Экологиялық құқық бұзушылыққа қарсы заңды жауаптылық

~270~ 
ұзақтығын жəне еңбекке қабілеттілікті қоғамның күшін біріктіру арқылы 
арттыруды жүзеге асыруға бағытталған, іс əрекеті медициналық жəне 
медициналық емес сипаттағы құрылымдарды қамтамасыз ететін ғылыми жəне 
практикалық шаралар жүйесі.
Қоғамдық денсаулықтың оқу көзі болып қоғамдық өмір сүру 
жағдайларының денсаулыққа əсерін жəне халықты медициналық қамтамасыз 
етуді зерттеу болып табылады. Қоғамдық денсаулықтың əдістемелік негізі болып 
қоғамдық денсаулықты зерттеу жəне анықтауда жүйелі тұрғыдан қарастыру 
жатады.
Қазіргі жағдайда пəннің мазмұны қайта қарауды жəне толықтыруларды, 
сонымен қатар денсаулық сақтаудың заң шығару негіздерін өңдеу, өзгерген 
əлеуметтік
-
экономикалық жағдайларда қоғамдық денсаулықтың тенденциясын 
зерттеу, денсаулық сақтау іс
-
əрекетін экономикалық негіздеу, медициналық 
көмек сапасын басқару жəне т.б.қажет етеді. Бүкіл дүниежүзілік денсаулық 
сақтау (1995 ж.) бойынша жаңа денсаулық сақтау
-
бұл денсаулықты нығайту, 
аурудың алдын алу, əлеуметтік əділеттілікті қолдау интеграцияланған денсаулық 
сақтау саясатын дамытуға бағытталған қоғамның ұйымдасқан күш салуы.
Денсаулық анықтамасы жəне оны бағалау денсаулық сақтау тарихында 
өзгеріп отырғандығын айта кеткен жөн. Қазіргі кезде денсаулық ұғымының 
жалпы қабылданған бірегей анықтамасы жоқ. Денсаулықтың қандай да бір 
аспектілеріне арналған əдебиеттерде осы категорияның көптеген анықтамалары 
бар, олар əр түрлі критерилер мен жүйелерге негізделген. Денсаулық
-
БДҰ 
Уставы бойынша, тек қана аурудың немесе дене ақауларының болмауы ғана 
емес, бұл физикалық, психикалық жəне əлеуметтік толық аман есендік . 
Анықтамада келтірілгендей, денсаулық сипаттамасында үш компонент 
біріктірілген: физикалық (биологиялық), психикалық (рухани) жəне əлеуметтік 
денсаулық. Физикалық денсаулық
-
бұл өмір сапасына қол жеткізуді, қоғамның 
салауаттылығы мен қоғамдық денсаулықты сақтау жəне нығайтуды қамтамасыз 
ететін жеке индивидуумның, адамдар тобы немесе жалпы қоғамның физикалық 
даму деңгейімен, физикалық мүмкіндіктермен жəне бейімделу қабілетімен 
сипатталатын жағдай.
Психикалық 
денсаулық 
- 
бұл 
психикалық 
құбылыстардың 
детерминациялығы, нақты жағдайларды бейнелеу мен индивидуумның оған 
көзқарасы арасындағы үйлесімді байланыс, ағзаның əлеуметтік, психологиялық 
жəне физикалық (биологиялық) өмір сүру жағдайларына адекватты 
реакциясымен, жеке тұлғаның өз іс
-
əрекетін басқара білуі, микро
- 
жəне 
макроəлеуметтік ортада өзінің өмір жолын жоспарлап, жүзеге асыра білу 
қасиеттері тəн психикалық іс
-
əрекеттің қозғалмалық үрдісімен сипатталатын 
жағдай.
Əлеуметтік денсаулық
-
қоғамдағы адамның орны мен ролі бойынша 
анықталатын əлеуметтік бейімделу өлшемі. Адамның денсаулық жағдайы 
туралы айтқанда біз осы үш компоненттің үйлесімді тіркесін айтамыз. 
Осылардың біреуінің бұзылысы дисгормония, үйлесімсіздік, ақыр соңында 
ауруға алып келеді. БДҰ анықтамасы бойынша ауру
-
бұл сыртқы жəне ішкі 
факторлардың əсерінен ағза құрылымы мен қызметінің зақымдалуымен жүретін 

~271~ 
өмір. Ауру ағзаның бейімделу
-
компенсаторлық (адаптациялық) мүмкіндігінен 
артатын ішкі жəне сыртқы орта факторлары əсерінің нəтижесінде туындайды. 
Денсаулықтың бірнеше деңгейлерін ажыратады: жеке денсаулық
-
жеке адамның 
денсаулығы; топтық денсаулық
-
қандай да бір белгі бойынша біріктірілген 
адамдардың денсаулық сиппаттамасының жиынтығы: жанұя, еңбек ұжымдары, 
студенттер жəне тағы басқалар; аймақтық денсаулық
-
белгілі бір территорияда 
өмір сүретін адамдар денсаулығы сипппатамасының жиынтығы жəне қоғамдық 
денсаулық 
- 
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін медициналық
-
əлеуметтік 
ресурс жəне қоғамдық потенциал.
БДҰ денсаулықты адамның негізгі құқықтарының бірі ретінде 
қарастырады. Барлық адамдарға денсаулықты қамтамасыз ететін қажетті 
ресурстар қол жетімді болуы тиіс. Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау 
ассамблеясы ХХХ сессиясында (1977ж) негізі əлеуметтік міндет болып «2000 ж 
қарай жер шарындағы барлық адамдардың денсаулығы əлеуметтік жəне 
экономикалық тұрғыдан өнімді өмір сүруге мүмкіндік беретін деңгейге қол 
жеткізуі» анықталды. Осы қойылған міндетті шешуге Денсаулық барлығына 
(Health for a
ll) БДҰ саясаты бағытталған. Кейінірек «Денсаулық 21: Европалық 
аймақта денсаулық барлығы үшін жетуге бағытталған саясатының негіздері» 
құжаты қабылданды (1999ж.). «21
-
ші жүзжылдықта Денсаулық барлығы үшін» 
стратегиясы əр елде əлеуметтік жəне экономикалық сипаттамасына , халықтың 
денсаулық жағдай мен өлім көрсеткішіне, денсаулық сақтау жүйесінің статусы 
мен дамуына сай жүзеге асырылуда.
Қазақстанда қоғамдық денсаулық сақтау тарихы КСРО
-
дағы мемлекеттік 
социализм дамуының негізгі кезеңдеріне сай. Кеңес өкіметінің орнауынан бастап 
денсаулық сақтаудың профилактикалық принципінің теориялық жəне 
практикалық нұсқауын жасау мемлекеттік денсаулық сақтаудың негізгі міндет 
етіп қойылды. Сонымен қатар халықты ақысыз жалпы қол жетімді медициналық 
көмекпен қамтамасыз етуге көп көңіл бөлінді. Ұлы Отан соғысы жылдарында 
барлық көңіл фронтты медициналық
-
санитарлық қамтамасыз ету жəне тылдағы 
госпитальдарды дамыту сұрақтарына бағытталды. Соғыстан кейінгі жылдарда 
халық шаруашылығын қалпына келтіру жəне санитарық салдарларды жою қолға 
алынды. Кейінгі жылдарда ғылыми –практикалық қызығушылық социалистік 
құрылыстың идеологиясына жауап берді, соның ішінде ең көлемді шаралардың 
бірі халықты жалпы диспансеризациялау болды.
1978 ж. Алматыда өткен БДҰ/ЮНИСЕФ Халықаралық конференциясында 
социалистік денсаулық сақтау жүйесі (Н.А. Семашко моделі) əлемдік мойындау 
алды, ал қабылданған Алма
-
Аталық декларация ХХ ғасыр денсаулық сақтаудың 
Ұлы Хартиясы болып аталды. Тəуелсіздік алумен жəне нарықтық қатынастардың 
орнауына сай Қазақстандағы қоғамдық денсаулық сақтау бірқатар елеулі 
өзгерістерге ұшырады. Қазіргі кезеңді денсаулық сақтауды ұйымдастыру 
сферасында қазіргі принциптер мен стандарттарға өтуді қоса алғандағы 
денсаулық сақтау жүйесінің жеделдетілген модернизациясы кезеңі деп 
анықтауға болады,
Қазіргі жағдайларға сай пəннің мазмұны қайта қаралулар мен 
толықтыруларлы қажет етеді. Қоғамдық денсаулық сақтаудың негізгі 

~272~ 
міндеттерінің біріне халық денсаулығына қоршаған орта (əлеуметтік жəне 
табиғи) факторларының кешенді əсерінің сипатын анықтау, əлеуметтік
-
экономикалық жағдайларды ескере отырып халық денсаулығының қалыптасуы 
тенденциясы мен заңдылықтарын зерттеу жатады. Қоғамдық денсаулықтың 
қалыптасуы факторлардың кешенді əсер етуімен байланысты, оларды келесідей 
негізгі топтарға бөлуге болады:
- 
саяси (мемлекеттік əлеуметтік саясат, денсаулық сақтау саласындағы 
саясат, денсаулық сақтауды мемлекеттік реттеу, денсаулық сақтау саласындағы 
құқықтық актілер жəне т.б.);
- 
əлеуметтік
-
экономикалық (бір тұрғынға шаққандағы ІЖӨ, денсаулық 
сақтау жүйесінің қаржыландырылуы, еңбек жəне тұрмыс жағдайы, тамақтану, 
денсаулық сақтау жүйесінің ұйымдастырылуы, өмір сүру салты жəне т.б.);
- 
табиғи
-
климаттық, эклологиялық (қоршаған орта жағдайы жəне 
ластануы);
- 
биологиялық (жас, жыныс, тұқым қуалаушылық, ұлты, дене бітімі, жүйке 
жүйесі типі жəне т.б.б).
ХХ ғасырда денсаулықтың əлеуметтік негізділігі мойындалды, бұл Бүкіл 
əлемдік денсаулық сақтау Жарғысында бекітілген. Осы денсаулықтың 
анықтамасымен адам ұйымдасуының биологиялық жəне əлеуметтік 
компонентіне қарсы келетін шектеулер жойылды.
Түрлі аурулар кезіндегі əлеуметтік жəне биологиялық факторлардың ара 
қатынасы біртекті емес, дегенмен негізгі роль əлеуметтік компонентке: 
жағдайлар мен фактоларға беріледі. Əлеуметтік жағдайлар
- 
бұл өндірістік 
қатынастардың көріну түрі, əлеуметтік
-
экономикалық құрылыс жəне қоғамның 
саяси құрылымы. Əлеуметтік факторлар 
- 
əр адам үшін əлеуметтік жағдайлардың 
көрінісі: еңбек жəне демалыс жағдайы, үй тұрмысы, тамақтануы, білімі, тəрбиесі 
жəне т.б. Қоғамдық денсаулық сақтаудың қол жеткізген жетістіктерінің ішінде 
медициналық
- 
əлеуметтік жəне зпидемиологиялық зерттеулерді айта кету керек, 
осы зерттеулер нəтижесінде халық денсаулығына əсер ететін факторлар (қатер 
факторлары) тобы жəне олардың үлесі анықталды.
- 
өмір сүру салты жəне жағдайлары
-49-
53%, барлық əсердің орташа 50% 
(темекі тарту, ішімдікті шамадан тыс қолдану, үйлесімсіз тамақтану, күйзелістік 
жағдайлар, зиянды еңбек жағдайлары, гиподинамия, нашар материальдық
-
тұрмыстық жағдайлар, есірткі қолдану, дəрі
-
дəрмектерді артық қолдану, 
отбасының тұрақсыздығы, жалғыздық, төмен мəдени жəне білім деңгейі, 
урбанизация жəне т.б.)
- 
генетикалық факторлар 
- 18-
22%, орташа 20% (тұқым қуалаушылық 
ауруларға бейімділік)
- 
қоршаған орта 
- 17-
20%, орташа 20% (климат, ауа, су, топырақтың зиянды 
заттармен ластануы, жоғары гелиокосмостық, радиациялық, магниттік жəне т.б.б 
сəулеленулер)
- 
денсаулық сақтау 
- 8-
10%, орташа 10% (профилактикалық шаралардың 
тиімсіздігі, медициналық көмек сапасының төмендігі, медициналық көмектің 
дер кезінде көрсетілмеуі).

~273~ 
Барлық
БДҰ тарихындағы ең ірі зерттеу жобасының нəтижесінде (2002 ж) 
жалпы деңгейде халық аурулығы мен өлім көрсеткішінің деңгейін анықтайтын 
10 негізгі қатер факторы белгіленді: тамақтану жеткіліксіздігі, темекі тарту, 
артериялық гипертензия, сумен қамтамасыз ету, санитария, сонымен қатар жеке 
жəне тұрмыстық гигиенаның қанағаттанарлықсыз жағдайы, гиподинамия, кəсіби 
зияндылықтар, қауіпті жыныстық қатынастар, ішімдікті артық қолдану, 
атмосфералық ауауның ластануы.
Сонымен, қоғамдық денсаулықты қалыптастырудағы əлеуметтік 
факторлардың негізгі ролі өмір сүру жағдайлары мен салты арқылы жанама 
түрде əсер етеді. Қазіргі зерттеушілер денсаулықтың қалыптасуы ғылыми 
түсінігінде медициналық
-
əлеуметтік жағдайлармен шектеліп қоймай, өмір 
салтын философиялық жəне əлеуметтік түсіндірулерді қолдана отырып кең 
түрде қоғамдық бағытта қарастыруда.
Өмір салты
-
тарихинақты əлеуметтік қатынастарға тəн жеке немесе топтық 
өмір сүру формасы, немесе белгілі бір қоғамдық
-
экономикалық формациямен 
анықталатын адамның күнделікті өмір сүруі ерекшелігін сипаттайтын түсінік.
Жалпы алғанда, өмір салты 4 категориядан тұрады:
- 
өмір деңгейі 
- 
адамдардың материальдық жəне мəдени қажеттіліктерінің 
қанағаттандырылу дəрежесін сипаттайтын жəне сандық бейнеленетін 
экономикалық категория (жалпы ұлттық өнім
мөлшері, халықтың нақты табысы, 
медициналық көмектің қол жетімділігі жəне қамтамасыз етілуі, жұмыс күнінің 
ұзақтығы жəне т.б.)
- 
өмір сапасы 
- 
адамдардың материальдық жəне мəдени қажеттіліктерінің 
қанағаттандырылуын өмір стандарты немесе деңгейімен салыстыра отырып 
сапалық сипаттайтын əлеуметтік категория (еңбекпен, тамақтану сапасымен, 
медициналық көмек деңгейімен қанағаттандырылу жəне т.б.)
- 
өмір стилі
-
жеке тұлғаның немесе адамдар тобының белгілі бір мінез 
- 
құлық типін сипаттайтын, ұдайы өндірілетін ерекшелік, əдет, дағдылар, 
ұнатушылық, əуестілікпен бейнеленетін əлеуметтік
-
психологиялық категория.
- 
өмір тəртібі 
- 
қоғамдық
-
саяси формацияда өндірістік қатынастардың 
жүйесін сипаттайтын əлеуметтік
-
экономикалық категория.
Өмір салты критерилері мен бағалаудағы ерекшеліктерге қарамастан 
халық денсаулығын қалыптастыруда əлеуметтік факторлардың ролі барлық 
халықаралық денсаулық сақтаумен мойындалған.
Өмір салты бойынша əр түрлі ауруларға бейім келетін əлеуметтік топтар 
ажыратылады, олар қатер топтары деп
аталады:
- 
демографиялық: балалар, қарттар, жалғыз бастылар, жесірлер, 
мигранттар, босқындар;
- 
кəсіби қатер: денсаулыққа зиян келтіретін өндірістерде жұмыс жасайтын 
жұмысшылар (ауыр машина жасау, химиялық, металлургиялық өнеркəсіп, көлік 
жəне т.б.);
- 
функциональдық, патологиялық жағдайлар: жүкті əйелдер, дене салмағы 
аз шала туылған балалар, генетикалық қатері бар, туа пайда болған ақаулары бар 
адамдар, бала жастан мүгедектер;

~274~ 
- 
төмен материалдық, кедейллік, қайыршылық өмір деңгей: кедейлер, аз 
қамтылғандар, жұмыссыздар, жартылай жұмыс күнімен еңбек ететіндер, 
«тұрақты орны жоқтар»:
- 
девианттық мінез
-
құлқы бар, психопаттық, əлеуметтік
-
психологиялық 
жəне т.б. коллизий адамдар: маскүнемдер, нашақорлар, токсикомандар, 
жезөкшелер, сексуальдық ауытқулары бар адамдар, психикалық денсаулығы 
жəне тəртібінде ақаулары бар адамдар (невропаттар, психопаттар жəне т.б.); 
психикалық жəне физикалық ақаулары бар діни жəне т.б. сектанттар;
Барлық аурулардың ішінде əлеуметтік маңызды аурулардың орны ерекше, 
олардың тізімін медициналық
-
əлеуметтік қолдау көрсету үшін қосымша немесе 
жеңілдетілген шаралар қабылдау мақсатында үкіметпен белгіленеді: ісік жəне 
қатерлі қан аурулары, диабет, ревматизм, жүйелі қызыл жегі, балалар 
церебральді салдану, психикалық аурулар, миокард инфаркті жəне т.б. .
Денсаулықтың əлеуметтік детерминациялығын мойындау денсаулық 
мəселесін əлеуметтік тұрғыдан кең түрде қарастыру қажеттігіне негіз болды, 
сонымен қатар денсаулықты қамтамасыз ету денсаулық сақтау ұйымдары мен 
органдарының тікелей жауапкершілігі мен міндеті аясынан шығып кетеді. 
Денсаулықты сақтау жəне нығайту мемлекеттің, жұмыс беруші жəне əр 
азаматтың ынтымақтастық жауапкершілігі болып табылады, ол халықтың 
тікелей белсенді араласуы арқасында сектораралық қарым –қатынас жолымен 
жүзеге асырылады.

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: