Қазақстан республикасыішкі істер министрлігі төтенше жағдай комитеті көкшетау техникалық институты

8 
КІРІСПЕ 
Бұл оқулық төтенше жағдай аймағында жұмыс істеу кезінде туындайтын 
психологиялық бірқатар мәселені, табиғи апаттардан, жазатайым оқиғалардан 
және 
апаттардан 
зардап 
шеккендерге 
психологиялық 
қолдауды 
ұйымдастырумен байланысты проблемаларды ашады.
Төтенше жағдай аймағында зардап шеккендерге не болады? Осыған 
байланысты, құрбан болғандар бірдей жағдайларда өздерін басқаша ұстай ма? 
Өртсөндіруші мен құтқарушылар мен төтенше жағдайларды жоюға қатысқан 
және олар аяқталғаннан кейін басқа адамдармен не болады? Бұл сұрақтар 
психологтарды қызықтырады.
Оқу құралын әзірлеу кезінде авторлар апаттар психологиясы саласындағы 
заманауи ғылыми зерттеулерді, сондай-ақ төтенше жағдайларды шешудегі жеке 
тәжірибелерді қолданды. Төтенше жағдайларды олардың салдарларын 
жоюдағы жұмыс мамандардың кәсіби дайындығына (құтқарушылар, 
өртсөндіруші, иттерді күтушілер, дәрігерлер, инженерлер) ғана емес, сонымен 
бірге олардың психологиялық дайындығына да үлкен талаптар қояды.
Төтенше жағдайда жұмыс істейтін мамандар күйзелістік көптеген 
факторға ұшырайды. Мұндай жағдайларда тіпті кішігірім қателіктің бағасы өте 
жоғары. Адамдардың өмірі тәуелді болатын шешімдерді тез қабылдау 
қажеттілігі, әдеттегі емес жұмыс уақытында жұмыс істеу және ақпараттың 
жетіспеуі төтенше жағдай аймағындағы мамандар жұмысының ерекшелігі 
болып табылады.
Төтенше аймақта мамандардың жағдайы күйзелістік жағдайға 
бейімделудің жалпы заңдылықтарына бағынады. Маманның күйзеліс 
факторына бейімділігі жеке психофизиологиялық ерекшеліктерімен, күйзеліске 
төзімділік деңгейімен және жұмыс тәжірибесімен анықталады.
Төтенше жағдайлар әрқашан жоспарларды бұзады, күнделікті 
ырғақтардан арылтады. Төтенше жағдайлардағы тәжірибесі бар мамандар үшін 
бұл жағдай ауыр емес, ал жас маман үшін бұл күйзеліс факторларының бірі. 
Күйзелістік жағдайға психикалық әсер ету заңдылықтарын білу ағзаның 
күйзеліс әсеріне төзімділігін арттырады. Ата-бабаларымыз «алдын-ала түрлі 
жағдайды ескерту - қарулану» дейді.
Төтенше жағдай сенімдердегі, өмір салтындағы, күйлердегі және 
сезімдердегі өзгерістердің себебі немесе оқиғалардың нақ ортасында тұрған 
адамдардың травматикалық тәжірибесінің динамикалық механизмінің басталуы 
болатындығы белгілі. Бұл тек зардап шеккендерге ғана емес, оларға 
көмектесетін мамандарға да қатысты. Әдетте, төтенше жағдайлар кезінде 
жұмыс істейтін адамдар артта қалған жұмыс туралы ойламайды, дегенмен олар 
үшін басқа адамдардың қайғы-қасіретін көргендері із қалдырмайды. Төтенше 
жағдайлардың психологиялық салдары туралы жеткілікті білімсіз, психикалық 
өзін-өзі реттеу дағдылары, төтенше мамандар әл-ауқаттың нашарлауына одан 
сайын бейім болатыны анық. Мамандар қорғаныш мінез-құлқына ие, олар 
өмірлерінде ерекше ештеңе болмайтын көріністі жасайды. Олардың арасында 
психиканы төтенше жағдайлар кезіндегі травматикалық факторлардың әсерінен 

9 
түбегейлі түрде қорғауға көмектесетіндер бар, олардың ауруы мен жағдайының 
нашарлауына әкелетіндер де бар. Жұмысты аяқтағаннан кейін травматикалық 
әсер пайда болуы мүмкін: ұйқының бұзылуы (ұйқысыздық); төмен көңіл-күй 
фонының басым болуы (қайғы-қасіреттің, күйзелістің эмоцияларының басым 
болуы). Әдетте әсер оралғаннан кейін аз уақытқа созылуы мүмкін. Осы уақыт 
ішінде дене біртіндеп қалпына келеді.
Төтенше жағдайлар кезінде жұмыс істейтін психологтың кәсіби жүгінде 
қорғаныштық мінез-құлықтың сындарлы стильдері бар, оларда белгілі бір 
дағдылар бар, «жұмыс істеуге», түсінуге, төтенше жағдайда жұмыс істеудің 
эмоциялық тәжірибесін «сақтауға» мүмкіндік бар. Сол білім құтқарушылар мен 
өртсөндірушіге көмектесе алады.
Төтенше мамандар, басқалар сияқты, мамандыққа бейімделу, кәсіби даму, 
кәсіби «күйзеліс», кәсіби дамудың келесі сатысына көшу кезеңдерінен өтеді. 
Біз осы кітапта сипаттау үшін осының бәрін ескердік.
Нұсқаулық жүйелі қағидатқа негізделген, алты бөлімнен тұрады. Бірінші 
тарауда негізгі ұғымдарға анықтамалар берілген: апат, төтенше жағдай, 
төтенше жағдай, дағдарыс, сондай-ақ жағдайлардың негізгі түрлері жіктелген, 
осы түсініктердің өзара байланысы келтірілген.
Екіншісі «күйзеліс» ұғымын және оның адам ағзасына әсерін анықтайды, 
күйзелістік реакцияның физиологиялық динамикасын, ағзаның күйзелістік 
жағдайға бейімделу динамикасын, мінез-құлық реакциясы мен психиканың 
қорғаныс механизмдерін сипаттайды.
Үшінші тарауда құтқарушылар мен өртсөндірушілердің кәсіби құзіреттері 
қарастырылған. Кәсіби құзіреттілік - бұл кәсіптік білімін, дағдылары мен 
қабілеттерін, кәсіби маңызды жеке қасиеттері мен психофизиологиялық 
мүмкіндіктерін біріктіріп, практикада өз бетінше пайдалануға мүмкіндік 
беретін маманның ықпалдастық сапасы.
Төртінші тарауда төтенше жағдай аймағында зардап шеккендерге 
психологиялық шұғыл көмек көрсетудің қағидалары, ұйымдастырылуы және 
кезеңдері сипатталған. Өртсөндіруші мен құтқарушылар зардап шеккендермен 
бірге жүріс-тұрыс ережелері ашылды. Төтенше жағдайдағы психологтардың 
жұмысы, адамдарға психологиялық шұғыл көмек көрсету әдістері, оларды 
пайдалану шарттары, психологтардың жұмысын ұйымдастыру, жедел 
құтқаруды психологиялық қолдау шаралары және басқа да шұғыл жұмыстар 
сипатталған.
Бесінші тарауда зардап шеккен тұрғындар арасындағы дүрбелең 
жағдайлары мен себептері, жиналғандардың тетіктері және оның мінез-құлқы 
туралы айтылады. Жаппай, дүрбелеңнің алдын-алу және жою тәсілдерін, 
басқару техникасын және тобырдың манипуляциясын сипаттайды.
Алтыншы тарауда өзін-өзі реттеудің негізгі ұғымдары мен әдістері, өзін-
өзі реттеудің әдістері мен әдістері көрсетілген. Психологиялық жедел көмекті 
ұйымдастырудың кезеңдері мен әдістері. Психологиялық жедел көмек әдістері.

10 
Осылайша, оқу құралы «Төтенше жағдайлар психологиясы» пәнінің 
барлық модулін қамтиды. Осы нұсқаулықты оқып шыққан білім алушылар 
келесі дағдыларды:
- апаттық аймақта құтқару жұмыстарын жүргізу кезінде алған білімі мен 
дағдыларын қолдану;
- төтенше жағдайлар кезінде туындаған күйзелістік жағдайға жедел 
әсермен жұмыс жасаудың әдістері мен тәсілдерін практикада қолдана білу;
-өзін-өзі 
реттеу 
әдістерін 
қолдана 
отырып, 
олардың 
қазіргі 
психофизиологиялық жағдайын реттеу;
- психикалық тепе-теңдікті сақтай отырып, төтенше жағдай аймағында 
көптеген адаммен жұмыс жасай білуді игереді.

жүктеу/скачать 1,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: