Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~91~ 
капиталға айнала алады, егер иегерлеріне оларды құнды еселеу үшін немесе
қосымша құнды жасауға қолданса.
Өзінің басты еңбегі “Капиталда” К.Маркс капиталдың бірқатар 
анықтамасын берген: “Капиталдың” бірінші томында: капитал
-
бұл құн, бұл өзін
-
өзі өсіретін құн деп көрсетілген. “Капиталдың” екінші томында: “капитал
- 
бұл 
қозғалыс” екенін дəлелдеген. Капиталдың толыққанды мəні: “Капиталдың” 
үшінші томында ашады. Ол капиталды заттар жиынтығы (өндіріс құрал
-
жабдығы) ретінде қарастыруды жоққа шығарып, капитал
- 
бұл зат еместігін, ол 
адамдар арасындағы белгілі қоғамдық қатынамтар екендігін айтады.
Капитал үнемі қозғалыста болады. Ол көптеген түрде болады: 
материалдық, заттық жəне ақшалай. Тауарлар сатылады 
-
ақша пайда болады, сол 
ақшаға тағы да тауарлар сатып алынады жəне
тағы солай қайталана бермек. 
Демек, «капиталды қозғалыс ретінде түсіну керек», сонымен капитал өз 
қозғалысында үш түрге ие болады: ақшалай, өнімділік, тауар. Капиталдың 
қалыпты жағдайда бір функционалды түрден басқасына ауысады жəне оның 
бастапқы түріне
оралуы капиталдың шеңбер айналымы дейміз.
Капитал өз қозғалысында өндіріс сатысына жəне екі айналыс сатысынан 
өтеді. Ол өз айналымын белгілі уақыт кезеңінде жасайды. Капитал шеңбер 
айналымының кезеңдік үрдіспен айналуын капитал айналымы дейміз. Барлық 
капиталдың осы мерзімінде өндіріс пен айналыс сатысын өткізген жиынтық 
уақыты
-
капиталдың айналым уақытын құрайды. 
Өндіріске қатысатын əртүрлі құрал
-
жабдық пен айналымды біркелкі 
жасалмайды, сондықтан оларды негізгі жəне айналмалы деп бөлеміз. Негізгі 
капитал
өнімді капиталдың бір бөлігі болып табылады. Негізгі капитал 
жабдықтар, көліклар, станок, үйлер мен құрылыстың құнына енеді. Оның 
ерекшелігі мынада, ол дайындалатын өнімге өзінің құнын бөлшектеп енгізіп 
отырады. Егер станок (көліктер, үйлер, құрылыстар) 10 жыл қызмет етсе, ал оның 
құны 100 мың долларға тең болса, онда ол 1 жылда өндірілген өнімге 0,1
-
ге өзінің 
құнын бөлшектеп енгізу үрдісін амортизация деп аталады.
Негізгі капиталды 
түрлері бойынша (станок, жабдықтар, көлік құралдары, ірі үйлер жəне т.б.) 
типімен бөлшектей отыра шектеулі мөлшерімен жоюды мемлекет бекітеді. 
Негізгі капиталды жедел амортизациялық жоюдың мөлшерін өзгертуді барлық 
дамыған елдерде кеңінен қолданылады жəне ол кəсіпорынның (фирма)
өзін
-
өзі 
қаржыландыруының басты құралы болып табылады.
Негізгі капиталдан басқа айналмалы капитал бар. Ол шикізат, жанар
-
май, 
қосымша материалда, электроэнергияда жəне жұмыс күшіне енгізіледі. 
Айналмалы капитал бір шеңбер айналымында толық тұтынылады жəне əрбір 
шеңбер айналымынан кейін қайталанып отырады.
Мысалы: айталық, 
фабриканың тұрған орны өндірістік жабдықтармен бірге 10 жылға жұмыс істеуге 
есептелген, оның құны 100 мың долларға тең.Негізгі капитал С
1
=100 мың доллар 
(фабрикалық тұрған орны көлік, жабдықтармен бірге) Айналым капитал С
2
=20 
мың доллар. V =20 мың доллар дайындайтын өнімге ауады (қосымша құн 
болғанда) Өнім құны: Т =10 C
1
+20C
2
+ 20V+ 20m=70 мың доллар. Егер негізгі 
капитал 10 жылда толық айналым жасаса, онда айналым капитал осы уақытта 
10 айналады деген сөз.

~92~ 
Техникалық үрдіс
негізгі капиталдың табиғи тозуына дейін оның 
моралдық тозуын жеделдетеді. Моралдық тозуға кеткен шығынды азайту үшін 
жəне жабдықтарға жұмсалған шығынды қысқа мерзімде қайталау үшін 
кəсіпкерлер жедел амортизациялық жүйені кеңінен қолдануға мəжбүр. Негізгі 
капиталдық құны
кəсіпкерге бірнеше шеңбер айналымынан соң қайтарылады.
Табиғи тозу өндіріс процесінің əсерінен ғана бөліп қоймайды, оған табиғат 
күшіде əсер етеді: станок шіриді, ірі үйлер құлайды. Ал моралдық тозудың екі 
түрі бар: бұрынғы конструкциядағыдай көліктің
пайда болуы, бірақ одан 
арзандау; бұрынғы конструкциядағыдай көліктің пайда болуы, бірақ одан 
өнімділеу жəне үнемділеу.
Амортизациялық төлемдер өнімнің өндірістік шығындарына енеді жəне 
оның өткерілуінен кейін кəсіпорын есебінде ақшалай қор түрінде қорланып,
амортизациялық қор
құрайды. Амортизациялық қор негізгі капиталды толық 
қалпына келтіргенде немесе жөндеу процесінде оның бөлшегінің қалпына 
келтіруінде қолданылады.
Тəжірибеде
қорлану күрделі қаржыны тарту мен жүзеге асады. Күрделі 
қаржы
- 
бұл жаңа құрылысқа, жабдықтауға, жұмыс жасап тұрған кəсіпорынды 
ұлғайтумен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын үй, мəдени тұрмыстық 
құрылысқа кеткен шығындар.
«Инвестиция» немістің «invesition»
деген сөзі жəне бұл кəсіпорынға пайда 
табу мақсатында ұзақ мерзімге
салынған капитал мөлшерін көрсетеді. Батыс 
елдер
экономикалық теория мектептері
инвестициялау процесін былай 
түсіндірген: кез келген қаржыны жұмсаудың мақсаты 
- 
табыс, пайда немесе 
пайдалылық табу. Бұған акция, облигация, жинақ сертификаттары, сақтық жəне 
зейнеткерлік қорға жəне басқаларына жұмсалған шығындар да жатады. 
Инвестицияны материалдық
-
заттық жəне ақшалай нысанына бөлуге 
болады. Материалдық
-
заттық инвестиция —
ол салынуға тиісті өндірістік жəне 
өндірістік емес объектілер, жабдықтар, көліклар жəнене т.б., сонымен қатар, ол 
—
ауыстыруға немесе техникалық парктерді кеңейтуге бағытталған, ал 
инвестицияның ақшалай
- 
нысаны болса, ол —
ақшалай капиталдың материалдық
-
заттық инвеcтициясын жасауға, инвестициялық
тауарларды қамтамасыз етуге 
жұмсалады. Өндірістегі жалпы инвестицияны өнім инвестиция деп атайды. Ол
-
негізгі капиталдың (негізгі қор) артуын қолдауға бағытталады. Жалпы 
инвестиция біріктірушінің екеуінен қосылады. Оның ішінде біреуі
амортизация. 
Ол 
- 
негізгі өндіріс құралдарының ұдайы тозу жəне оның құнын өндірілетін 
өнімге көшіру үрдісі.
Екінші біріктіруші таза инвестиция 
- 
бұл капиталдың 
қаржы жұмсау негізгі нормаларды арттыру, өнімін беру, ғимараттар салу, өндіру 
жəне қондыру,
қосымша
жабдықтар, қолда бар өндіріс қуаттылығын жаңғырту 
мақсатында 
іске 
асырылады. 
Материалдық 
өндіріс 
салаларындағы 
инвестициялармен қатар, олардың едəуір бөлігі əлеуметтік
-
мəдени салаларына, 
яғни ғылым, білім, денсаулық, спорт, қоршаған табиғи ортаны қорғау, осы 
салалардағы жаңадан салынатын объектілерге, олардағы қолданылып жүрген 
техника мен технологияларды одан əрі жетілдіруге жүмсалады.
Инвестицияның қызметі 
- 
оның
жалпы шаруашылық қызметінің 
ажыратылмайтын бөлігі
болып табылады. Кəсіпорынның экономикасында 

~93~ 
инвестицияның маңызы зор. Қазіргі өндіріс үшін
ұзақ мерзімді факторлардың 
маңызының өсуі ерекше. Егер де
кəсіпорын ойдағыдай жұмыс істейтін, өнімнің 
сапасын арттыратын, шығындарды азайтатып, өндіріс қуаттарын
өзінің 
шығарған өнімдерінің бəсекеге жарамдылығын арттыратын жəне нарықта
өзінің 
жайғасымын нығайтатын болса, онда капитал салу қажет жəне оны салу 
пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық
стратегияны мұқият əзірлеп,
жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны үнемі жетілдіріп отыруы 
қажет. Кəсіпорынның инвестициялық стратегиясы екі біріктіруден
анықталады: 
көлемі жəне ресурстар сипаты,
сол сияқты бəсекеге жарамдылығы. 
Сонымен, жалпы түрінде инвестиция ақша қаражаты ретінде, акциялар 
жəне басқа да құнды
қағаздар, технология, құралдар, жабдықтар, лицензиялар, 
несиелер, кез келген басқа да мүліктер немесе мүліктер құқығы, кəсіпкерлік 
қызмет объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда (табыс) жəне 
əлеуметтік нəтижеге жету мақсатына пайдаланады.
Инвестиция теориясын ағылшын экономисі Дж. Кейнс өзінің «Еңбекпен 
қамту, пайыз жəне ақшаның жалпы теориясы» (1936) еңбегінде қарастырды, 
онда ол инвестицияны өндіріске жан бітіретін жəне тиімді сұранымның басты 
факторы ретінде анықтайды. Инвестицияның өсуы ұлттық табыстың ұлғаюына, 
өндіріске қосымша жұмыскерлерді тартуға ықпал етеді, яғни жұмыссыздықты 
жояды. Инвестицияның тиімділігінін анықтау үшін
оларды қол жеткен 
нəтижелермен
салыстыру керек. Инвестиция тиімділігінің артуы дегеніміз
- 
ең 
аз инвестиция мөлшерімен нəтижесі бір
өнімге деген инвестицияның жеке 
үлесінің азаюында қоғам үшін қажетті прогрессивті өнімді шығару.
Инвестицияны пайдаланудың 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: