Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Әбдірәсілов терминография
| ҚОРЫТЫНДЫ
Күрделі кезеңді бастан кешіп отырған қазақ терминологиясының өзекті мәселелері қазақ терминографиясымен де байланысты екендігін аңғару қиын емес. Терминографияның басты зерттеу нысаны болып табылатын терминологиялық сөздіктер және терминдердің қолданысын бірізге түсіріп, олардың жүйесін реттеу ісі – терминнің ғылыми ұғым ретінде қалыптасып, ғылыми өрісте қолданыс табуына ықпал ететін бірден-бір тетік. Терминография – терминологиялық сөздіктер табиғатын, оның құрылымдық, жүйелік мәселелерін қарастыратын, жаңа терминологиялық сөздіктердің құрылымы, сөздік түрлері, терминдерді реттеудің, бірізге түсірудің, терминдер туралы ақпараттарды әр түрлі әлеуметтік ортаға жеткізудің әдіс-тәсілдерін зерттейтін терминология мен лексикографияның арасынан пайда болған, бірте-бірте лексикографиядан өзекті мәселелері мен зерттеу нысандарының молаюы арқылы іргесін ажыратып қалыптасып келе жатқан терминологиялық сөздіктер туралы сала. Терминографияның метатілдік жүйесіндегі маңызды терминологиялық ұғымдардың бірі – терминограф. Терминограф – терминологиялық сөздікті шығару ісін басынан аяғына дейін жүзеге асыратын тұлға-маман. Теориялық терминографиясы тұрғысынан терминографқа немесе терминографтар тобына қойылатын талаптар арнайы мәселе ретінде қарастырылады. Қазіргі терминографтың Терминологиялық бағытта мақсатты түрде дайындығы болып, терминологиялық жүйе, филологиялық қабілеттен басқа, салалық терминдердің терминологиялық сөздігін шығару үшін қазақ терминографиясын теориялық қазақ терминографиясы және тәжірибелік қазақ терминографиясы деп екі топқа бөліп қарастыруға болады. Жұмыстың нәтижесі көрсеткендей, қазақ терминографиясы қазіргі кезеңге дейін тәжірибелік терминография ретінде дамып, түрлі кезеңдерде әр түрлі дәрежеде өз қызметтерін атқарып келеді. Тәжірибелік қазақ терминографиясының тарихын мынадай кезеңдерге кезеңдестіріп қарастырылғаны жөн: 1) Қазақ терминографиясының бастау көздері; 2) 1925-1930 жылдардағы қазақ терминографиясы; 3) Кеңес дәуіріндегі қазақ терминографиясы; 4) 1990 жылдардан кейінгі қазақ терминографиясы. Тарихи кезеңдерде шығарылған терминологиялық сөздіктердің кұрылымы мен ондағы кемшіліктергс, жетістіктерге талдау жасау оларды алдағы шығарылатын терминографиялық еңбектерде ескеру, терминографиялық еңбектердің түрлері мен қызмет аясының түрлерін айқындау үшін қажет екендігіне көз жеткіземіз. Қазіргі теориялық терминография тұрғысынан қарастырсақ, терминологиялық сөздіктердің құрылымы макроқұрылым және микрокұрылым элементтерінен тұрады екен. Макроқұрылым, ғалымдардың сөзімен айтсақ, "сөздіктің кіріспесінен қорытындысына дейінгі аралықтағы сөздікке енетін элементтердің барлығын ", ал микроқұрылым - әрбір сөздік мақаланың, әрбір реестрлік қатардың толтырылуы, әр термин туралы ақпарат, мәліметтердің жиынтығы болып табылады. Сөздіктің мақсатына мен міндетіне қарай олардың әр түрлі терминологиялық сөздік түрлеріне бөлінетіндігі, түрлі атауға ие болатындығы белгілі. Сөздік түрінің оның көздеген мақсаты мен міндетіне сәйкес макро және микроқұрылымдық элементтерді де қамту дәрежесі әр түрлі болады. Кейде қоғамның сұранысына сәйкес сөздік түрінде қолданылмайтын макро-микроэлементтердің қолданыла беруі немесе олардың өзгертіліп қолданылуы әбден мүмкін. Сондықтан белгілі бір терминологиялық сөздік шығарылмас бұрын алдын ала зерттеліп, қоғам сұранысы мен қажеттілігі айқындалып, соған сәйкес сөздіктің қолданушы адресаты мен оның талаптары ескеріліп, терминологиялық сөздіктің қамтуға тиісті терминологиялық қорының саны мөлшерленіп, сөздіктің мақсаты мен міндетіне сәйкес макро және микроқұрылымдық жүйесі жоспарлануы тиісті. Тіпті макроқұрылымдық тұрғыдан сөздіктің басылатын қаріп түрі, оның көлемі, жолдардың арасындағы арақашықтығы, қағазының түрі сияқты кішігірім элементтердің өзі шыға- тын терминологиялық сөздіктің пайдаланушыға қолайлы, тартымды болуы үшін өте маңызды рөл атқарады. Маркоқұрылымдық элементтің бірі - сөздіктің түрі. Сөздік түрі - шығарылатын сөздіктің көлемі мен адресатына, сөздік мақалалардың орналастырылу қағидаттарына, тіліне, берілетін анықтамаларыньщ түріне және т.б. ықпал етеді. Терминологиялық сөздіктерді тіліне, мақсаты мен міндеттеріне, көлеміне, қамтитын терминдерінің қорына, пайдаланушыларының жоспарлануына, яғни адресатына, компьютерлік техника тіліне икемделген-икемделмегендігіне, байланысты бір тілді, екі тілді, көп тілді, аударма, түсіндірме, қысқаша, сериялық, толық, жүйелік, тақырыптық, тақырыптық-ұялық, оқулық, тезаурус, ТЖМ, кең салалық, тар салалық ғылыми терминологиялық сөздіктер деп т.б. көптеген түрлерге бөліп, жіктеп көрсетуге болады. Терминографияда терминологиялық сөздік түрлерінің барлығының айқындалуы және олардың әр түріне қатысты мемлекет деңгейінде терминологиялық сөздіктердің бірдей таразыда шығарылып отырғаны қоғамдық сұранысты барынша терминологиялық ақпараттармен қамтамасыз етіп отыру тұрғысынан маңызды болып табылады. Зерттеу көрсетіп отырғанындай қазіргі қазақ терминографиясында алдағы тәжірибелік терминография жұмыстарын жоспарлауда негізге алатын мәселелердің қатары жеткілікті. Солардың ең бастыларының қатарына - терминдер туралы қазақ тіліндегі ұғынықты, түсінікті мәліметтердің берілуі, иллюстрациялар мен суреттердің, сызба материалдарының пайдаланылуы, қалыптаспаған терминдердің берілмеуі сияқты қазіргі қазақ қоғамының сұранысына қажетті элементтерді жатқызуға болады. Терминологиялық сөздік жасау ісіне қатысты осы сияқты маңызды талаптар қазақ терминографиясының аясында әлі де зерттеле түсуі қажет екендігі де түсінікті жағдай. Жинақтай келгенде, талданған кемшіліктер мен теориялық мәселелердің ескеріліп, терминологиялық сөздіктер сапасының жақсаруы қазіргі қазак терминографиясынын дамуы үшін маңызды міндет деп білу керек. |