Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
256 
транспортировании. С последним явлением бороться просто: необходимо чаще и чище 
мыть доильное оборудование, молокопроводы и молоковозы. А вот больные коровы – 
бич  отечественного  молочно-товарного  животноводства.  Одной  из  распространенных 
заболеваний,  отравляющими  молоко,  являются  мастит.  По  косвенным  оценкам,  в 
разные периоды года и в разных хозяйствах этим заболеванием страдают от 10 до 85% 
дойных  коров.  Основная  причина  кроется  в  крайне  неблагополучных,  жесточайших 
условиях содержания животных, особенно зимой. Следует отметить, что отечественные 
буренки,  принадлежащие  к  местным  породам  скота,  практически  не  подвержены 
заболеваниям  маститом  и  лейкозом.  Выборочные  исследования  показывают,  что  в 
частном  секторе  коровы  заболевают  маститом  в  5-6  раз  реже,  чем  на  фермах 
сельхозпредприятий.     
В нашей стране в большинстве хозяйств самоустраняются от решения проблемы 
мастита,  не  уделяют  должного  внимания  системе  противомаститных  мероприятий. 
Печально  констатировать  итоги  такого  безответственного  отношения  на  примере 
хозяйств,    приобретающих  высокоценный  молочный  скот.  Это  никак  не  согласуется  с 
современными  экономическими  условиями,  в  которых,    основополагающим  является 
извлечение  прибыли.  Прибыльность  молочного  скотоводства  достигается  только  при 
максимальном  использовании  и  сохранении  генетической  продуктивности  коров, 
получении высокосортного молока. 
Мастит  -  воспаление    молочной  железы,  возникающее  в  результате  воздействия 
факторов  внешней  и  внутренней  среды  при  снижении  резистентности  организма 
животных  и  осложнении  инфекцией.  Мастит  протекает,  в  основном,  в  двух  формах: 
клинической,  с  явными  признаками  воспаления  молочной  железы  (покраснение, 
болезненность,  отек,  температура  и  нарушение  секреторной  деятельности)  и 
субклинической, протекающей скрыто, при которой признаки воспаления отсутствуют 
за  исключением  снижения  молочной  продуктивности.  На  одну  корову,  больную 
клинической формой мастита, приходится от 4 до 20 животных с субклинической фор-
мой  заболевания.  Субклинический  мастит  представляет  серьезную  проблему  для 
животноводства,  так  как  часто  протекает  незамеченным.  При  отсутствии 
своевременной диагностики и лечения, заболевание, как правило, приводит к полному 
прекращению секреции молока и атрофии пораженных четвертей вымени. Поэтому при 
субклиническом мастите атрофия отдельных четвертей вымени и заболеваемость телят 
наступает  в  4  раза  чаще,  чем  при  клиническом.    При  скрыто  протекающих;  маститах 
нередко наступает самовыздоровление и только в 20-30% случаев болезнь приобретает 
клинически заметное течение. Поэтому мнение о том, что скрытые маститы могут быть 
оставлены  без  лечения,  как  самоизлечивающиеся,  ошибочно,  т.  к.  видимое  излечение 
субклинически  протекающих  процессов  часто  бывает  обманчивым.  Болезнь  в  этом 
случае может закончиться гибелью (атрофией) паренхимы пораженной доли молочной 
железы, что практически остается незамеченным, а удой в этом случае снижается более 
чем наполовину. 
В этиологии мастита большую роль играют способствующие факторы: 
- анатомические и функциональные аномалии молочной железы; 
- погрешности в кормлении и содержании животных; 
- нарушения технологии и санитарно-гигиенических привил машинного доения; 
-  болезни кожи  вымени  (дерматит,  трещины,  раны  сосков,  ушибы,  фурункулез  и 
др.); 
- болезни репродуктивных и других органов; 
- наследственная предрасположенность к маститу. 
Предрасполагающим  факторам  возникновения  маститов  можно  отнести 
индивидуальные,  генетически  обусловленные  особенности  организма  коров  и 
врожденные  аномалии  (неправильная  форма  вымени  и  сосков).  У  отдельных  быков 

 
 
257 
большинство  дочерей  предрасположены  к  заболеванию  маститом,  у  других  -  дочери 
почти  совсем  не  болеют  маститом.  Восприимчивость  к  маститу  обусловливается 
наличием  добавочных  сосков.  Наследственная  устойчивость  к  маститам  определяется 
не  только  местной  устойчивостью  тканей  вымени  к  раздражающим  факторам  и 
микробам,  способным  вызвать  воспалительный  процесс,  но  и  другими  особенностями 
организма коров в целом, обусловливающими высокую общую резистентность. 
После  переболевания  коров  маститами  молочная  продуктивность  значительно 
снижается  и полностью не восстанавливается в последующие лактации. Потери молока 
находятся в прямой зависимости от степени поражения вымени маститом и варьирует в 
период болезни в пределах 47-62%. Первотелки холмогорской породы болели маститом  
в 14% случаев, коровы старше пятого отела - в 40,8%. По  устойчивости коров разных 
пород  к  маститу  выявлено,  что  айрширский  скот  заболевает  в  2,8-2,7%  случаев, 
холмогорский – в 12,3 и бурый латвийский – в 28,9-29,9%. 
Более  восприимчивы  к  маститу  оказались  коровы  симментальской  породы.  Из 
наблюдаемых животных не болели маститом лишь  22,2%, а 24,1% имели хроническое 
поражение  вымени.  Среди  холмогорских  коров  42,6%  не  болели  маститом,  у  коров 
красной степной пород заболеваемость выше в сравнении с другими породами на 5-9%  
выше  в  период  раздоя  и  снижается  к  концу  лактации.  В  среднем  заболеваемость 
маститом  коров  черно-пестрой  породы  варьировала  от  11,1  до  38,3%,  холмогорской  – 
15,0-38,1%,  красной  степной  -  17,1-32,6%,  симментальской-23,6-38,6%.  Частота 
заболеваемости  коров  маститом  определяется  их принадлежностью к  линиям.  Коровы 
из линии Аннас Адема поражались маститом  на 4,9%, а Силинг Траджун Рокита – на 
1,7%.  Относительная  заболеваемость    больных  потомков  по  13  исследуемым    быкам 
колебалось от 5,3 до 47%.  
В  литературе    немало  данных  о  наследственной  устойчивости    к  маститу  коров-
дочерей отдельных быков. Подобные данные отмечают многие авторы. 
У коров одних быков заболеваемость маститом возрастает при достижении удоев 
в  3000  кг,  в  потомстве  других  быков  –  только  при  удое  свыше  5500  кг.  Это 
свидетельствует  о  том,  что  потомки  разных  линий  обладают  различными 
приспособительными качествами, а наблюдаемая связь продуктивности и устойчивости 
к  маститу  не  носит  наследственный  характер  и  селекция  по  каждому  признаку  может 
проводиться независимо от  другого. 
На  заболеваемость  маститом  влияет  возраст  животного.  Большинство 
исследователей  считают,  что  с  возрастом  животных  риск  заболевания  маститом  
увеличивается.  С  переводом  животноводства  на  промышленную  основу  с 
использованием 
высокопроизводительных 
доильных 
установок, 
уменьшением 
обслуживающего персонала проблема мастита приобретает все большее значение. 
Наблюдения  за  коровами  –  долгожительницами  показало,  что  заболеваемость 
увеличивается  до  7-8  лактации,  затем  значительно  снижается,  хотя  уменьшение 
больных  с  возрастом  может  объясняться  выбраковкой  к  этому  возрасту  всех 
переболевших  в  связи  со  снижением  их  продуктивности.    Хотя  влияние  возрастного 
фактора  на  заболеваемость  и  предрасположенность    к  маститу  достаточно  полно 
изучена,  единого  мнения    по  данному  вопросу  в  литературе  нет.  Большинство 
исследователей  признают  наличие  такой  связи,  другие  отрицают  прямую  зависимость 
риска заболеваемости  с возрастом.  
Резистентность  животного  к  маститу  также  зависит  и  от  порядкового  номера 
лактации.  При  этом  она  достоверно  повышается  от  60,87%  -  у  чистопородного 
симментальского  скота  и  80%  -  у  полукровных  голштинских  животных  по  первой 
лактации до 66,67% и 91,36% у животных тех же генотипов по второй лактации. Затем 
она  стабилизируется  у  животных  большинства  генотипов  по  3  и  4  лактациям  и 
снижается по последующим лактациям.    

 
 
258 
По мере роста молочной продуктивности с 2000 кг до 5000 кг наблюдалось даже 
снижение частоты заболеваемости коров маститом с 23,9 до5,9% . 
Заболеваемость  маститом    зависит  от  сезона  года.  Самая  высокая    частота 
заболеваемости  отмечается  в  осенний    и  весенний  периоды,  что,  вероятно,  связано  с 
ухудшением  зоогигиенических    условий  и  изменения  условий  кормления.  Выше 
заболеваемость  коров  отмечена  в  стойловый  период  и  значительно  реже  –  в 
пастбищный. 
При 
машинном 
доении 
достоверно 
установлена 
зависимость 
предрасположенности коров к маститам от развития морфологических свойств вымени.  
Коровы с чашеобразной формой вымени менее подвержены заболеванию в сравнении с 
животными с округлой и козьей формой, коровы с равномерно развитыми четвертями 
вымени поражаются маститом в единичных случаях.  
По  данным  литературы    известно,  что  у  коров  симментальской  породы,  из-за 
часто  встречающейся    неравномерности  развития  долей  вымени,  скрытым  маститом 
чаще  поражаются    передние  доли  вымени.  У  коров  черно-пестрой  породы  скрытым 
маститом поражаются как передние, так и задние доли вымени в одинаковой степени. 
Морфофункциональные  свойства  вымени  (его  форма,  равномерность  развития 
четвертей,  величина  и  форма  сосков,  тонус  сфинктера  соска,  скорость  молокоотдачи) 
существенно влияют на устойчивость коров к маститу. На 
предрасположенность 
к 
заболеваемости  коров  маститом  влияет  скорость  молокоотдачи.  Легкодойные  и 
тугодойные    четверти  вымени  более  подвержены  воспалению.  Объясняют  авторы 
данное положение тем, что у слишком слабодойных коров расслаблен сфинктер и в его 
соски  легко  проникает  инфекция.  У  тугодойных  животных,  время  на  доение 
затрачивается больше, нежные ткани молочной железы механически перераздражаются  
и они чаще травмируются.  
Коровы,  имеющие  отвисшее  вымя,  не  плотно  прилегающие  к  телу  (с  помощью 
двух  подтягивающих  связок  вымени:  среднего  и  периферического)  наиболее 
предрасположены    к  заболеванию  вымени,  так  как  связки  при  этом  ослабевают,  и 
нижняя  часть  вымени  и  сосок  плохо  защищены  от  ударов  и  травм.  Большая  часть 
инфекционных  заболеваний  вымени  начинаются  с  проникновения  бактерий  в  вымя 
через  канал  соска.  Соски  с  растянутыми  каналами  наиболее  восприимчивы  к 
инфекциям. Необходимо иметь в виду, что во время лактации происходит растяжение 
канала  соска.  Именно  этим  объясняется  большой  коэффициент  заболеваемости    среди 
взрослых  коров.  Коровы    с  высокими  надоями    и  высокой  скоростью  молокоотдачи, 
несмотря  на  относительное  растяжение  соска,  защищены  от  инфекционных 
заболеваний  именно  за  счет  более  высоких  удоев    и  более  высокой  скорости 
молоковыведения,  которые  выступают  в  качестве  одного  из  самых  важных  факторов 
«чистки»  вымени,  когда    из  него    2  или  3  раза  в  день  вымываются  чужеродные 
элементы,  включая  микроорганизмы.  Риск  заболевания  коров  маститом  у  коров, 
зависит в значительной степени от множества факторов, действие которых проявляется 
в  конкретных  стадах  в  зависимости    от  зоотехнических  приемов  и  хозяйственной 
организованности по-разному.  
 
 
 
Литература: 
1.  Джетписбаев  Б.Ш.,  Шамшидин  А.С.  Морфофункциональные  свойства  вымени  коров 
//Вестник с.-х. науки Казахстана.-2003.-№12. 
2.  Пешук  Л.  Влияние  генотипа  и  других  факторов  на  заболеваемость  коров  маститом  // 
Молочное и мясное скотоводство.- 1999.-№5. 
3.  Ивашура А.И. Система мероприятий по борьбе  с маститами у коров. –М.: Росагроиздат.-1991. 
4.  Париков В.А., Климов И.Т., Романенко А.И. и др. Мастит у коров  //Ветеринария. -2000.-№ 4.  

 
 
259 
ƏОЖ. 636. 084 
 
CУДАН ШӨБІ МЕН АСБҰРШАҚ АРАЛАС ЕГІСІМЕН 
БОРДАҚЫЛАУДАҒЫ САҚА ҚОЙЛАРДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ 
 
Макенова Қ.Е., Бопышев С.У., Бақтыбаев М.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Əдетте саулықтың тез оңалатын уақытысы қозысын ажыратқаннан кейінгі мезгіл. 
Осы  уақыттан  бастап  күйек  алу  науқанына  дейінгі  аралықта  (0,2-2,5  ай  шамасында) 
азықтандыруды,  жайылымда  бағуды  дұрыс  ұйымдастыру  арқылы  əр  саулықтың 
салмағын 8-10 кг дейін жоғарлатуға болады. 
Бір  жылдық  шөпті  мал  азығына  өсіргенде  азықтағы  протеин  мөлшерін  арттыру 
мақсатымен  бұршақ  жəне  астық  тұқымдас  дақылдарды  араластыра  сепкен  барынша 
тиімді.  Бір  жылдық  астық  тұқымдас  мал  азықтық  судан  шөбі  өсімдіктердің  сабағы 
жапырылмайтын берік, асбұршақ сияқты бұршақ тұқымдастардың сабағы жапырылған 
жəне  сүйеуіш  дақылды  қажет  етеді,  ал  араластыра  сепкенде  өсімдіктер  жатып 
қалмайды.  
Мал  азығына  өсіргенде  аралас  шөптердің  қоспасы  орманды  дала  аймағында  – 
судан  шөбі  мен  асбұршақ  таңдап  алынды.  Пішен  мен  көк  балаусаға  өсірілетін  бір 
жылдық аралас шөп мал азықтық жəне танаптық ауыспалы егістерде орналастырылады. 
Бір  жылдық  бұршақ  -  астық  тұқымдас  аралас  егістігінің  барынша  жоғары  өнімі 
мамырдың соңы - маусымның бірінші жартысында себілгенде жиналады. Бұл заңдылық 
судан  шөбі  -  бұршақ  тұқымдас  жəне  басқа  қоспаларға  да  таралады.  Пішенге  бір 
жылдық  шөпті  əрбір  7-10  күн  сайын  бірнеше  мерзімде  сепкен  дұрыс.  Жоғары  сапалы 
мал азығы алынатын өсімдік өсіп-даму кезеңі (бұршақ тұқымдастарда гүлденудің басы 
жəне  астық  тұқымдастарда  шашақтану  кезеңі)  7-10  күнге  созылады,  бұл  орта  есеппен 
барлық мерзімдерде себілген егістіктер жоғары пішен өнімін жинауға мүмкіндік береді, 
ал шөп тамырында көп қалмай ең жақсы мерзімде жиналады.   
Аралас шөпті сепкенде себу нормасы мен компоненттердің ара қатынасын дұрыс 
анықтаудың маңызы зор:өнімдегі бұршақ тұқымдаскомпоненттің үлесі 25-45 % болуға 
тиіс  Бір  жылдық  шөптің  аралас  егістігін  шөп  ұнын,  сонымен  бірге  үстеме  қорек  үшін 
көк  балауса  алуға  шикізат  ретінде  өсіргенде  оларды  6-8  мерзімде  себеді.  Біржылдық 
мал  азықтық  астық-бұршақ  тұқымдасына  жататын  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас 
шөп ұнының химиялық құрамы келесі кесте 1-де келтірілген. 
Жоғарыдағы  кесте  1-де  қарап  отырсақ,  төмендегі  кесте  2-де  көрінгендей,  үлгі 
алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу 
институты болып есептеледі. 
 
Кесте 1. Судан шөбі мен асбұршақ аралас шөп ұнының химиялық құрамы %. 
 
 
Дақыл 
Химиялық құрамы % 
100кг азықтың құрамында, кг 
есебімен 
протеин 
ақуыз  май  жасұнық  АЭЗ 
күл 
Қорыты. 
протеин 
Қорыт. 
ақуыз 
Аз. өлше 
Судан шөбі мен 
асбұршақ 
11,8 
9,9 
1,8 
24,2 
40,7 
7,6 
6,6 
5,2 
64,9 
Судан 
шөбі+асбұршақ 
11,6 
- 
2,4 
22,1 
44,8 
8,2 
6,5 
- 
71,9 

 
 
260 
Ақпан  айының  16  жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  судан  шөбі  себілген 
мөлшері  27  пайыз  болып,  асбұршақ  73  пайызды  құрап,  сақталынуға  дейін  жағдайда 
болса,  ал  үлгі  алынған  мерзімі  наурыз  айының  21  жұлдызында  үлгі  алынған  орны 
Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институты 
болып есептелініп, 10 ай сақталғаннан кейінгі жағдайда.  Екі мерзімде алынған үлгінің 
аралас  дақылдардың  шөп  ұндарының  химиялық  құрамы  көрсеткіштеріне  келетін 
болсақ, онда протеиннің мөлшері кейінгісінде 0,2 пайыз төмен болды. Ақуыз мөлшері 
кейінгісінде  мүлде  көрсетілмесе  де,  алғашқысы  9,9  пайызды  құрады.  Оның  себебі 
дақылдардың ұзақ мерзім сақталуына байланысты болуы мүмкін. Ал, майдың мөлшері 
алғашқысындағы 0,6 пайыз төмен болса, ал жасұнық көрсеткішінен 2,1, АЭЗ-да 4,1, күл 
көрсеткішінен 0,6  пайыз төмен екендігі анықталды.  
100  кг  азықтың  құрамында,  кг  есебімен  қорытылатын  протеин  мөлшері  кейінгі 
бағандағысында 0,1 пайыз төмен болды. Қорытылатын ақуыз мөлшері алғашқы бағанда 
5,2  пайызды  көрсетсе,  кейінгі  бағанда  мүлдем  ештеңе  жоқ.  Бұл  дақылдардың  сақталу 
мерзімдеріне  байланысты  болуы  мүмкін  деп  ойлаймын.  Ал  азық  өлшем  мөлшеріне 
келетін болсақ, онда ол алғашқы бағанда 7,0 пайыз төмен болғаны анықталды.  
Біржылдық астық-бұршақ тұқымдасына жататын судан шөбі мен асбұршақ аралас 
шөп ұнының қорытылу коэффициенті келесі кесте 2-де келтірілген.  
 
Кесте 2. Біржылдық мал азықтық астық-бұршақ тұқымдастары судан шөбі мен 
асбұршақ аралас шөп ұнының қорытылу коэффициенті. 
 
Азықтың 
атауы 
Үлгі 
алған 
күні 
Азыққа 
сипаттама 
Үлгі алынған 
орны 
Қорытылу коэффициенті % 
су 
протеин  ақуыз  май  жасұнық 
аэз 
Судан шөб 
мен 
асбұршақ 
аралас егісі 
16/ІІ 
Судан шөбі 27 %, 
Асбұршақ 73 %, 
сақтауға дейін 
Сол. Қаз 
облысы мал 
жəне 
өсім.шар.ҒЗИ-ы 
14,3 
56,4 
52 
35,5 
50,5 
82,7 
Судан шөбі 
мен 
асбұршақ 
аралас егісі 
21/ІІІ 
Судан шөбі 27 % 
Асбұршақ 73 %, 
10 ай 
сақталғаннан 
кейін 
Сол. Қаз 
облысы мал 
жəне 
өсім.шар.ҒЗИ-ы 
10,9 
56,4 
- 
35,5 
50,5 
82,7 
   
Жоғарыдағы кесте 2-де көрінгендей, үлгі алынған орны Солтүстік Қазақстан мал 
жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болып есептеледі. 
Ақпан  айының  16  жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  судан  шөбі  себілген 
мөлшері  27  пайыз  болып,  асбұршақ  73  пайызды  құрап,  сақталынуға  дейін  жағдайда 
болса,  ал  үлгі  алынған  мерзімі  наурыз  айының  21  жұлдызында  үлгі  алынған  орны 
Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институты 
болып есептелініп, 10 ай сақталғаннан кейін.  
Екі  мерзімде  алынған  үлгінің  аралас  дақылдардың  шөп  ұндарының  қорытылу 
коэффициентін  көрсеткіштеріне  келетін  болсақ,  онда  судың  мөлшері  кейінгісінде  3,4 
пайыз төмен болды.  
Ақуыз  мөлшері  кейінгісінде  мүлде  көрсетілмесе  де,    алғашқысы  52  пайызды 
құрады. Оның себебі дақылдардың ұзақ мерзім сақталуына байланысты болуы мүмкін.  
Ал қалған көрсеткіштері екі бағанда да бірдей.   
Бұршақ  -  астық  тұқымдас  аралас  егітігін  мал  азықтық  көк  балаусаға  бұршақ 
тұқымдас  компоненттің  гүлдену  кезеңінің  басында,  пішенге  -жаппай  гүлдену  - 
бұршағының түзіле бастаған кезеңінде жинайды.  
1  кг.  Судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөп  көк  балаусасы  натуральдық 
дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин мөлшері келесі кесте 3 де келтірілген.  

 
 
261 
Жоғарыдағы  кесте  -  3  көрінгендей  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөп  көк 
балаусасы натуральдық дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин мөлшері (мг) тоқталатын 
болсақ,  онда  үлгі  алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы 
ғылыми-зерттеу институты болып есептеледі. 
 
Кесте 3. Судан шөбі мен асбұршақ аралас шөп көк балаусасы натуральдық  
дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин мөлшері (мг) 
 
Азықтың 
атауы 
Үлгі 
алынған 
уақыты 
Азыққа сипаттама 
Үлгі алынған орны 
Алынған 
анализдер 
саны 
Натуралық 
дымқылдықта 1 кг 
азықтағы каротин, мг 
Судан шөбі 
мен асбұршақ 
аралас егісі 
 
10/V ІІІ 
Судан шөбі 70 %, 
асбұршақ 30 % 
Сол.Қаз. мал жəне 
өсімд. шаруаш. ҒЗИ-ы 
3 
49,2 
Судан 
шөбімен  
асбұршақ 
аралас егісі 
24/ V ІІ 
Судан шөбі 
сыпыртқыгүл 
шашқанда 
Сол.Қаз. мал жəне 
өсімд. шаруаш. ҒЗИ-ы 
1 
32,8 
 
Тамыз  айының  10  жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  судан  шөбі  себілген 
мөлшері 70 пайыз болып, асбұршақ 30 пайызды құраса, ал үлгі алынған мерзімі шілде 
айының  24  жұлдызында  үлгі  алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік 
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болып есептелініп, судан шөбінің сыпыртқы 
гүл шашқан кезінде. Алынған анализдер саны үлгі алынған мерзімі  тамыз айының 10 
жұлдызында  азыққа  сипаттама  берсек,  судан  шөбі  себілген  мөлшері  70  пайыз  болып, 
асбұршақ 30 пайызды құраса, үлгі алынған орны Солтүстік Қазақстан мал жəне өсімдік 
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болып есептелініп, алынған анализдер саны 
3  болып,  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөп  көк  балаусасы  натуральдық 
дымқылдықта  1  кг  азықтағы  каротин  мөлшері  49,2  мг-ды  құраса,  ал  үлгі  алынған 
мерзімі  шілде  айының  24  жұлдызында  судан  шөбі  сыпыртқы  гүл  шашқан  кезде,  үлгі 
алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу 
институты  болып  есептелініп,  алынған  анализдер  саны  1  болып,  судан  шөбі  мен 
асбұршақ аралас шөп көк балаусасы натуральдық дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин 
мөлшері  32,8  мг-ды  құрады.  Судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөп  көк  балаусасы 
натуральдық  дымқылдықта  1  кг  азықтағы  каротин  мөлшерлерін  салыстырсақ,  онда 
алғашқы бағанда 16,4 мг жоғары болғаны анықталды. 
Бір жылдық шөптің аралас егістігін шөп ұнын, сонымен бірге үстеме қорек үшін 
көк балауса алуға шикізат ретінде өсіргенде оларды 6-8 мерзімде себеді.  
Солтүстік 
Қазақстан 
облысында 
кроссбред 
типті 
қой 
тұқымдарының 
бордақылаудағы сақа қойларын ақуызға бай бұршақ тұқымдас, мал азықтық судан шөбі 
мен  асбұршақ  аралас  шөбімен  азықтандыруы  өте  нашар.  Сол  себепті  «Сүлейменов» 
шаруа қожалығы қой өсіру фермасында  жануарларды бір жылдық мал азықтық судан 
шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөбімен  азықтандыру  тиімділігі  бойынша  ғылыми-
өндірістік тəжірибе жұмысы жүргізілді. 
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының алға қойылған мақсаты: 1. Жануарларды бір 
жылдық мал азықтық судан шөбі мен асбұршақ аралас шөбімен азықтандыру тиімділігі 
нəтижесінде олардың өнімділігі деңгейіне əсерін мұхият зерделеп, анықтау. 
Ғылыми  жаңалығы;  Еліміздің  солтүстік  өңірінде  бордақылаудағы  сақа  қойларын 
ақуызға  бай  бір  жылдық  мал  азықтық  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөбімен 
азықтандыруы  нəтижесінде  сақа  қой  басына  қажет  –  3-4  л  таза  сумен  қамтамасыз 
етіліп,  ал  аптаған  ыстықта  6  л-ге  дейін  су  ішіп,  сойыс  шығымы  –  52-58%  -ды  құрап, 
сақа  қой  мал  бас  саны  тəулігіне  –  160-180  г  қосымша  салмақ  қосып,  1  кг  қосымша 

 
 
262 
салмақ  қосымына,  тиісінше  6-7  азық  өлшемі  шығындалып,  бордақыланған  сақа 
қойларды бордақылаудан шығарған кездегі орташа тірілей салмағы 53-61 кг тартылуы 
болып табылады.  
Бордақылаудағы  сақа  қойлары    жазғы  уақытта  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас 
егісінің  көк  балаусасын  сүйсініп  жейді.    Көк  азық  құрғақ  затының  құрамында  мал 
қорегіне  қажетті  барлық  қоректік  жəне  биологиялық  пəрменді  заттар  керек  мөлшерде 
жəне жеңіл қорытылып, сіңірілетін түрде болатындықтан, құнарлығы өте жоғары. 
Жазғы  уақытта  бір  жылдық  мал  азықтық  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  шөбі 
мол  көк  балауса  түзеді,  онымен  бордақылаудағы  сақа  қойларды  азықтандыруда, 
өсімдіктің  ең  жоғары  қоректілік  қасиеті  бұршақ  тұқымдастарда  гүлденудің  басы  жəне 
астық  тұқымдастарда    шашақтану  кезінде  орылып,  азықтандырылады.  Көк  балаусаны 
бордақылаудағы сақа қойлар сүйсініп жейді.  
Ал  қысқы  уақытында  азықтандыруда,  бір  жылдық  мал  азықтық  судан  шөбі  мен 
асбұршақтың өңделген ұнымен алмастырылады.  
Бордақылаудағы сақа қойларын  өсіру фермасында арнайы орнатылған  «Вольгар 
– 5» шөп ұсақтатқыш машинасы бар.  
Тəжірибе  фермасында  арнайы  орнатылған  «Вольгар-5»  шөп  ұсақтатқыш 
машинасымен ұсақтап, содан бір жылдық мал азықтық судан шөбі мен асбұршақ аралас 
шөбін  ДКУ  типті  дəн  уатқышта  ұнтақталған  ұнын  буландырып,  алдын-ала  өңдеуден 
өткізілгеннен  кейін  басқа  да  азық  қоспаларымен  араластырылып,  даяр  болған  азық 
қоспасы құрамында бір жылдық мал азықтық судан шөбі мен асбұршақ аралас шөбінің 
өңделген ұны да бар.  
Қыс мерзімінде бір жылдық мал азықтық судан шөбі мен асбұршақ аралас пішен 
шөп ұнын басқа құрама жеммен араластырып, азық қоспасымен азықтандырылады.  
Аралас шөпті сепкенде себу нормасы мен компоненттердің ара қатынасын дұрыс 
анықтаудың маңызы зор: өнімдегі бұршақ тұқымдас компоненттің үлесі 25-48 % болуға 
тиіс.Қыс мерзімінде бір жылдық мал азықтық судан шөбі мен асбұршақ  аралас пішен 
шөп  ұнын  басқа  құрама  жеммен  яғни  шырынды  азықтар  (қызылша,  сəбіз)  жəне  түрлі 
дəнді дақылдар кебегіне (сұлы, жүгері, арпа) - мен  араластырып, даяр болған құнарлы 
азық  қоспасымен  азықтандырылу  нəтижесінде  бордақылаудағы  сақа  қойларын  қозы 
кезінен  бастап  қосымша  азықтандыруға  үйретіп,  тез  арада  қарқынды  түрде 
бордақылаған тиімді.  
Бір  жылдық  мал  азықтық  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  пішен  шөп  ұнымен 
араласқан,  əр  түрлі  компоненттерден  дайындалған  құнарлы  азық  жұғымды  болып, 
қоректік заттары да үйлесімді келеді.  
Бір  жылдық  мал  азықтық  судан  шөбі  мен  асбұршақ  аралас  пішен  шөп    ұнымен 
араласқан,  азық  қоспаларымен  тəжірибе  фермасындағы  бордақылаудағы  сақа  қой  бас 
мал  саны  азықтандырылып  жəне  бордақылаудағы  сақа  қой  басына  қажет  –  3-4  л  таза 
сумен қамтамасыз етіліп, ал аптаған ыстықта 6 л-ге дейін су ішуінің нəтижесінде сойыс 
шығымы – 52-58% -ды құрап, сақа қой бас саны тəулігіне – 160-180 г қосымша салмақ 
қосып,  1  кг  қосымша  салмақ  қосымына,  тиісінше  6-7  азық  өлшемі  шығындалып, 
бордақыланған сақа қойларды бордақылаудан шығарған кездегі орташа тірілей салмағы  
53-61 кг тартуына жəне сақа қойларды бордақылағанда осы типтес құнарлы мəзірлерді 
қолданып,  0,5-1  кг  пішенді  осындай  туралған  сабанмен  араластырып,  2-4  кг  сүрлем 
енгізіп,  «Сүлейменов»  шаруашылық  қожалығында  бордақылау  шығынын  арзандатуға 
мүмкіншілік  тудырыуы  жəне  оларды  жайылым  отына  жайылып-ақ  күзге  арзан  да  мол 
қой етін өндіруге мүмкіндік туғызуы болып табылады 
 
 
 

 
 
263 

жүктеу/скачать 8,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: