жеткізген. Екі мысал да шебер жазылған. 
Мақыштың  қалған  өлеңдерінің  барлығында  оқиға  желісі,  сюжет  құрамы 
шұбалаңқы  ұзақ  болып  келеді.  Мәселен,  «Жақсылыққа,  жамандық»  жүз  жол, 
«Есектің  ойнауы»,  «Бал  құрты  мен  шыбын»  елу  екі,  «Сабырсыздық»  қырық 
алты,  «Фақырлық,  байлық»  қырық  екі,  «Қой,  сиыр,  ешкі,  арыстан...»  отыз, 
«Садақат» жиырма алты жолдан тұрады. Бұның негізгі себебі, ақын осы аталған 
туындыларын  қисса  жанры  ретінде  қарастырған.  Оған  дәлел 

  өлеңдерінің 
қорытынды  бөлімінде,  түйіндеп  ғибрат  айтар  тұста,  «Бұл  қиссаның  пайдасын 
жақсы тыңда» немесе «Бұл қиссадан пайда алмас зиһіні тар» деген жолдармен 
басталып отырады.  
Ал  қисса  деп  отырғанымыз:  «Ауыз  әдебиетіне  тән  эпикалық 
жанр,сюжетті  жыр,  дастан,  кітаби  эпос.  Мазмұны,  құрылысы  жағынан  лиро-
эпосқа  жақын.  Еркін  махаббатты,  пәктік  пен  тазалықты,  ізгілікті, 
адамгершілікті  жырлайтын  шытырман  оқиғалы  поэтикалық  шығарма» 
[123,375].  Бұл  тұрғыдан  алғанда  ақын  өлеңдерінің  оқиға  ұзақтығы  болмаса, 
басқа  жағынан  қиссаға  мүлде  жуықтамайды,  керісінше,  көтерген  мәселесі, 
тақырып, идея, ең бастысы құрылысы жағынан мысал жанрының талаптарына 
сай келеді. Өйткені: «Жазғанымыз мысал болу үшін персонаждар қимыл-әрекет 
жасауға,  пікір  таластыруға,  қақтығысқа  баруы  керек.  Екіншіден,  оның 
құрылымы  екі  бөлім,  екі  құрамнан  тұруы  тиіс.  Бірінші  бөлімде  оқиға  ілініс 
тауып,  біртіндеп  дамып,  одан  шарықтап  барып  шешілуге,  персонаждар 

 
 
110 
тағдырын  айқындауға,  айтпақ  ой,  жасалмақ  қорытындыға  негіз  берілуге  тиіс. 
Екінші бөлімде сол суреттелген оқиғадан баяндалған хикаядан түйін жасалуға, 
мораль шығарылуға қажет»[124,74].  
Бұдан  шығатын  қорытынды,  Мақыш  өлеңдерінде  дәстүрлі  мысал 
жанрының  мазмұн,  құрылысын  сақтай  отырып  сюжет  құруда,  оқиғаны 
баяндауда  көлемді  етіп  қисса  жанрының  үлгісіне  салған.  Сөйтіп,  екі  жанрды 
тоғыстырып, өлеңдерін қисса-мысал дәрежесіне көтерген. 
Әрине, бұл жерде Мақыш тыңнан жол салып, мысал жанрына өзгеше бір 
жаңа  түр  енгізді  деп  отырғанымыз  жоқ.  Мұндай  ерекшелік  сол  тұста  Шығыс 
әдебиеті  әсерімен  жазған  ақындардың  барлығына  ортақ  құбылыс.  Мәселен, 
Дулаттың  «Сары  шымшық»  мысалы  сексен  тоғыз  жол  [125,128],  Молда 
Мұсаның  «Жолбарыс  пен  түлкісі»  жүз  жиырма  төрт  жол  [126,  58],  Мәшһүр 
Жүсіптің «Сәйгелді, сона, бөгөлегі» тоқсан төрт жолдан тұрады [127, 272-275]. 
Бәрінде  де  оқиғаны  баяндау  ықшам  да  шағын  мысал  жанрының  канондық 
үлгісінен алшақтап, кең құлашты, ұзақ оқиғалы Шығыстық стильде жазылған. 
Ал, құрылысы, мазмұны жағынан алғанда барлығы да мысал. Мысал болғанда- 
қисса, хикая, дастан, риуаят деңгейіндегі мысалдар. 
Міне,  Мақыштың  өз  өлеңдерін  қисса  деп  отыруының  негізгі  мәнісі  де 
осында жатыр. 
Мақыш  мысалдарынан  көрінетін  енді  бір  ерекшелік 

  оның  мысал 
өлеңдеріндегі  персонажында.  Классикалық  үлгідегі  Эзоп,  Лафонтен, 
И.А.Крылов  мысалдарында,  сондай-ақ,  қазақ  мысалшылары  Абай,  Ахмет, 
Сәбиттердің  мысал  өлеңдерінде  қарға 

  мақтаншақ,  даңғой;  түлкі 

  алаяқ  қу 
болса,  Мақыш  мысалдарында  керісінше,  қарға

  ақыл  айтып,  жөн  сілтейтін 
данагөй («Сабырсыздық») түлкі 

  адамға  көмек  көрсетіп  ажалдан  алып  қалған 
құтқарушы  ретінде  бейнеленеді.  («Жақсылыққа  жамандық»).  Ал  иттің  образы 
екі  түрлі  берілген:  біріншісінде,  «Аз  үміт  көп  зарар  берер»  мысалында,  көзі 
тоймас, көрсеқызар қызғаншақ болса, «Садақат» атты мысалында адамның адал 
досы, көмекшісі персонажы ретінде алынады.  
Қожасының қорасына ұры түсіп, оны сезіп қалған ит үріп болмаған соң, 
ұры итті алдап алдына нан тастайды. Сонда:  
Ит ойлайды қожамның хақын сақтап, 
Ұрының алдауына нанбайын деп. 
Неше жылғы нығметті нанға сатып, 
Азға бола алданып қалмайын деп... 
Неше жыл тәрбиелеп тамақ берген, 
Қожамның көзіне шөп салмайын деп [128,42]. 
Ит  одан  сайын  қатты  шабалана  үріп,  үйдің  иесі  сыртқа  шығады,  ұры 
қашып кетеді. Мысалдағы ғибрат: 
Ит те болса ақтады нығмет хақын, 
Залымды жібермеді үйге жақын. 
Адамзат болған соң ақылы бар, 
Нығметке кәпірліктен зинһар сақтан, 

 

 
 
111 
деген шумақпен беріледі. Мұнда «асын ішіп, аяғына түкірме» деген өнеге бар. 
Мысалдың  негізгі  айтары 

  адамдардың  бір-бірімен  достық  қатынасы,  адал 
достық мәселесі. 
Мақыш  мысалдарының  сюжеттері  Эзоп,  И.А.  Крылов  мысалдарымен, 
кейбіреулері классикалық Шығыс әдебиеті үлгілерімен, енді біреулері әлемдік 
фольклормен астасып, тоқайласып жатса да, ақын оны өзінше дамытады. Оның 
мысалдарының  сыры  көтерген  тақырып,  қозғаған  мәселелерінен  көрінеді. 
Негізінен  адамгершілік  тақырыбына,  әділетсіздікті,  мінез-құлықты  түзетуге 
арналғандықтан,  ақын  мысалдарында  өткір  сатирадан  гөрі  өнеге  айту, 
ғибраттау  сияқты  дидактикалық  ой  басым.  Мұның  барлығы  құр  риторикалық 
ақыл  айтумен  емес,  персонаждардың  іс-әрекеті,  қимылы  арқылы  көрсете 
отырып, пікірді тұспалдап жеткізеді, соңында ғибрат айтады.  
Мақыштың  баспа  бетін  көрген  осы  аталған  сегіз  мысалынан  басқа 
мысалдары  жоқ.  Т.Қожакеев  ақынның  «Сүтке  түскен  тышқан»  деген  мысалы 
жайында сөз қозғайды. Бірақ, мысалдың қайда басылғаны, оны қайдан алғаны 
туралы  мағлұмат  жоқ  [124,304]  Осы  аттас  мысалды  татар  ақыны  Ғабдолла 
Тоқай  жазған  [37,81].  Ал,  қазақ  қаламгерлерінен  бұл  оқиғаға  мысал  жазған 
ешқайсысын кездестірмедік.  

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: