БАЛАНЫ МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

142 
 
өткізіліп,  еркіндік  берілсе,  мектепте  бала  сақтауы  тиіс  қатаң  ережелерге 
бағынады. 
Сонымен қатар, мектептегі сыныптастарымен де қарым-қатынас сипаты 
өзгереді.  Қарым-қатынас  ойынға  емес,  оқуға,  жалпы  жауапкершілікке 
негізделеді.  Баланың  алған  бағасы,  оқуға  деген  қарым-қатынасы  оның 
сыныптағы орнын анықтайды.  
Баланың  оқуының  табыстылығы  ересектермен  қарым-қатынасына 
байланысты. Бала мектепте мұғалімдердің талаптарын орындап, бағына білуі, 
мектеп  ережесіне  сәйкес  әрекет  жасауы  оның  ересектермен  қарым-
қатынасының  жүйесін  саналы  түсінуі  болады.  Бірте-бірте  бала  ересек 
адамдарсыз-ақ  өз  мінез-құлқын,  тәртібін  қадағалай  алатын  болады  және 
тәртіптілік,  ұйымдасқандық,  бастамашылық,  табандылық,  өз  бетінділік 
сапаларын дамыту арқылы мақсатына жетуге болатынын түсінеді. 
Мектепке  барғаннан  кейін  балаға  деген  ересектердің  көзқарастары  да 
өзгере  бастайды.  Олар  баладан  өз  уақытын  дұрыс  пайдалана  алуды,  үй 
тапсырмасын  дұрыс  және  уақытында  орындауды,  сонымен  қатар  үйдегі 
міндетін де сапалы атқаруды талап етеді. Сөйтіп, бала әлеуметтік жаңа рөлге 
ие болады.  
Бала  үшін  мектепте  барлығы  жаңалық  болып  табылады.  Ол  сабақтарға 
қызығушылық  танытады,  мұғалім  беделін  мойындайды.  Баланың  ересектер 
әлемімен қарым-қатынасы оның мектепке деген ішкі ұстанымын көрсетеді.  
Мектепте  бала  жүйелі  түрде  ғылым  негіздерімен,  ғылыми  ұғымдармен 
танысады.  Сондықтан  да  бала  дайындығының  маңызды  бірлігі  оның 
танымдық  аумағының  дамуымен  байланысты  болады.  Баланың  мектепке 
әріптерді біліп келуі дайындық көрсеткіші емес.  Ең маңыздысы – танымдық 
процестер мен қоршаған ортаға танымдық қарым-қатынастың дамуы деңгейі 
болып  табылады.  Бөлшектен  көрнекілік-кеңістік  модельдеуге  қабілетті 
дамыту  ауызша  және  жазбаша  сөйлеу,  математикалық  символдар,  нота 
белгілері,  тағы  басқа  белгілер  жүйесін  сапалы  меңгеруге,  сонымен  қатар, 
түрлі  ойлау  операцияларын  жүзеге  асыруға  барысында  көмектеседі.Мектеп 
оқушысының  алдында  тілегі  мен  қызығушылығы  емес,    белгілі  бір 
бағдарлама  бойынша  ғылымның  талаптарына  сай  оқу  материалдарын  игеру 
міндеті  тұр.  Сондықтан  да  оқушы  осы  оқу  материалдарын  меңгеруі  үшін 
алдына  мақсат  қойып,  сол  мақсатқа  сай  өз  әрекетін  ұйымдастырылуы  тиіс. 
Демек,  мектепке  дейінгі  жастағы  балада  ерікті  ес  пен  бақылау,  қиялдау, 
сөйлеу әрекетін басқару іскерлігі дамуы керек. 
Мектептегі  оқыту  пәндік  сипатта  болғандықтан  бала  әрекеттің  түрлі 
қырларын ажырата білуі керек. Ол үшін баланы әрекетті тек үстірт қана емес, 
оның ішкі мазмұнын, мағынасын түсіне білуді, өзара байланыстарды, себеп-
салдарларды,  жалпылауды,  талдай  және  салыстыра  білуді    үйрету  керек. 
Сонымен қатар, баланың ой әрекетіне құмарлық, танымдық  қызығушылығы 
оның  оқу  әрекетінің  табыстылығын  қамтамасыз  етеді.
  Балаларды  оқу 
әрекетіне  қызықтыру  үшін  қойылған  сұрақтарға  толық  жауап  беріп, 
түсіндіріп, ынталандырып отыру керек.
 

143 
 
Мектепке  психологиялық  дайындық  барысында  оқу  әрекетінің 
алғышартын  дұрыс  түсіну  болып  табылады.  Бала  оқу  міндеттерін  түсініп 
қана қоймай, оның ережелерін өз бетімен орындау үшін өзін-өзі бақылау мен 
өзін-өзі бағалау арқылы ересектерден үйренуге тырысады. 
Оқу  міндеттерін  шешу  барысында  бала  өз  әрекеттерін  түрлендіру 
арқылы  жүзеге  асырып,  нәтижесінде  өзін-өзі  өзгеріске  ұшыратады. 
Сондықтан да баланың шешімі әрекеттер тәсілін меңгеруге бағытталған. Бала 
оқу міндеттерінің шартты түрде болатынын түсіне білуі тиіс.   
Баланың мектепке психологиялық дайындығының басты компоненттері: 
-  қоғамдық  маңызды  және  қоғамдық  бағалануға  ұмтылудан  көрінетін 
оқушының жаңа ішкі ұстанымы; 
-  танымдық  іс-әрекетте  сананың  белгілік  функциясы  және  психикалық 
процестердің  ырықтылығы,  қабылдаудың  саралануы,  жапылау,  талдау 
іскерлігі, танымдық қызығушылықты салыстыра білу іскерлігі;  
-  тұлғалық  аумақта  мінез-құлық,  тәртіптің  ырықтылығы,  түрткілер  мен 
ерік-жігерді бағындыру; 
-  іс-әрекет  пен  қарым–қатынас  аумағында  жағдаяттың  шартын  түсіне 
алу, ересектерден үйрену, өз әрекетін реттей алу. 
Осы  компоненттер  кешенді  жүзеге  асырылған  жағдайда  баланың 
мектепке бейімделуі де сәтті өтеді.  
Туған күнінен бастап белгілі бір әлеуметтік ортада бала өседі, және тәні 
де жаны да дамиды. Әртүрлі жасқа байланысты даму кезеңдерінде ол әртүрлі 
ерекшелікке  не  болады.  Бір  жастан  екінші  жасқа  өту  шекарасы,  және 
олардың  арасында  бөгет  болмаса  да,  әр  жастағы  ерекшеліктер  өзгеріссіз 
қалмаса да, дегенмен де, педагогикалық теорияда бурыннан балалық шақтың 
төмендегідей  кезеңдері  белгіленді:  сәбилік  жас  -  3  жасқа  дейін,  мектепке 
дейінгі жас - 3 тен 7-ге дейін, төменгі мектептін жас - 7 ден 11-12- ге дейін, 
т.с.с.  
Әр  кезеңдегі  жас  ерекшеліктерін  ескермей  балаларды  дұрыс  тәрбиелеу 
мүмкін емес.  
Алғашқы  екі  жылда  балалардың  бас  миы  өте  зор  жинақтаушы  күш 
көрсететіні анықталған. Бұл әсіресе баланың тіл дамуында ерекше байқалады. 
Өйткені  балалардың  сөз  құрауында  тітірнедіргіш  күшінің  (сыртқы  әсердің) 
маңызы  үлкен,  яғни  буындардың  дыбыстың  күші  (фонемдер).  Осыдан 
педагогикалық  практика  үшін  қорытынды:  2-3  жасқа  дейін  және  одан  әрі 
балалардың  сөзді  айтуда  қателерді  және  сөйлеуде  мағынасыз  бөліктерге 
бөлуді үнемі түзетіп отыру ата-аналардан және тәрбиешілерден талап етіледі.  
Бірінші жастың соңында және екінші жастың басында балалар әлі сөзді 
толық  айта  алмайды,  естіген  сөздерінің  екпінді  буындарын  екімүшелік 
тізбектерге жинақтай бастайды. "Әже маған су бер" орнына "әже-су" сияқты.  
Екінші  жас-бала  тілінің  өте  қарқынды  даму  кезеңі:  бала  тілінің  сөздік 
құрамы  200-400  сөзге  дейін  жетеді.  Тілдің  грамматикалық  құрылымы 
белгілене бастайды.  

144 
 
Төртінші  жаста  сөздін  қурамының  баюы  және  тілдің  грамматикалық 
қурылымының  жетілуі  одан  әрі  жалғасады,  4  жастан  6  жасқа  дейін  сезім 
эмоцияларды айыра алады сыртқы және ішкі әсерлерден болатын эмоциялар 
мен 
сезімдерді, 
қанағаттану 
(удовольствие) 
және 
қанағаттанбау 
(неудовольствие) сезімдерін өте дәл айыра алады.  
Бес жасқа дейін қалыпты дұрыс даму жағдайында бала ана тілінде еркін 
сөйлей  алады.  5-6  жаста  баланың  шығармашылық  іс-әрекеті  күшейеді  және 
оның  басты  бағыттары  көріне  бастайды.  Жоғары  жүйке  іс-әрекетінің  типі  - 
ойлау, көркем өнер, т.б. түрлері анықталады.  
Сонымен  бала  тулғасының  ақыл-ой  және  адамгершілік  баюына  бала 
тілінің дұрыс дамуының ерекше маңызы бар екендігі еш күмәи келтірмейді. 
Сондықтан  ата-аналар  және  тәрбиешілер  балалардың  сөзді,  буындарды, 
дауыссу  дыбыстарды  (мысалы,  р,  ш  және  т.б.),  дұрыс  айтуын  муқият 
қадағалап отыруы қажет. Айтылған сөздерінің нақты заттарға, қубылыстарға, 
сонымен  бірге  адамдардың  іс-қылықтары  мен  әсерлеріне  сәйкестігіне, 
сөйлеудің  мазмұндылығы  мен  мәнерлілігіне,  балалардың  сөздік  қорының 
молаюына  және  оған  жинақтаушы  сөздердің  енуіне  аса  көңіл  бөліп  отыру 
қажет.  Балаларды  әртүрлі  аурулардан  және  жекелей  алғанда  олардың  тіл 
дамуына жағымсыз әсер ететін аурулардан қорғап отырған жөн.  
Мектепке қабылдауда балаларда танымдық процестердің дамуының өте 
маңызды ерекшеліктеріне мыналарды атауға болады:  
Тіл.  Мектепке  барар  алдында  баланың  сөздік  қоры  үлкен  кісілермен 
нәдімгі  өмірдің  өзіне  қатысты  кез-келген  мәселесі  бойыншаи  түсінісе 
алатындай дәрежеге жетеді.  
Бұл  жаста  бала  қандай  сөзді  қолдануға  болады,  ал  қандай  сөздер 
соншалықты жағымсыз, тіпті  оларды айту ұят екендігін түсінеді. Бала сөзге 
дыбыстық  талдау  жасай  алады.  Сөзді  дыбыстарға  бөліп,  сөздегі 
дыбыстардың  ретін  анықтай  алады  (егер  бала  балабақшаға  барып  жүрсе).  6 
жасар бала түсінікті тілмен - контексті тілмен, қатынас жасай алады, яғни не 
туралы  айтылу  керектігін  жетілікті  түрде  толық  сипаттан  бере  алатын  тіл 
деңгейінде,  сондықтан  да  талқыланатын  жағдай  тікелей  қабылдаусыз  да 
толық түсінікті болады.  

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: