Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орындарның қауымдастығы
жүктеу/скачать 1,55 Mb.
|
1093 k L
| Елестету - қазіргі сәтте сезім мүшелеріне тікелей әсер етпейтін, бірақ бұрын болған оқиғалар мен заттардың сезімдік бейнесі. Елестеу: бiрiншiден, қабылдауға қарағанда бұлдырлау, тиянақсыз болып келеді екiншiден, қабылдауға қарағанда неғұрлым жалпылама сипатта болады, заттың негізгі және негiзгi емес, қосалқы қасиеттерін ажыратады; үшiншiден, бейнелердің түрін өзгертуге, оларды қайта құруға, жаңадан көрнекті бейнелер жасауға мүмкіндік туғызады. Елес – еске байланысты, есте сақтау – ми ерешелiктерiне байланысты. Ес-жад жатқа айту, еске түсiру қабiлетi – таным барысында өте қажет, әрi дүниенi дұрыс тануға мүмкiндiк жасайды, ұмытшақтық адам өмiрiнде көптеген ыңғайсыз жағдайға алып келедi.
Сезімдік танымның қатесі неде, олар неге байланысты? Негізінен сезім мүшелерінің әрқилылығына және адамның көңіл-күйіне: қуанышқа, ғашықтыққа, қызғаншақтыққа, т. б. байланысты болады. Сонымен бiрге адамдарда түйсiк, қабылдау және елестету әртүрлi дәрежеде болады. Олай болса, таным объектiсiне таным барысында оның субъективтiк интерпретациясы (түсiндiру, талдауы) сәйкес келмейдi.Егер танымдағы субъективизм ойлаумен түзетiлмесе, онда практикада волюнтаризмге алып келедi. Ойлауға, сананың рационалдық дәрежесіне ерекше мән беретіндер - рационалистер (Декарт, Спиноза, Кант, Лейбниц, Гегель). Олар идея сезiмде берiлген түйсiк, қабыладаулардың жай қосындысы бола алмайтындығына сүйенедi. Тарихи-диалектикалық әдiстердiң қалыптаспаған кезiнде, ерiксiзден “туа бiткен идея”, “ойлаудың” тәжiрибеге дейiн берiлген априорлық “формалары” деген iлiмдер жасап, сананың белсендiгiн қорғап, идеалистiк философияны дамытты. Сезімдік таным секілді ойлаудың да формалары бар - ұғым, пікір, ой қорту. Ұғым – түйсік, қабылдау мен елес негізінде пайда болады. Ұғым - тіл арқылы құбылыстарды ажырату, сапасын түсіну. Ұғым сезімдік бейнелеудің жай жиынтығы емес. Ұғым жеке құбылыстарды, фактілерді, т.б. зерттеу ісін қамтитын күрделі және ұзаққа созылатын таным барысының нәтижесі, тарихи өзгеріп, жетіліп отырады. Пікір немесе пікірлесу. Бір зат туралы бір нәрсені мақұлдайтын немесе теріске шығаратын ойлар - бейне, ұғымдарды салыстыру. Ой қорыту – пікірлердi жинақтап, топтастыру нәтижесiнде жаңадан туатын ойлардың тиянақты жоғарғы формасы. Бұлар абстракциялық ойлау (заттың бейнесімен ойда алдын-ала әртүрлі іс-әрекет жасау) дәрежесінде iске асады. Бұл көрген, қабылдаған заттың мәнін, мағынасын терең талдауға, дамуын болжауға, мақсат құруға жеткізеді. Түсіну және түсiндiру. Жетілген сананың болуы үшін оны түсіну керек. Білім мен жүйелердің арасында терең әрі тығыз байланысты орнату. Бұл бізге жаңа заңдылық пен кейбір белгiсiз құбылыстарды ашуға көмектеседі; Келешекті болжауға, не болатынын айтуға мүмкіндік жасайды. Түсіндіру - ұзақ және көп қиындығы бар процесс. Түсіндіру білімнiң бір мөлшерiнен екіншіге ретпен көшіп отыруын талап етеді. Ғылыми ойлау мен түсiндiруде мынадай кезеңдер (қандай да болса бiр iстi атқару тәртiбi, орындау түрi) болып отырады. Интерпретация – ақпараттың негiзiнде жасалған алғашқы топшалау; Реинтерпретация – алғашқы топшалауды өзгерту; Конвергенция – алғашқы қабылданған мән мен мазмұнды жөнге келтiру; Дивергенция – алғашқы қабылданған мазмұнды бөлiп тастау; Конверция – алғашқы мән мен мазмұнды өзгертiп, қайтадан, жаңадан құру. Танымның негізгі бiр мақсаты – шығармашылық, ол iс-әрекет рухани дүниенi дамытады: музыка шығару, кiтап жазу, әңгiме, өлең айту, сурет салу, т. б. шығармашылық қалыптасқан санаға тән құбылыс жаңа ой жасау, идея айту, ол интуициямен тікелей байланысты. Интуиция - адамның есінде толып жатқан құбылыстар, санасыз қатынастар мен бейнелер болады. Бұл құбылыстарды жүйеге келтіру арқасында үлкен ғылыми, мәдени жаңалықтар ашылады. Ақиқат - алған білімнің шындыққа сәйкестігі. Егер сәйкес болмаса, білім жалған. Материализмде, идеализмде де осыны мойындайды, бiрақ шындық дегендi әртүрлi түсiнедi. Материализм үшiн, ол - бiзден тәуелсiз өмiр сүретiн объективтiк дүние болса, идеализм оны идеялар дүниесiнiң жай көмескi көлеңкесi, жалған дүние деп есептейдi. Философия тарихында ақиқаттың бiрнеше теориясы жасалынған. Корреспонденттiк (тiршiлiк немесе классикалық) ақиқат бiлiм ретiнде шындыққа сәйкес түсiндiрiледi. Прагматикалық ақиқат. Қандай ой-пiкiр, немесе әрекет болса да, егер ол пайда әкелсе ғана – ақиқат (У. Джеймс). Когеренттiк (лат. cohaerentia – тiркесу, байланыс) ақиқат дегенiмiз – ойлаудың өзiмен өзiнiң келiсуi, ондағы қайшылықтың жоқтығы (Кант, Гегель). Ең көп тараған, Аристотельден басталатын, бiлiмдi затпен сәйкестiретiн беделдi ақиқат теориясы - корреспонденттiк болып есептеледi. Аристотель: “ажыратылғанды - ажыратылған, байланысқанды - байланысқан деп есептейтiн адам шын сөйлейдi, ал жалған сөйлейтiн адам - заттардың нақтылығы туралы керi ойлайтын адам”- дейді. Философиядағы ақиқат туралы ұшқыр ойлар: Бэкон:»Ақиқаттың атасы бедел емес, уақыт» (истина – дочь времени, а не авторитета);8 Гегель: «Ақиқат - ұлы сөз, одан да жоғары ұлы зат, олай болса сау адамның бұл сөзді естігенде көкірегі көкке көтерілуі тиіс»2 – дейді. Ақиқат ешнәрсеге байланысты емес. Сондықтан ақиқат әртүрлі - объективтік, абсолюттік, салыстырмалы (относительдік), нақты: Объективтік ақиқат деп – біздің білімімiздің субъектiге тәуелсіз өмір сүретін мазмұнын айтамыз. Мысалы, металдың бәрі электр тогын өткізеді деген тұжырымды келтiруге болады. Сонымен бiрге тану – субъектiге тәуелдi, яғни ақиқат субъективтiк. Объективтiк пен субъективтiк – бұл екi бөлек ақиқат емес, ғылыми теорияда, бiлiмде бiрiккен, екi қарама-қарсы сипаты бар, бiр ақиқат. жүктеу/скачать 1,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|