Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~276~ 
8) Халықаралық экономикалық құқық;
9) Халықаралық қылмыспен күрес құқығы;
10) Халықаралық келісімшарт құқығы;
11) Халықаралық қоршаған ортаны қорғау құқығы;
12) Халықаралық қауіпсіздік құқығы.
Халықаралық
-
құқықтық институт
-
бұл халықаралық қатынастардың түрін 
реттейтін халықаралық нормалардың жиынтығы, мысалы, Халықаралық 
гуманитарлық құқықтағы 
- 
азаматтық институт, Халықаралық келісімшарт 
құқығындағы 
- 
келісімшарттың жарамдылығы институты. Халықаралық құқық 
Халықаралық қатынастарда үйлестіруші, реттеуші жəне қорғаушы қызмет 
атқарады.
Үйлестіруші
қызметінің мазмұны
-
мемлекет өзі үшін əртүрлі сфераларда 
белгілі бір мінез
-
құлық стандарттарын белгілейді.
Реттеуші
қызмет
-
белгіленген ережелер мен стандарттарды мемлекеттің 
қабылдауында жəне сақтауында көрінеді.
Қорғаушы
қызмет
-
мемлекеттің мүддесін қорғауға бағытталған нормалар.
Халықаралық құқықтың дипломатиядан, мемлекеттің сыртқы саясатынан 
айырмашылығы 
бар. 
Халықаралық 
құқық
-
мемлекеттер 
арасындағы 
қатынастарда өзін қалай ұстау
керек екендігі жөніндегі келісімшарт 
нормаларының жиынтығы болса, дипломатия
-
сыртқы саясатты жүргізу амал
-
тəсілдердің жиынтығы, ал сыртқы саясат
-
бұл өзінің мүдделерін қанағаттандыру 
үшін халықаралық аренада оның жүргізетін негізгі бағыттары. Халықаралық 
құқықтың қайнар көздері
-
бұл халықаралық
-
құқықтық нормаларды көрсететін 
формалар.
Оның 4 түрі бар:
1) Халықаралық келісімшарт;
2) Халықаралық
-
құқықтық əдет
-
ғұрыптар;
3) Халықаралық конференциялар мен мəжілістердің Қорытынды Актілері;
4) Халықаралық ұйымдардың резолюциялары.
Халықаралық құқықтың субъектісі
–
халықаралық құқықтың нормаларына 
немесе халықаралық
-
құқықтық актілердің ұйғарымдарына сəйкес туындайтын 
халықаралық құқық мен міндетті тасушы. Халықаралық құқықтың субьектісі
- 
субьективті құқық пен міндет берілген халықаралық
-
құқықтық қатынастардың 
қатысушылары. Халықаралық құқықтың субьектілерін 2 топқа бөлуге болады
1) Алғашқы (егеменді) субъектілер, оларға егемендігі бар мемлекеттер мен 
өз тəуелсіздігі үшін күресуші халықтар мен ұлттарды жатқызуға болады. 
2) Туынды (егеменді емес) субъектілер халықаралық ұйымдар, мемлекет 
тəрізді құрылымдар.
Халықаралық құқықтың субьектілерінің ерекше тобы 
- 
жеке тұлғалар.
Ерекше құқықтық жүйесі ретінде халықаралық құқық ерекшелігі 
халықаралық құқықсубьектілік ерекшелігін айқындайды жəне сонында 
халықаралық субьектілерінің сапалы сипатында анықтайды. Жалпы алғанда, 
халықаралық құқықсубьектілікті
-
тұлғаның халықаралық құқықтың субьектісі 
бола алатындай заңды қабілеттілігі ретінде анықтауға болады.

~277~ 
Халықаралық құқық субьектіліктің мазмұнын осындай субьектінің 
халықаралық
-
құқықтық нормалардан туындайтын негізгі құқықтары мен 
міндеттерін құрайды. Халықаралық құқық субъектілік өз табиғаты бойынша
фактілі жəне заңды болып бөлінеді, жəне де осыған сəйкес алғащқы жəне туынды 
халықаралық құқықтың субъектілері болады. Халықаралық құқықтың алғашқы 
субьектілері оларға тəн мемлекеттік жəне ұлттық егемендікке
-
суверенность
-
байланысты халықаралық
-
құқықтық
құқықтар мен міндеттерді тасушылар 
болып табылады.
Егемендік оларды халықаралық құқықтың басқа субьектілерінен тəуелсіз 
етеді жəне олардың халықаралық қатынастарға жеке қатысу мүмкіндігін алдын
-
ала 
анықтайды. 
Халықаралық 
құқықтың 
алғашқы 
субьектілерінің 
құқықсубьектілігін белгілейтін нормалар жоқ, бірақ олардың құрылған сəттен 
бастап құқықсубьектілігінің болатынын бекітетін нормалар ғана бар.
Халықаралық құқықтың егеменді емес (туынды) субьектілерінің құқық 
субьектілігінің заңды қайнар көзі болып олардың 
- 
құрылтай құжаттары болып 
табылады. Бұндай құжаттар халықаралық келісімшарт түріндегі халықаралық 
құқықтың алғашқы субьектілері қабылдайтын жəне бекітетін олардың 
жарғылары болып табылады. Туынды халықаралық құқықтың субьектілерінің 
құқықсубьектілігі шектеулі, сондықтан да олардың құқықсубьектілігінің көлемі 
мен мазмұны халықаралық құқықтың алғашқы субъектілерінің ерік
-
жігеріне 
байланысты болады.
Халықаралық құқықтың субьектілерінің ішкі мемлекеттік құқықтың 
субьектілерінен ажырататын белгілері болады: 
1) Халықаралық құқықтық нормалардан туындайтын құқықтар мен 
міндеттердің болуы;
2) Ұжымдық құрылым болып табылады (мемлекет билік жəне басқару 
аппарат; күресуші халық 
- 
ел ішінде жəне халықаралық қатынастарда оны 
білдіретін 
- 
саяси орган. Халықаралық ұйымдар 
- 
тұрақты əрекет ететін 
органдары; Биліктік өкілеттіліктерін жүзеге асыруда халықаралық
- 
құқықтың 
субьектілері салыстырмалы түрде тəуелсіз жəне бір
-
біріне бағытынышты емес. 
Əрқайсысының өзінің халықаралық мəртебесі бар жəне халықаралық 
қатынастарға өз атынан қатысады).
3) Халықаралық нормаларды əзірлеуде жəне қабылдауда қатысатын 
қабілеттілігі бар. Келісімшарттың құқық
-
əрекет қабілеттілік халықаралық құқық 
субьектіліктің маңызды элементі. Халықаралық құқықтың субьектілері 
халықаралық
-
құқықтық нормалардың адресаттары ғана емес, сондай
-
ақ оларды 
шығаратын (тудыру, құрастыру) тұлғалар болып табылады. Халықаралық 
құқықтың субьектілері
-
сонымен бір уақытта халықаралық құқықтың саласы
-
халықаралық келісімшарт құқығының субьектілері болып табылады.
Осы аталған үш элементтің болуы (халықаралық құқықтың нормалардан 
туындайтын құқықтар мен міндеттердің болуы, ұжымдық құрылым түрінде 
болуы, халықаралық құқықтық нормаларды құруда тікелей қатысуы) қандайда 
бір құрылымды халықаралық құқықтың субьектісі деп санауға болады. 
Мемлекет халықаралық құқықтың негізгі субъектісі болып табылады. 
Халықаралық құқық субъектілік мемлекетке өзінің өмір сүру кезінен бастап тəн. 

~278~ 
Үкімет аралық емес халықаралық ұйымдар, (дүниежүзілік кəсіподақтар 
федерациясы), ереже бойынша, заңды жəне жеке тұлға қрылды жəне «шетелдік 
элементі бар» қоғамдық бірлестіктер болып табылады. Осындай ұйымдардың 
Жарғылары үкіметаралық ұйымдардың Жарғыларымен айырмашылығы 
халықаралық келісім шарт болып табылады. Бірақта бұндай ұйымдар 
үкіметаралық ұйымдарда кеңес беруші халықаралық мəртебесі берілуі мүмкін, 
мысалы, БҰҰ
-
да жəне оның арнайы мекемелерінде, осылай, парламитарлық одақ 
БҰҰ Экономикалық жəне Əлеуметтік Кеңесінде бірінші категориялы мəртебеге 
ие. Бірақта үкімет аралық емес ұйымдар халықаралық құқық нормаларын жасай 
алмайды жəне де үкмет аралық ұйымдардан айырмашылығы, халықаралық 
құқықтық субъектіліктің барлық элементтері болмайды
. 
Халықаралық үкіметаралық ұйымдарда егемендік болмайды, өз 
территориясы, тұрғыны мемлекеттің өзге де атрибуттары болмайды. Олар 
халықаралық құқыққа сəйкес келісімшарт негізінде егеменді субъектілерінен 
құрылады жəне құрылтай құжаттарнда бектілген нақты құзырлықтары болады. 
Осы құрылтай құжаттарға қатысты 1969 ж. Халықаралық келісім шарт құқықғы 
туралы Вена Конвенциясы əрекет етеді. Халықаралық ұйымдардың негізгі 
қатынастары:
1. Халықаралық нормаларды құруға қатысу құқығы; 
2. Нақты биліктік өкілеттіктерді
ұйым органдарының пайдалану құқығы; 
соның ішінде орындалуы міндетті шешім қабылдауға құқық;
3.Ұйымға жəне оның қызметкерлеріне берілген артықшылықтармен 
иммунитеттерді пайдалану құқығы;
4. Қатысушылары арасындағы дауларды қарастыру құқығы; 
Халықаралық құқықта субъектті объективті қасиеті болып:
1. Егемендік;
2. Дербес келісім
-
шарттық тəжірибе;
3. Шет мемлекеттермен дипломатиялық жəне консулдық өкілдіктермен 
алмасуы;
4. Егеменді мемлекеттің халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуы;
Осындай қасиеттер Қазақ КСРда болды, ортақ халықаралық құқықтық 
субъектілікте көрінді. Тек 1991 ж. бастап егеменді Қазақстан тікелей құқықтық 
субъектілікке ие болады. Ал бұл ҚР
-
сына дербес халықаралық мəртебе, 
халықаралық құқықтық шығармашылықтың қатысушысы болуға мүмкіндік 
берді
. 
ҚР халықаралық құқықтық субъектілігі үшін егемендік қажет болды. 
Егемендік 
- 
мемлекетке ішкі жəне сыртқы қатынастарда тəуелсіз саси ұйым 
болуға мүмкіндік береді: Халықаралық келісімшарт
-
оның субъектілерінің 
арасындағы құқық пен міндеттерді белглейтін, солар үшін заңды міндетті 
халықаралық 
- 
құқықтық нормаларды тудыру туралыанық көрсетілген келісім. 
Халықаралық құқықтың субъектілерінің келісімдерінің 1
-
ші стадиясы
-
келісімшарттың мəтінін құрастыру жəне келісу; 2
-
ші стадиясы келісімшарттың 
мəтінінде көрсетілген ережелерді заңды міндетті түрде мақұлдау. Халықаралық 
келісімшарт (келісім, пакт, конвенция) халықаралық құқықтың ең негізгі қайнар 

~279~ 
көзі ретінде танылады. Келісімшарт, ереже бойынша, жазбаша формада болады. 
Оның мəтінінің астына қолдар қойылып оны мөрмен бекітеді.
Халықаралық əдет
-
ғұрып
-
ұзақ уақыт қолданудың нəтижесінде əдетке 
енген жəне мемлекеттердің санкциялауы нəтижесінде міндетті болып табылатын 
мінез құлық ережелері. Ол халықаралық құқықтың да, ұлттық құқықтың да 
қайнар көзі болып табылады.
Ұлттық
құқықта азаматтардың, адамдар топтарының жəне мемлекеттің 
күнделікті жай ережелерді сақтай отырып əрекет етуінен, əдеттегі əрекеттерінен 
əдет
-
ғұрып туындайды жəне оларға жалпыға міндетті статус беріледі. 
Ал халықаралық құқықта мемлекеттердің өздері бір
-
бірінің арасындағы 
қатынастарды реттейтін халықаралық əдет
-
ғұрыптарды тудырады. Осыған 
байланысты, халықаралық құқықта халықаралық байланыс жасаған кезде 
мемлекететрдің мінез
-
құлықтарының бірыңғай нормаларын белгілейтін
бір 
орталық жоқ немесе болған емес, сондықтан халықаралық қатынастарды 
келісімшарттық реттеуде кемшіліктер болуы мүмкін. Осыған байланысты, əдет
-
ғұрыптар жəне салт –дəстүрлер ІМҚ қарағанда халықаралық құқықта өте зор 
маңызы бар. Келісімшарт халықаралық құқықтың негізгі қайнар көзі ретінде 
салыстырмалы 
түрде 
жақын 
арада 
бекіді. 
Мемлекеттердің 
өзара 
қатынастарының даму тарихында əдет
-
ғұрып халықаралық құқықтың бірден
-
бір 
маңызды қайнар көзі болып табылады. Бұл тұжыырым еуропа жəне азия елдері 
үшінде ақиқат. Дипломатиялық, сыртқы сауда қатынастары негізінен əдет
-
ғұрыптардың көмегімен реттелгенін халықаралық қатынастардың тарихы 
куəландырады. Ежелгі кезден бастап халықаралық байланыстарды жүзеге 
асыруда бірнеше рет қолданылған мемлекеттердің əрекеттерінен халықаралық 
қатынастар сферасында
мемлекеттердің
мінез
- 
құлқын реттейтін кəдімгі 
ережелер қалыптасты. Оларды сақтаудағы мемлекеттің үнсіз келісімі, оларды 
ұзақ уақыт қолдану, олардың заңды күшін мақұлдау туралы міндетттемені өзіне 
қабылдау нəтижесінде олар халықаралық құқықтың қайнар көзінің күшіне ие 
болды.Олар халықаралық сауда əдет
-
ғұрыптары деп деп аталады жəне 
тарапардың екеуімен де орындалатын болады. 
Келісімшарт жəне əдет
- 
ғұрып қазіргі халықаралық құқықтың негізгі 
қайнар көзі болып табылады.Қазіргі уақыттағы халықаралық қатынастарда 
халықаралық құқықтың қ.к. ретінде халықаралық конференциялар мен 
мəжілістердің қорытынды актілері пайдаланылады. Халықаралық құқықтың 
қайнар көзі ретінде халықаралық 
- 
құқықтық нормалар көрсетілген 
конференциялардың жəне мəжілістердің актілері болып табылады. Мысалы, 
Европадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық мəжілістің құжаттары; Веналық 
қорытынды құжат, 1989 ж., 1990 ж Копенгагенде болған мəжілістің құжаты, 1986 
ж. Стокгольмде болған қорытынды құжат.
Барлық осы құжаттарда халқаралық құқықтың субъектілерінде мінез
-
құлық ережелері бар. Мысалы, Еуропадағы Қауіпсіздік жəне Ынтымақтастық 
Ұйымы (ЕҚЫҰ) қорытынды актісі халықаралық құқықтың негізгі 
қағидаларының ережелерін дамытты, Европадағы сенімділікті нығайту 
шараларын белгііледі, Еуропадағы Қауіпсіздік жəне
Ынтымақтастық Ұйымы 
(ЕҚЫҰ) нің Стокгольмдік документі сенімділік шараларының қатарын қатарын 

~280~ 
кеңейтті. Осы көрсетілген актілер халықаралық құқық болып табылмаса да 
міндетті заңды қажеті бар. Осы құжаттар мінез
-
құлық ережелерімен қатар 
оларды сақтауда бақылау жəне тексеру қарастырылған.
Халықаралық құқықтық нормаларды тудырудың жаңа əдісі
-
халықаралық 
органдар мен ұйымдардың резолюцияларын қабылдау. Халықаралық 
ұйымдардың резолюциясының
заңды күші олардың уставтарымен анықталады. 
Уставтарына сəйкес көптеген ұйымдардың ұсыну сипатында болады. 1991 жылы 
16 желтоқсанда ҚР жоғары сотының қаулысына сəйкес «Конституциялық заңды 
іс жүзіне енгізу тəртібі туралы», «ҚР егеменді мемлекет туралы» 
республикасының сəйкес заңнамалары мен басқа да нормативті актілер 
қабылдағанға дейін СССР
-
дің заңнамаларының нормалары қолданылуы мүмкін, 
себебі, олар ҚР заңнамаларына жəне басқа актілеріне қайшы келмейді.
Келісімшарт нормативті актілерден мына ерекшеліктерімен ажыратылады:
1) Келісімшартпен қарастырылатын мінез
- 
құлық тəртіп ережесін тек қана 
оның қатысушылары орындауға міндетті;
2) Келісімшарт тең құқықлық мүмкіндіктері бар субъектілер арасында 
қалыптасқа қатынастарды реттейді.
Əкімшілік келісімшарт əкімшілік құқықтық қатынастардың заңды 
формасы болып табылады. Ол келісім шарт
болуы мүмкін:
1) Əкімшілік қатынастарды реттеу қажет;
2) Міндетті субъект ретінде мемлекеттік басқару органы болатынын білу 
қажет;
3) Мемлекеттік басқару органдарының атқарушы басқару функцияларын 
жүзеге асыру;
4) Басқару органдарының құзырлығын анықтайтын құқықтық 
нормалармен қарастырылған нəтижеге жетуге бағытталған тараптардың келісімі 
болу керек;
1993 ж. 13 тамызда шығарылған, ол ҚР акционерлік қоғамдармен 
Инвестициялық қорлардың құнды қағаздарын шығару жəне тіркеу туралы 
инструкция бекіткен.
ҚР Конституциялық Кеңесі заң шығарумен қатаркез келген нормативті 
актіні Конституцияға сəйкес емес деп тануға жəне осы Нормативтік актінің 
негізінде туындаған барлық құқықтық қатынастардың барлығының күшін жоя 
алады. 
ҚР Конституциясына сəйкес жəне Қазақстан территориясындағы 
қалыптасқан практикаға сəйкес. Əкімшілік құқықтың қайнар көзі ретінде 
халықаралық актілер танылады, мысалы, 1966 ж.16 желтоқсанда шыққан 
азаматтық жəне саяси құқықтар туралыхалықаралық пакт жəне 1948ж.10 
қыркүйекте шыққан
адам мен азамат құқығының жалпыға ортақ декларациясы. 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: