Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы

202

байқаймыз. Адамдардың  психологиялық жай-күйін, сенімі мен күйінішін, қуанышы мен қайғысын 

эмоциялық реңкпен жан-жақты көрсетілген.    

Номинативті  факультативтілік  –  канондық  сөздер  номинациясына  қарағанда  окказионалды 

сөздердің  номинациялық  сипатын  айқындайтын  белгі  ретінде  танылады.    Сөйлеу  номинациясы 

процесінде  сөз  қолданысының  екі  тәсілі  сөз  болады:  дайын  узуалды  сөздер  мен  окказионалды 

сөздердің  қолданысы.  Окказионалды  сөздер  қолданысы  факультативті  болып  табылады,  себебі 

мұндай  сөздің  артында  тұрақты  түрде  бекітілген  тілдік  элементтер  жоқ.  Сөйлеу  тілінің    фактісі 

ретінде  окказионалды  сөздердің  туындауы  диахронды  сипатты  иеленсе,  оның  сөйлеу  тіліндегі 

қызметі бір қолданымдық  (синхронды) сипатқа ие. Синхронды-диахронды сипат туралы айтқанда, 

қанша уақыт өтсе де, окказионализмдер өз бойындағы «жаңашылдықты» ешуақытта жоғалтпайды, 

құрылымдық-семантикалық өзгерістерге ұшырамайды, ал лексикалық неологизмдердің уақыт өте 

келе құрылымдық және семантикалық  өзгерістерге ұшырайтындығы сөзсіз.  

Неологизмдер  мен  окказионалды  сөздердің  пайда  болу  себептері  әртүрлі.  Ол,  ең  алдымен, 

жаңадан пайда болған зат, құбылыс, әрекет атауларына атау беру, мәтін ішінде бір ұғым атауының 

бірнеше рет қайталамауға тырысу,  ойды нақты білдіру қажеттілігі, автордың ойды қысқа, әрі көркем 

түрде бейнелеу қажеттілігі, жаңа түзілім сөз тіркесін, сөйлемді ауыстыра алуы мүмкін, белгілі бір 

затқа,  құбылысқа  деген  қатынасын  сипаттау,  өзіндік  бағасын  беру  қажеттілігі,  поэтикада  өлең 

ұйқасын, өлең жүйесін сақтау қажеттілігі сияқты факторларды атап өткен жөн.  

Окказионалды сөздер 

индивидуалды қолданыстың негізі саналатындықтан, оларды неологизмдердің қатарына жатқызуға 

болмайды. Мұндай сөздер жалпыхалықтық қолданысқа ие болуға, әдеби тілдің бекітілген тілдік 

нормасына айналуға негізделмеген. Контекстегі жаңа түзілімдер сөйлеу тілінің жемісі саналады, 

дегенмен сол сөздің тілдік ерекшелігін көрсетеді. 

1 Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – № 4. –Алматы,  2006. – 40-46 б.

2 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен  фразеологиясы. – Алматы, 2006. – 

262 б.

4 Сыздық Р. Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар.  – Алматы, 2009. – 269 б.

5  Лыков  А.Г.  Современная  русская  лексикология  (русское  окказиональное  слово).  –  Москва,  1976.  – 

С.234.

1 Қазақ әдеби тілінің сөздігі. – Алматы, 2011. Т. ХІҮ (Т-Т). – 798 б.

2 Қазақ әдеби тілінің сөздігі. – Алматы, 2011. Т.ҮІ (Ж-Ж). – 750 б.

REFERENCES

1Mankeeva J. Qazaq tilin zerttewdin kognitivti negizderi // Tiltanym № 4. –Almaty,  2006. – 40-46 bb.

2 Qaliev Q., Bolganbaev A. Qazirgi qazaq tilinin leksikologuyasy men frazeologuyasy. – Almaty, 2006. – 262 b.

3 Budagov R.A. Ocherki po yazykoznanuy. – Moskva, 1953. – S.293.

4 Syzdyq R.A. Qazaq tilindegi eskilikter men janalyqtar. – Аlmaty, 2009. – 269 b.

5 lykov A.G. Sovremennaya rysskaya leksikologuya (rysskoe okkazionalnoe slova).  – Moskva, 1976. – S.234.

6 Qurmanbaiyly Sh. Jana ataylar men qoldanystar.  – Аlmaty, 2012. – 286 b.

Sozdikter

1 Qazaq aedebi tilinin sozdigi. –Аlmaty, 2011. Т. ХІҮ (Т-Т). -798 b.

2 Qazaq aedebi tilinin sozdigi. –Аlmaty, 2011. Т.ҮІ (Ж-Ж).  -750 b.