Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы
жүктеу/скачать 19,8 Mb. Pdf көрінісі
|
| У
ГІ, ЖАҚСЫ А У ДАНЫҢ ТОПЫРАҚ МОНИТОРИНГІ Жунусова С.А. Ғылыми жетекшісі: Саттыбаева З.Д., к.с.х.н., қауымдастырылған профессор Саликова Ж.Х., а.ш. магистрі Ш. Уәлиханов атындығы Көкшетау университеті samalkasapar@gmail.com Топырақ мониторингі барлық санаттарда және ауылшаруашылығына жататын жерлердің құқықтық режиміне, сипатына және пайдалану мерзіміне қарамастан, барлық түрлерінде жүргізіледі, әсіресе егістік алқаптарында (суарылатын және суарылмайтын). Топырақ мониторингінің негізгі мақсаты – топырақтың жай – күйін бақылау, олардың өнімділік потенциалын арттыру, тиімді пайдалану мен қорғау бойынша ұсыныстар өңдеп шығару, жерлердің жағдайын бағалау болып табылады. Топырақ мониторингін жүргізу және ұйымдастыру 3 кезеңде орындалады: дайындық; далалық, камералдық. Өсімдіктердің, жануарлардың (әсіресе микроорганизмдердің), климат жағдайларының және адамдардың әсерімен өзгерген жер бетінің үстіңгі борпылдақ қабаты. Топырақ бойында құнарлылық қасиеті, яғни өсімдіктерді сумен, басқа да қоректік элементтермен қамтамасыз ететін қабілеті болады. Механикалық құрамы (топырақ түйіршіктерінің мөлшері) бойынша топырақ құмды, құмдақ сазды және саз топырақ болып бөлінеді. Өсімдіктер де кез келген тірі организмдер сияқты тіршілік ету үшін қоректенеді. Қоректену — бұл өсімдіктерідің қоршаған ортадан неорганикалық заттарды сіңіруі, оларды өзгертуі және тыныс алу, өсу, көбею процестерінде пайдалануы. Өсімдіктердің басым көпшілігіне топырақтық (минералды) және ауалық (фотосинтез) қоректену тән. Топырақтық қоректену — тамырлардың суды және онда еріген минералды заттарды сіңіруі. Топырағында минералды қоректік заттары аз алқаптарда органикалық заттардың түзілу процесі бұзылады, өсімдіктердің өсуі және дамуы баяулайды, сәйкесінше өнім азаяды. Өсімдіктердің қорегіндегі ең басты элементтер азот, фосфор және калий болып табылады. Азот жерүсті өркендердің өсуін күшейтеді, калий тамырлардың, түйнектердің, пиязшықтардың өсуіне жағдай жасайды; фосфор жемістердің салмағына, мөлшеріне әсер етеді, олардың пісіп-жетілуін жылдамдатады; калий мен фосфор өсімдіктердің суыққа төзімділігін арттырады. Фосфорлық ашығу жапырақтарда көкшіл жасыл, сирек жағдайда қола тәрізді түстің пайда болуына әкеледі. Өсімдіктің өсуі, гүлдеуі, содан кейін жеміс және тұқым беруі тоқтайды. Топырақта калий жетіспеген жағдайда тамырлар нашар өседі, түйнектер мен пиязшықтар баяу дамиды. Жапырақтары су жетіспегендей солыңқы көрінеді, ал олардың жиегінде күйік тәрізді қоңыр дақтар пайда болады. Өсімдіктердің өнімділігін арттыру үшін топыраққа тыңайтқыштар түрінде қоректік заттарды енгізу қажет. Тыңайтқыштар органикалық және минералдық болып екіге бөлінеді. Ақмола облысында жоғары сапалы астық пен жоғары ақуызды жем өндіру үшін жеткілікті биоклиматтық әлеует пен Жер ресурстары бар. Қазіргі уақытта шаруа 613 қожалықтарының жерлерінде топырақ құнарлылығының төмендеуі байқалады, астық пен жем өндіру технологиясы бұзылады. Зиянкестердің, өсімдік аурулары мен арамшөптердің жаппай таралуы байқалады, бұл жыл сайын дәнді және жемшөп дақылдарының төмен өнімділігіне және ауылшаруашылық өндірісін дамытуға мүмкіндік бермейтін төмен табысқа әкеледі. Талдау нәтижелері жоғарыда аталған факторлардың теріс әсерін және ауылшаруашылық өндірісінің ауа-райына қатты тәуелділігін көрсетті. Ақмола облысы – климаты күрт континенттік аймақтардың бірі. Өсімдіктердің өсіп келе жатқан кезеңінде топырақ күндіз өте ыстық болса және түнде айтарлықтай салқындатса, бұл күндізгі және түнгі ауа температурасының үлкен айырмашылығына байланысты. Ақмола облысының климаты шұғыл континенттік. Территорияның солтүстік бөлігін қара қоңыр топырақты орманды дала зонасы алып жатыр және жауын-шашынның ең көп мөлшері – 350 – 400 мм. Оңтүстікке қарай жылжыған сайын климаттың құрғақтығы артып, қара топырақты каштан топырақтары алмастырады. Гумус - топырақтың ең бағалы органикалық және биологиялық белсенді бөлігі. Өсімдіктер үшін гумус қоректік заттардың негізгі көзі болып табылады, ол суда еріген кезде өсімдікке тамыр арқылы енеді және оны ең алдымен азотпен қанықтырады. Топырақтың органикалық заттарының негізгі көздері топырақ және тамыр массалары түріндегі өсімдіктердің өлі қалдықтары, жануарлар, микроорганизмдер; олардың ыдырауының әр түрлі дәрежедегі өнімдері және арнайы жаңадан түзілген гумусты зат – қарашірік. Топырақтағы қарашіріктің мөлшері оның құнарлылығының маңызды көрсеткіші болып табылады [1;б.41]. Кесте 3 – Ақмола облысының, Терісаққан ауылдық округі, Жақсы ауданың Топырақ құрамындағы гумус көрсеткіші бойынша аумақтарға орналастыру (2021-2022 жыл) № Шекара көрсеткіші Өлшем бірлігі Аумағы, га Тексерген шаруашылық территориясынан алынған, % 1 Өте төмен <2,0 - - 2 төмен 2,1-4,0 1196 100 3 Орташа 4,1-6,0 1104 - 4 Жоғары 6,1-8,0 - - 5 Жоғары >8,0 - - Барлығы 2200 100 3 Кестеде көріп тұрғанымыздай, егіске жыртылатын жер аумағының 2200 га қарашірік құрамы бойынша өте төмен көрсеткіш көрсетіп отыр, орташа есеппен 0,0-2,0 % аралығында. Ал ауылдық округтің қарашірік бойынша құрамы бойынша төмен 2,1-4,0 % үлесі 1196 га тиесілі, бұл барлық жыртылатын ауданның 31,5% құрап отыр. Кесте 4 - Ақмола облысының, Терісаққан ауылдық округі, Жақсы ауданың Топырақ құрамындағы азот көрсеткіштері бойынша аумаққа орналастыру. № Шекара көрсеткіші Өлшем бірлігі Аумағы. Га Тексерген шаруашылық территориясынан алынған % 1 Өте төмен <30 1115 52 2 Төмен 31-40 1085 48 3 Орташа 41-50 - - 4 Орташадан жөғары 51-70 - - 5 Жоғары 71-100 - - 6 Өте жөғары >100 - - Барлығы 2200 100,0 614 3 кестеде жыртылған жерлер өте төмен (52%) және төмен (48%) құрамындағы жеңіл еритін азот сипатталады [2; б.102]. Төмендегі кестеде көрсетілгендей шекара көрсеткішінің өлшем бірлігі <10- >60 аралықты көрсетеді. Шаруашылықта егістің тексерілетін аймақтары негізінен жылжымалы фосформен орташа (100%) деңгейде қамтиды. Кесте 5 - Ақмола облысының, Терісаққан ауылдық округі, Жақсы ауданың фосфор көрсеткішітері бойынша аумаққа орналастыру. № Шекара көрсеткіші Өлшем бірлігі Аумағы. Га Зерттеу ауданынан 1 Өте төмен <10 - - 2 Төмен 11-15 - - 3 Орташа 16-30 2200 100 4 Орташадан жөғары 31-45 - - 5 Жоғары 46-60 - - 6 Өте жөғары >60 - - Барлығы 2200 100 5 кестеде топырақ құрамындағы жылжымалы фосфордың көрсеткіштері бойынша мәліметтер берілген [3; б. 105]. Калий. Топырақ сынамаларын химиялық зерттеу бойынша зерттелген аудандағы калийдің құрамы бойынша топтастыру 4 кестеде [4; б. 14]. Кесте – 6 Ақмола облысының, Терісаққан ауылдық округі, Жақсы ауданың калий мөлшері бойынша топтастыру, мг/кг № Шекара көрсеткіші Өлшем бірлігі Аумағы. Га Зерттеу ауданынан 1 Өте төмен <100 - - 2 Төмен 101-200 - - 3 Орташа 201-300 - - 4 Орташадан жөғары 301-400 - - 5 Жоғары 401-600 2200 100,0 6 Өте жөғары >600 - - Барлығы 2200 100,0 6 кестеде қорытындылай келе, кестеде байқап отырғандай шекара көрсеткішінің өте төмен өлшем бірлігі - <100 болса, ал орташа өлшем бірлігі - 201-300 болғанда, өте жоғары өлшем бірлігі - >600. Топырақ құрамындағы алмаспалы калийдің көрсеткіші бойынша аумаққа орналастырудың барлық аумағы бойынша – 1600 га, ал тексерген шаруашылық территориясынан алынғанның барлығы – 100 % құрайды [5; б. 145]. Қорытындылай келе топырақты негізгі қоректік жылжымалы элеметтердің көрсеткіштері бойынша топтастыру бойынша азот төмен және орташа , фосфор орташа, калий жоғары болып келеді.Зерттелетін шаруашылықтың топырағы нейралды (52%) және әлсіз қышқыл (48%) реакцияға ие. Әдебиеттер 1. Агрохимия / Б.А. Ягодин, П.М. Смирнов, А.В. акмола және т.б.; Ред. Б.А. Ягодина - 2-ші басылым, Аян. және қосымша - М.: Агропромиздат, 1989 - 639 ж. 2. Агроэкология / В.А. Черников, Р.М. Алексахин, А.В. Голубев және басқалар; Ред. В.А. Черникова, А.И. Чекерес. – М.: Колос, 2000. – 536 ж 3. Акмола облысындағы ауыл шаруашылығының бейімделу-ландшафтық жүйелері / РААС, Сиб 2002. – 388 б. 4. Апаева Н.Н., Свинина О.Г., Шарапова Е.Г., Марын Т.С. Агрохимиялық препараттарды 615 кешенді қолдану // Өсімдіктерді қорғау және карантин, 1999. - No 8 - 24 б. 5. Аристовская Т.В., Чугунова М.В. Топырақтың биологиялық белсенділігін анықтаудың экспресс әдісі / Т.В. Аристовская, // Топырақтану. - 1989. - No 11. - С. 142-147. жүктеу/скачать 19,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|