Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрліп

устәзинә уа лимәшәихинә  уа  лимән  яржу дуға  миннә уа  лимән 
ләһу  хақ  ғәләйнә  уа  лимән  аусана  биддуғаи  ....  әлфәтиха 
аллаһуммә  әнфәқнә  бил  құран  әлғазим  бәррик ләнә  би  әйәти 
уа зикрил хаким уа тақаббәл  миннә  иннәкә әнтә самиғул ғалим 
уа  тәб  ғәләйнә  иннәкә  әнтә  тууәбур  рахим  уа  ағфир  ләнә 
иннәкә  әнтәл  ғафуурур  рахим  уа  әһдәнә  иләл  хаққи  уа  илә 
сират әлмустақим уа қиннә азабул жәхим уллаһһумма архамна 
билқурән  аллаһуммә  ижғал  ләнә  әлқұрәнә  фид  дин  уад дуния 
қарибән  уа  фи  қабри  мунса  уа  фи  қиямати  шафиғән  уа  ғәлә 
сират  нуран  ау  фи  жәннәти  рафиғән  уа  мин  нәри  сәтрән  уа 
хижәбән  уа  иләл  хайрат  кулләһә  дәлил  уа  әммә  мә  би 
рахматикә  иә  архамар  рахимин.  аллаһуммә  соллаллаһу  ғәлә
мухаммад уа ғәлә әлиһи уа асхабиһи әжмәғин.
Маәынасы:  Мусылмандардың  дуәаларын  қабыл  ет.  Тірі 
және  өлілердің  дуәаларын  қабыл  ет.  Дәрежені,  қажеттерді 
орындаушы.  Балаларымызаа,  аталарымызәа,  әжелерімізге, 
жақын 
туыс-тарымызәа 
және 
суйіктілерімізге 
ырызық 
беруші.  Қасиетті  Қуранмен  напақат  ет.  Қуран  аяттарымен 
берекет  ет.  Біздің  дугаларымызды  қабыл  ет,  иә  естуші, 
білуші.  Кешіруші,  біздің  күнәларымызды  кешіре  кер.  Бізді тура 
жолга  сала  гөр.  Тозақ  азабынан  сақтай  кер.  Қуранды 
ақиретте  және  қабірде,  қияметте  шапагатшы  қыла  көр. 
Сират кепірінде жарық болсын,  тозақ отынан перде болсын.
Бір  заман  Мұса  ғәләйһис  салам  барды  бәйт  мұқаддасда 
болған.  Тауға  Мұса  ғәләйһис  салам  ол  тауда  көрді,  содан 
қаумы  ғибадат  қылар.  Аллаһ  Тағала  Мұса  ғәләйһис  салам 
сұрады  біздер  кім  деп.  Олар  жауаб  берді.  Біздер  Мұхаммед 
үмметі  деп  етміш  мүнда  ғибадат  қыламыздар  деп.  Мұса 
ғәләйһис  салам  шадапында  Құдай  Іәбарак  уа  Тағала  Мұса
ғәләйһи  сәләм  .....  қылды.  Әй,  Мұса  Мұхамедке  һәм  оның
үмметі  сондай  күн  бердім,  ол  күнде  екі  ракағат намаз  қылулар. 
Сол 
екі 
ракағат 
намаз 
бұ 
кісілернің 
жетпіс 
жыл 
ғибадатларындан артығырақ дүр. Мұса ғәләйһис салам сұрады. 
«Ол  нендей  күн,  иә,  Рабби,  біздерге білдірсең еді»,  - деп.  Қалә 
Аллаһ:  Мұса ғәләйһис салам бұ күннің өзіне арыз қылды.  Қүдаи 
айтты  иәуму  сәбт  ләк  уа  иәуму  ахад  ли  ғиса  уа  иснәйн 
лилхалил  ибраһим  уа  сәлис  ли  зәкәрия  уа  арбиға  ли  яхия 
уалхамис лиәдәмә уал жумғати ли мухаммад ғәләйһи сәләм уа
105

умматиһи  фә  тәғәжжәбә  муса  ғәләйһи  салам  мин  фәдли 
һәзиһил уммә.
Маәынасы:  Сенбі күн  саәан.  Жексенбі күн  Исаәа.  Дүйсенбі 
күн  халил  Ибраһимге.  Сейсенбі  күн  Закарияга.  Сәрсенбі  күн 
Яхияаа.  Бейсенбі күн Адамаа. Жума күн Мухаммедке және оның 
үмметіне.  Сол  уақытта  Муса,  Мухаммед  пайгамбардың 
үмметіне таң қалды.
Пайғамбар ғәләйһи сәләм  ... Жәбрәйіл ғәләйһис сәләм бір 
күн  Қудай  тарапынан  бір  көзгі  көтерді  иә  қаты  нұрлы 
расулаллаһ  сұрау  бұ  нәрсе  деп  Жәбрәйіл  ғәләйһис  сапам 
айтты.  Бұ  жұма  күні  өзіңе  үмметіңе  де.  Расулаллаһ  сұрады 
көзгінің  ортасында  нұқтаны  нәрсе  деп,  Жәбрәйіл  жауаб  берді. 
Бұ нұқта 23 сағат дүр деді. Арсында бір сағат сондан сағат дүр. 
Не хажет нәрселер бір адамның һәм күнә қылса күнәсін сұраған 
нәрселерін жарылқан  қабыл  болса тұрған  сағат дүр деді.  Бүгін 
сәйдул  әиәм  жұма  күн  байрам  айтып,  намаз  оқимыз  себебі 
үшбу  дүр.  Жұмадан  жұмаға  үммет  Мұхаммед  күнә  қылса,  бұ 
күнде Құдайдан сұраса ғәфу қылса дүр. Суәлі [б]олса сұ.....
106

1 
ш |
'  &/
(Ь
і
Г
л
Л*!.
__ 
Щ
 
р   /  
/
'
*
.
»
.
ь
{«__
йУ>Ы іік>^фл^І^'%
Vь^-уи 'с ^ с  
^^',4'"’.
ш
*
 
л
 
2
V*  -ЩФ 
~ 
' 
- 4 Г 
**  ,   *  *
  *
ір
' 
у.^У 
ь?Ғс>!ЗйҺ.уу^і$
.  -  3**ІІ  •  ^  Г 
% 
\ 
' / * . •? '  
*
У 
г 
✓  
• 
^ ^   Ж   і  «.
/
** .: 
;г
Г: т
, 
I  /  -
11
> /  
,  
-  
•і->/» .)>•: 
■.'Жл*лһЯоІ>*''лГ>
,
I >
: 9 
^
 17 ^ ^   ч.? 
/ 
"  1
м  і / 
-  «£
іЬ
^Г
: 
# 
^ 
1 _Ш^ 
і
_ Щ ММрР^^
Г'
/Г > 1   ||
ч<>
«-4
*г
Ч а В
/   /
>
.’Г 
'4
['■»>}**(;к£ $ $ $ & / ’£
 
£ 
/ 
••  „ 
- 
ш
  ГДЬЙ 
у\ ’-?* * ’  “'''* -  /
I /
<
 
«  
р  г
 « 4
Есіңде  бар  ма  жас  күнің?  Көкірегің  толық  басың  бос. 
Қайғысыз, ойсыз мас күнің еді.  Көрсең бар дос махаббат, қызық 
мал  мен  бақ.  Көрнуші  еді  досқа  ортақ,  ү м т  жақын  күнігі  ...  . 
Боларма  сондай  қызық  шақ.  Құдай-ау,  қайда  сол  жылдар. 
Ақырын-ақырын  шегініп,  алыстап  кетті  құрғырлар.  Жалынасың,
107

жоқтайсың.  Сағынасың  жоқты  сен.  Махаббат  кетті,  дос  кетті 
жеталмай  (жете  алмай)  тоқтайсың.  Көзіме  жас  бір  жылдын. 
Шыдап  бір  сабыр  қылайын.  Жаралы  болған  жүрекке.  Дәру 
жамал салайын.  Сахарға қарасақ жайлады  қойдай қалайын.  Би 
хамына  қарасқам  қасқырдай  жеуге  лайық.  Көңілсізді  көз  көріп, 
айтпай  қайтып  шыдайық.  Жауға  жағадан  алқамдар.  Күбірі 
етектен  тақымдар.  Ақылдасып  бірлік  қылып  бұғанда  ләж 
қылдық.  Балаларды  оқытып,  көңіліне  өнер  тоқытып  тәуекелге 
тапсырып.
Нүржан ақын өлеңі
Қыпшақтан  шыққан  Нұржан  ақын  айтқандай  Құдай  рахмат 
қылуын.
Жаманды жақыным деп, есепке алма,
Жақсыны жат та болса, өсекке алма.
Сыйласып тірілікте жүріскенде,
Қадірін бір-бірінің біліскенде.
Белгісі жақындықтың құрметтесіп, 
ықыласпен сағынысып көріскенде.
Не керек жаман туған құр ағайын,
Басыңа септігі жоқ іс түскенде.
Қатын балаға келсең:
Қатының жаман болса, арманың кетер,
Балаң жаман болса, дәрменің кетер.
Қайғы қасіретпен заманың өтер,
Барың отқа жаға-жаға кетерсін.
Дәл осыны айтқанның аузынан айналайын.
Сүлеймен пайғамбардың бала күніндегі бір шешуі
Хазірет  тақ  Сүлейменнің  бала  күніндегі  шешкен  сөзі. 
Хазірет Дәуіт пайғамбардың он тоғыз баласы болған екен. Дәуіт 
пайғамбардың  тірі  күнінде  бәрі  патшалыққа  таласыпты,  әр 
қайсысы  мен  лайықпын  деп.  Аллаһ  Тағала  бұлардың
108

жанжалды  басып  сынау  үшін  аспаннан  мөр  басқан  бір  қағаз 
түсірген  екен.  Осы  қағаздың  ішіндегі  сөзін  көрместен, 
ойламастан,  тауып  айтқан  өз орныма  патша  болады деп.  Дәуіт 
пайғамбар өзіне  қараған жұртының бек жақсысын  жинап  алып, 
барлық  балаларынан  сұрады:  «Осы  дүниеде  адам  баласына 
жақынның жақыны  не», — деп? Алыстың алысы  не деп сұрады. 
«Елден бұрын болған екеуі не? «Аса қорқыныш не?» -  Егелесіп
тұрған екеуі кім?
Төбелесіп  тұрған  екуі  кім?  Бірін-бірі  дұшпан  екеуі  кім?
Соңы  мақтауға  лайық  не  нәрсе?  Соңы  сөгіске  қалдырмақ  не 
жұмыс?
Қане,  осыларды  жақсылап  талдап  шешіп  бергенің  патша 
боласың»  —  деп  сұраған  екен.  Балалары,  басқалары  жауап 
бере  алмай,  тұрды,  отырды.  Сонда тақ Сүлеймен де  бар екен. 
Ол  кісі  айтты:  «Рұқсат  болса,  мен  шешіп  берейін»,-деді.  Дәуіт 
пайғамбар  отырған,  көп  хапық:  «Сөйле,  бала!  Сөз  тапқанға 
қолқа  жоқ»,  -  деді.  Сүлеймен  бала  айтты:  «Адамға  алыстың 
алысы  —  өткен  өмір.  Өткен  өмір  қайта  келіп  еш  уақытта 
қосылмайды.  Өткен  қайта  келеді  деген  үміт  жоқ.  Адамға 
жақынның жақыны - өлім. Өлімді қас пен қабақ арасындай білуі 
керек.  Елден  бұрын  жолдас  болған  екеуі  -  жан  мен  дене.  Аса 
қорқынышты  екеуісі,  екеуінің  бірінен-бірінің  айрылған  жері, 
айрылған  күні.  Егелесіп  тұрған  екеуі  — кек  пен  жер.  Төбелесіп 
тұр>ған  екеуі  — күндіз  бен  түн.  Бір  -   біріне  дұшпан  екеуі  — өлім 
мен  тірлік.  Ақыры  мақтауға  қалдыратын  жұмыс  -   ашуы 
келгендегі  сабыр  мен  ақыл.  Арты  сөгіске  қалдыратын  жұмыс -
орынсыз жердегі ашу».
Бұл  сөзді  Сүлейменнен  естіген  соң  аспаннан  келген
қағаздың  печатын  ашып  көрсе,  осы  айтылған  сезден  бір  ноқта
бөлегі жоқ екен.  Сонан соң Дәуіт пайғамбар бани Исрайл хапқы
«Тақ Сүлеймен»  -деп,  ат  қойып,  патшалыққа  сайлаған  екен.  -
деп айтылады.
Дуаның пайдасы туралы
Қазақта бір сөз бар: оңған,  ілгері басқан біреуді  «Дуа тиген 
ғой»  дейді.  Бір  оңбаған  тұқымды  «Дуа  тиген  ғой»  деиді. 
Кешкілікте  біреуінің аты  Әкімбек,  біреуінің аты  Ақылбек екі  баи 
болды.  Екеуі  бір  Алдымбектің  баласы.  Әкімбекке  дуа  тиген,
109

Ақылбекке  дуа  тимеді.  Анаған  қалай  тиді,  соңғысына  қалай 
тимеді?  Әкімбек  -  жынды  Әкімбек  атанды,  тентек  Әкімбек 
атанды.  Қожа  -   молдаға,  қаріп  -   қасарға  Құдай  үшін  беріп, 
дуаны  көп  алды.  Мұсаның  қожасы  болып  тұрған  сәтте  Қожаға 
бір  барған  жолына  алтауы  қысыр тайлы  бие,  алтауы  құлынды 
бие.  Айғырын  салып  он  екі  биені,  бір  емес  екі  рет  берген.  Бірі 
тауық жұтының зардабынан  жұтап  қалдым деп  барған  соң,  бірі 
тағы  сондай  кем-кетігін  шаққандай  қылып  барған  соң 
Баянауылда  тұрған  Қамар  хазіретке  бір  барып  түскен  жолына 
он  ат  берген.  Бесеуін  өз  қолыммен  барып,  алып  келіп  бердім. 
Өз  әкемді  бір  барған  жолына  он  жылқы  берген.  Қай  бергенін 
айтайын, ұшы-қиыры жоқ толып жатыр.
Түркістандық  Мәуім  шәуім  тұқымы  бір  Файзулла  деген 
Ишан  Арқаға  келіп,  ел  аралап  жүріп  Әкімбекке  түсіпті. 
Аттанарында екі түйе,  екі  ат беріпті.  Ешкімді  шығарып салайын 
деп  бірге  еріп,  ауылдан  былай  шыққан  соң  Ишан  атынан  түсіп 
жатыр дейді.
- Тақсыр, мұныңыз не?- десе,
-  Астымдағы  Бұхардан  шыққан  арғымақ  еді,  ықыласыңа 
риза болдым. Саған беріп кетейін деп жатырмын, -депті.
- Тақсыр,  мына алған  малыңыз өзіңізге сат, екінші біздікіне 
келуші болмаңыз! - депті.
- Мен  берсем  Құдай үшін  бердім.  Сенің арғымағыңа сатып 
беріп тұрмын ба?- депті.
Әне,  дуа  тигендік,  жалғыз  баласы  Қабылбекгің  отауының 
оң  жағына  түскенін  көре  алмай  кетіп  еді.  Сол  жалғыз  қалған 
Қабылбек алпыстан асып былтыр өлді, алты бапасы бар. Үшеу- 
төртеуі  үйлі  -   баранды  болды,  бірден  соңғысы  қапызсымай 
жақта  қызмет жұмысында  нан  тауып  жеп  жүр.  Ақылбек  Қожа -  
молдаға  бір  қара  берсе,  іске  татырлық  бір  нәрсесін  алып 
қалушы  еді.  Қонған  қонақтың  іске  татырлық  иә  қамшы,  иә 
шідер,  иә  бәкі,  пышақ  бір  нәрсесін  алып  қалмаса,  көңілі 
көншімеуші  еді.  Әкімбекген  үйі  де  кем  емес,  күйі  де  кем  емес. 
Кірген  кісі  шыққысыз үйі де  бар еді. Жұт жылқыдан  кейін толық 
күйі  де  бар  еді.  Тып-типыл  таза  үйі.  Қорасы  түгіл  моласы  да 
жоқ,  Құдай  сондайдан  сақтай  көр!  Айтқан  жерден  ары  мұны 
көрген,  естіген  дуа  талап  бола  көріңдер,  дуадан  қапы 
қалмаңдар!  «Дұғаменен  ер  көгереді,  жаңбырменен  жер
ио

көгереді»,  мұны  шын деп біліңдер!  «Дуалы  құл  арымас, дуасыз 
құл жарымас» деген сөз тағы бар.
Дін тағылымы (бесінші әңгіме)
Адам  кім?  Аллаһ  Тәбарак уа  Тағала:  «Иә,  адам»  -  дейді. 
«Уа  инсан»  [336]  дейді.  «Уән  нас»  [337]  дейді.  Ләфз  «Адам» 
жаратылмастан  бұрын  атанған  аты  еді.  Бұл  атпен  атанылған
кәрәмі еді 
с0' 
-з
«Уа  ләқад  кәррәмнә  бәни  әдамә  уа  хәмәлнәһум  фил-
бәрри уал бәхри».
Маәынасы:  «Расында  адам баласын ардақтадық.  Сондай-
ақ  оларды  қурлықта  да,  теңізде  де  келіктендірдік».  Меккеде
түскен.  Ісра сүресі.  70 -аят.
Алиф [338] дей тік тұрсын, дәл [339] дей  рукуғ [340]  қылып
иілсін  мим  [341]  дей  сәжде  [342]  де  жатсын  деп,  бұл  уәжден 
адам  дейді.  Олай  болғанда  намаз  оқымағанды  адам  дуге
жарамайды.
|Й І|| '?-»»■
«Уа мә хапәқту әл жиннә уал инса иллә лиәғбудунә». 
Магынасы:  «Жын  мен  адамзатты  езіме  қулшылық 
қылуләры  үшін  әана  жараттым».  Меккеде  түскен.  Зарят
сүресі.  56-аят.
Жан  мұрынға  кірісімен  мұрын  жыбырлап  түшкіріп  ауызға
жан  барып  қалып  әлхәмду  лилләһ  [343]  —деп  хамд  айтады.
Онда Аллаһ  Тағала  періштелеріне  ...  ңылды  қараңыздар  мына
пенденің  һәммәтін,  талаптысын.  Денесінің  оннан  біріне  жан
бармай  жатып  маған  хамд  айтып,  мұнысы  лайыққа  қ...ты
барлығын білдіріп  ...  қылды.  Мұның аты инсан болсын деді.  Бұл
инсан  деп  атағандығы  ләтиф  еді.  Ләтиф  мағынасы  достық,  өз
бергенін  азсынады  дейді,  достың  бергенін  кепке  санайды.  Ол
патша  Құдайдан  табылады,  басқадан  табылмайды.  Біздің  аз
ғұмырымызда азғана айтқан зікірімізді 
_,».
«уазкуруллаһа зикрән кәсирән» деп кепке санады.
Магынасы:  «Аплаһты көп еске алыңдар».
Өзінің  дүниеде  пенделеріне  қанша  меһрбанлық  қылып
бергенін азға санап: «Ц^сІЗ
«Қул матағуддуниә қалил»-дейді.
Магынасы:  «Дүниенің пайдасы аз аана».
ш

Инсан  деп  атамағы  аса  жақсы  сүиіп  қоиған  ат екендігі  аят 
кәрімден аңланады. 
'аЗ^с 
»
«Ләқад халақнәл инсәнә фи әхсәни тақуим» -дейді. 
Маәынасы: 
«Расында 
адамзатты 
көркем 
бейнеде 
жараттық».  Меккеде түскен.  Тин сүресі.  4-аят.
....  оның суретін  иә әюһән  нас дейді.  Нәдә қәһр  нәсиәннән 
муштәқ  Құдайдың  Құдайлығын  ұмытып  кетпесдей  болған  соң 
азру  ...  атағандығы  болды.  Мұнан  мәғлум  болды  адам  болуға, 
инсан  болуға  тырысу  керек.  Әз  жумлә  нас  болу  жарамайды. 
Қазақта  бір  жақтырмаған  кісісін  осы  нас  шіркін,  не  білуші  еді 
дейді. Сол нас «иә әиуһән нас»- дің мағынасы екен.
Екінші бір шарт сөз «<*сЬ(»Ъ 
й1»
«Иннә  аллаһә  иштәрә  минәл  мүмининә  әнфусәһум  уа
әмуәләһум» -  деді. 
> '
Маәынасы: 
«Күдіксіз 
Аллаһ 
муминдердің  жандарын, 
малдарын  жәннәтпен  айырбастап  алды».  Мединеде  түскен. 
Тәубесүресі.  111-аят.
Нәпсіден  мұрад  намаз,  ораза.  Малдан  мұрад  зекет хайыр 
ихсан.  Аллаһ  Тәбарак  уа  Тағала  пенделерінің  нәпсі  малын 
харидар  болды.  Әһрне  ғайбн  өзі  біле  тұрып  алды,  енді  ...да 
қайтпайды  хайыр  бұл  мустәхиққа  Аллаһ  Тағал  пенделерінің 
нәпсіне  мапына  харидар  болған  қалбна  неге  харад  болмаған. 
Қапбна  бұл  бағсдан  харад  болмады.  Пенде  мүминнің  қалбы 
Құдайының  құдіретіне  тән  нәрсе  «юхиббуһум  уа  юхибунә»-  нің 
орны радиаллаһу ғәнһум уа раду ғәннің орны.
Мазынасы:  «Ол оларды сүйеді,  олар оны сүйеді».
«фәзкуруни  әзкурукум»-нің  орны  үш  жүз  алпыс  рахмет 
назарымен қылып тұрады.
Мазынасы:  «Мені  еске  алсаңдар,  мен  де  сендерді  еске
алам».
Мәғдән  иман  хазына  рахман.  Он  сегіз  мың  ғаламның 
патшасы  Құдай,  ...мен  өзім  жаратқан  он  сегіз  мың  ғаламды 
дәнемеге  симаймын  жалғыз-ақ  иманы  кәмил  өзім  анық... 
пендемнің жүрегіне  сыйамын.  Сөз  хусусиәттан  пенде  мүминнің 
қалбін Құдірет өзіне тән қылып (са)нады. 
V 
*
 -»»
«Уа һууә мәғәкум әинәмә кунтум»- дейді.
Маәынасы: 
«Сондай-ақ, 
Ол 
қайда 
болсаңдар 
да, 
сендермен бірге».  Мединеде түскен.  Хадид сүресі.  4- аят.
112