Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгі

1 
 
 
 
Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгі 
 
А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
                                                 
         87.3 я 73                        Философия  кафедрасы 
         Е 78 
 
 
Есбол  Ғ.Ш 
 
 
 
 
Философия 
( тәжірбие сабақтары) 
 
 
 
 
                                               Оқу құралы 
 
 
 
I бөлім 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қостанай, 2016 
 
 
 

2 
 
УДК 1  ( 091 )  ( 075.8  )   
ББК  87.3 я 73  
Е 78 
 
 
 
 
 
Рецензенттер: 
 
Колдыбаев С.А. - Философия ғылымдарының докторы, профессор; 
 Кұлжанова Г.    – философия ғылымдарының кандидаты, доцент; 
Жақып Қ.Х.       – философия ғылымдарының кандидаты,профессор; 
 
 
Автор: 
Есбол  Ғалымқазы  Шәріпұлы,  философия кафедрасының, аға оқытушысы 
 
Е 78    Есбол Ғ.Ш. 
  
 
Философия (тәжірбие сабақтары), I бөлім. Оқу құралы – Қостанай,  2016. –216б. 
 
ISBN 978-601-7385-59-0 
 
Оқу  құралы  Ежелгі  Шығыс  философиясынан  бастау  ала  отырып,  Батыс 
Еуропа,  Орыс  және  Отандық  философияларының  даму  тарихы  мен 
ерекшеліктеріне,  өзектілігіне  тоқталып,  философия  курсының  ең  негізгі, 
көкейкесті  деген  мәселелерін  қамтиды.  Әрбір  тақырыптардың  аяғында  өзін  – 
өзі  тексеруге  берілген  сұрақтар  мен  ''  Ойланыңыз  ''  атты  логикалық 
тапсырмалар,  реферат  тақырыптары  және  қолданысқа  ие  болатын  әдебиеттер 
тізімі берілген. Оқу құралы бакалавриаттың барлық мамандықтарына арналған. 
                               
                                                                                                                                   
ББК  87.3 я 73 
 
          А.Байтұрсынұлы 
атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеттің 
Ғылыми-әдістемелік кеңесінде ұсынылып және  бекітілді (Хаттама N----- ) 
 
 
ISBN 978-601-7385-59-0                                                               © Есбол Ғ.Ш. 
2016                                                                 Авторлық құқық заңмен қорғалған 
                                                                                              A11 rights are reserved. 
 

3 
 
Мазмұны 
 
 
Кіріспе......................................................................................................................4  
Әдебиеттерге шолу.................................................................................................5 
 
Философияның пәні 
 
1. Философияның пәні, мақсаты және қызметтері.............................................7 
                   
Философия тарихы 
2.Ежелгі дүние философиясы. Қазақтардың алдыңғы философиясы. Ежелгі 
шығыс философиясы. Антика философиясы....................................................24 
3.Ортағасырлық  Шығыс  және Батыс философиясы.......................................71 
4.Қайта Өркендеу дәуірі философиясы.............................................................107 
5.Жаңа дәуір философиясы................................................................................118 
6.XVIII ғасырдағы  Европаның Ағартушылық философиясы........................128 
7.Классикалық неміс философиясы...................................................................141 
8.XVIII ғ.соңы – XXI ғ.басындағы философиясы............................................160 
9.Қазақ философиясы..........................................................................................200 
 
 
 
 
 
  Қорытынды ………………………………………………………….......................218  
  Пайдаланылған әдебиеттер тізімі……………………………………....................222 
  Қосымша ………………………………………………………………...................223 
   
 
 
 
 
                                                                                                            
 
 
 
 
                                                                  
 
                                        
 
 
 

4 
 
Кіріспе 
 
         Философия  тарихы  туралы  ежелгі  заманнан  бері  Батыстық  және 
Шығыстық өркениеттердің ғұламалары көптеген еңбектер қалдырған болатын. 
Ұлы ойшыл – даналардың мұраларынан философия қосқан үлестері, сол кездегі 
көтерген әр елдің қоғамындағы әлеуметтік-саяси ахуалының  өзекті  мәселелері  
жайлы  тұжырымдамалар  мен  өміршең  идеялар  бүгін  де    мән-мағынасын 
жоғалтқан  жоқ.  Оларда    философияның  қоғамдық    сананың    ерекше    түрі  
ретінде    пайда  болуының  алғышарттарының  бастапқысы  мифология,  діннің, 
халықтың  қарапайым  санасының,  ғылымның    тигізген    ықпалы    терең  
сипатталған.          
        Бүгінде    адамзатты  XXI  ғасырдағы    нарық    дағдарысы    бір  жағынан  
қыспаққа  алғанда, екінші  жағынан  рухани  жүдеуліктен  және  пайдакүнемдік  
ниеттен      жер  –  жердегі  мемлекетаралық  (Палестина,  Сирия,  Аравия  т.б.) 
қарама – қайшылықтар  белең  алып  отыр.                   
Философия тарихын жете білу, сол кезеңдердегі ақылмандардың даналық  
тұжырымдарын  ой   елегінен  өткізіп,  адамның  өзін – өзі  тануға, қоғамдағы  
өз  орнын  анықтауға  мүмкіндік  береді. 
Философиядағы  құндылықтар  адамды  жағалай  қоршап  шектелген, 
толымсыз  болмыстан  тиістілік  әлеміне  ұмтылдырады.  Өйткені  адамның 
рухани өмірі сан-алуан ойлар мен болжамдарға, күнгірт және әсем сезімдерге, 
жоспарлар мен үміттерге т.с.с. толы. Адам өзін қоршаған нақтылы болмыстың 
шеңберінен әрқашанда шығып кетіп, әлі өмірде жоқ, бірақ тиісті болуы керек 
Дүниеге  жетуге  тырысады.  Сонымен  құндылық  әлемі  оның  өмірінің  мақсат-
мұраты мен мән-мазмұнына айналады 
Сонымен, философия, бір жағынан алып қарағанда, ғылымменен ұштасып 
жатса,  екінші  жағынан  оның  көркем  өнермен,  идеологиямен,  гуманитарлық 
біліммен,  күнбе-күнгі  сана  мен  моральдық  рухани  құндылықтармен,  тіпті 
мистикалық діни сезімдермен байланысты екенін байқаймыз. 
Өткен  ілімдерді және  қоғамды  жетілдірудегі  тәжірибелерді  сараламай,  
болашақты  құру  мүмкін  емес. Ондағы  мінсіз  қоғам  мен  сол    бағыттағы    
құнды  идеялар  бүгінгіге  мұрындық  болып,  түбегейлі  нәтижелерге  бастауды  
қамтамасыз  етеді.   
       Оқырмандарға  ұсынылып  отырған,  бұл  оқу  құрал  жоғарғы  оқу  
орындарының    барлық    мамандықтарының    күндізгі    және    сырттай    оқу  
бөлімдеріне,    философияға    қызығушылық    танытқан    көпшілік    қауымға  
арналған.     
Оқу  құралы    ЖОО    бағдарламасына    сәйкес  негізделген.  Тақырыптардың 
аяғында өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар,  реферат, кестелер,  “Ойланыңыз”  
деген  логикалық  тапсырмалар  берілген. 
 
 
 
 

5 
 
Әдебиеттерге шолу 
 
       Қазақ  философтары  Маркстік  парадигманың  (үлгінің)  шеңберінде,  әсіресе 
60  жылдары  үлкен  жетістіктерге  жетті.  Біршама  дарынды  жас  философтар 
жоғарыдан  түсірілетін  «тапсырмалы  тақырыптардан»    бас  тартып,  сол  кездегі 
саяси жағынан алғанда қауіпсіз логика саласына өз назарын аударады. Олардың 
айырықша көзге  көрініп,  дүниежүзілік деңгейге  көтерген философия  саласы  – 
ол диалектикалық логиканың категорияның құрылымын байытып, тереңдетуге 
арналған  зерттеулер  еді.  Бұл  зерттеулерге  аса  қомақты  үлес  қосқан 
Ж.Абдильдин  ,  А.  Нысанбаев,  М.Хасанов  және олардың  шәкірттерін  айтуға 
болады.  Философия  мен  жаратылыстану  саласындағы  байланыстағы  зерттеуге 
Қ.Рахматуллин,  М.Сабитов, З.Мұқашев, А.Балғымбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б. 
ғалымдар өз үлесін қосқан.  
        Неміс  классикалық  философиясының  (Г.Гегель,  И.Фихте)  қойған  адам 
мәселесі  оның  еріктігі  мен  жасампаздық  іс-әрекеті,  жаттану,  т.с.с  мәселелерін 
терең  талдап,  Маркстік  тұрғыдан  дамытқан  көрнекті  ғалым  Қ.Әбішевті  және 
оның шәкірттерін ерекше атауға болатын сияқты.  
        Қазақ  философиясында  ерекше  орны  бар  тұлға  –  А.Қасымжанов.  Ол 
алғашқылардың  бірі  болып,    Әл-Фарабидің  философиясын  зерттеп,  оны  өз 
халқымен  тағы  да  қауыштырды.  Сонымен  қатар  өз  халқының  тағдыры,  қазақ, 
жалпы  түрік  руханиятына  арналған  оның  еңбектері  –  ғалымнан  болашақ 
ұрпақтарға қалған асыл мұра.  
       Философияның  өзекті  салалары  саналатын  этика  ғылымының  отандық 
философиядағы  іргесін  қалаған    Г.Ақмамбетовті,  эстетика  бойынша 
Б.Қазыханова,  Қ.Нұрлановнаны  және  олардың  шәкірттерінің  қызметін  атап 
кетуге болады.    
        Соңғы жылдары қазақтың арғы тектерінің мәдениеті саласында мазмұнды 
еңбектерін 
жариялаған 
ғалымдардың 
қатарында 
М.Хасановтың, 
М.Орынбековтың,  Т.Ғабитовтың,  Ж.Алтаевтың,  Ардақ  Нұрғали,  т.б  есімдерін 
атап өтуге болады. 
    Қазақтың  ілкі  тектері  -  көне    түркілердің  дәстүрлі  мәдениетін  зерттеуде 
археологтар 
А.Бернштам, 
С.Толстов, 
С.Черников, 
А.Окладников, 
А.Х.Марғұлан,  К.Ақышев,  К.Байпақов  сияқты  ғалымдардың  еңбектерінен 
көптеген  мағлұмат  алуға  болады.  Түркілердің  ескі  жазуын  тауып,  олардың 
жұмбақ  сырын  шешуде  В.Томсен,  В.Радлов,  С.Малов  ізденістері  шешуші 
қызмет атқарды. 
    Ежелгі  түркі  тектестердің  дәстүрлі  мәдениетінің  негізгі  арналарына 
байланысты өте бағалы деректер батыс зерттеушілері М.Де Гротт, В.Еберхард, 
Г.Немет,  Л.Лигети,  С.Засс,  Ф.Алтхейм,  қытай,  жапон  ғалымдары  М.Лиу, 
К.Ширатори, түрік оқымыстылары Б.Үгел, А.Инан, И.Кафезоғлы еңбектерінен 
табылады. 
    Антропология  және  этнография  саласынан  В.П.Алексеев,  Ю.В.Бромлей, 
А.П.Окладников, О.Исмағұлов, А.Төлеубеав, Х.А.Арғынбеав сияқты ғалымдар 

6 
 
еңбектерінен  көне  қазақтардың  арғы  тектеріне  қатысты  мәліметтер  алуға 
болады. 
       Енді  әлеуметтік  философияға  келетін  болсақ,  қазақ  халқының  тарихына 
алғашқылардың  бірі  болып  философиялық  сараптау  жасап,  көшпенділіктен 
жаңа  өмірге  өту  үрдісін  мазмұнды  талдаған  Д.Кішібеков  болды.  Қазақ 
халқының ғасырдың аяғында тағы да өтпелі кезеңнен өту үрдісіне байланысты 
ғалым бүгінгі таңдағы өзгерістер сараптап, нақтылы да тиімді ұсыныстар берді.  
       Батыс  пен  Шығыстық  философия  тарихын  терең  талдап,  қоғам  мен  адам 
мәселесін  зерттеген    С.Мырзалының  еңбектері  зиялы  қауымға  белгілі. 
Қоғамның  әлеуметтік  құрылымын  терең  талдап,  бүгінгі  өтпелі  қоғамдағы 
әлеуметтік  рестратификация  (қайта  құрылу)  мәселесін  зерттеуге  қомақты 
үлесін  қосып  жүрген  М.Әженовті  және  оның  шәкірттерін  атаймыз.  Бұл 
тұлғаның  философиялық  кадрларды  дайындауға  қосқан  үлесі  де  ерекше. 
Қазақстанның  кеңес  заманында  «Халықтар  достығының  лабораториясына» 
айналуына  байланысты  ұлтаралық  қатынастарды  зерттеуге  ерекше  көңіл 
бөлінген  болатын.  Бұл  мәселені  зерттеуге  қомақты  үлес  қосқан  Н.Жанділдин, 
М.Сужиков,  А.Айталы,  Т.Сәрсенбаев,  Р.Әбсаттаров,  Н.Байтенова,  Н.Малинин 
және т.б айтуға болады. 
      Қоғамның  әлеуметтік  құрылымын  терең  талдап,  бүгінгі  өтпелі  қоғамдағы 
әлеуметтік  рестратификация  (қайта  құрылу)  мәселесін  зерттеуге  қомақты 
үлесін  қосып  жүрген  М.Әженовті  және  оның  шәкірттерін  атаймыз.  Бұл 
тұлғаның  философиялық  кадрларды  дайындауға  қосқан  үлесі  де  ерекше. 
Қазақстанның  кеңес  заманында  «Халықтар  достығының  лабораториясына» 
айналуына  байланысты  ұлтаралық  қатынастарды  зерттеуге  ерекше  көңіл 
бөлінген  болатын.  Бұл  мәселені  зерттеуге  қомақты  үлес  қосқан  Н.Жанділдин, 
М.Сужиков,  А.Айталы,  Т.Сәрсенбаев,  Р.Әбсаттаров,  Н.Байтенова,  Н.Малинин 
және т.б айтуға болады. 
      60-80  жылдары  қоғамдық  қатынастардың  нормативтік  табиғатын,  дәстүрлі 
мәдениеттің  даму  жолдарын  зерттеп,  өзіндік  ізін  қалдырған  көрнекті  ғалым 
Н.Сәрсенбаевті атау керек.  
      80  жылдардан  бастап  әлеуметтік  таным  методологиясын  дамытуға  өз 
қомақты үлесін қосқан, сонымен қатар отандық философия тарихын зерттеуге 
ат  салысып  жүрген  ғалым  А.Қасабек-зиялы  қауымға  жақсы  таныс.Осы  кезде 
ғылыми -техникалық  революция   және тұлғаның дамуына  Ә.Тұрғынбаевтың 
біршама нәтижелі еңбектері жарық көрді.    
Зерттеудің  нәтижелері  мен  қағидалары  қазақ  халқының  рухани  –мәдени 
ізденістерін,  дәстүрлі  дүниетанымын  саралап,  бір  жүйеге  келтіру  мақсатында 
қолдана  алады.  Зерттеу  жұмысының  негізгі  мәселелері  мен  тұжырымдары 
Қазақстандағы мәдениеттану ілімін дамытуға себебін тигізе алады, жоғарғы оқу 
орындарында оқылатын  «Философия»   пәнін жетілдіруге көмегін тигізеді деп 
ойлаймыз. 
 
 
 

7 
 
 
1 семинар.  Философияның пәні,мақсаты және қызметтері 
 
1.Философия пәнi. 
2.Қоғамның 
рухани  өмiрiндегi  философияның  орны  мен  рөлi. 
3.Дүниетанымның  тарихи  формалары  ретiндегi  мифология,  дiн  және 
философияның арақатынасы. 
4.Философияның функциялары. 
 
 
Философия пәні. 
 
Философия пәнін  анықтау үшін біз жалпы ғылымның шығу тарихына көз 
жіберуіміз керек. Онда біз тарихи өндіргіш күштердің дамуы, ой еңбегінің дене 
еңбегінен бөлінудің негізінде алғашқы ғылыми түсініктердің пайда болып (жер 
өңдеу,  оған  су  әкелу,  геометриялық,  математикалық  түсініктерді,  мал  бағу, 
көшіп-қону, жұлдыздар мен планеталарға, айға қарап, олардың қозғалуы, жерге 
тигізетін  әсерлері  жөніндегі  білімдердің  негізінің  пайда  болуына  әкелді), 
мифологиялық  және  діни  көзқарастың  бірте-бірте  алшақтап,  Дүниеге  деген 
ақыл-ойға  негізделген  білімді  тудырғанын  атап  өтуіміз  керек.  Негізінен 
алғанда,  бұл  алғашқы  өмірге  келген  білімнің  синкретикалық  табиғатын  атап 
көрсеткен жөн - ол әлі философия, ия болмаса физика, психология т.с.с. емес, 
оның  ішінде  барлық  болашақ  Дүниеге  келген  ғылымдардың  ұрығы  болса 
керек.  
Көне  грек  топырағында  бұл  алғашқы  білімге  философия  деген  атау 
беріліп,  ол  шынында  сол  кездегі  барлық  дүние  зерттеудегі  пайда  болған 
ғылымның  алғашқы  деректері  мен  тұжырымдамаларын  өз  бойына  сіңірді. 
Сонымен  қатар,  философияның  өз  табиғатына  тән  сұрақтары  да  пайда  бола 
бастайды.  Олар  –  Дүниенің  негізінде  не  жатыр?  Адам  –  ол  кім?  Ақиқат, 
Ізгілік,  Әсемдік  дегеніміз  не?  т.с.с.  сұрақтар.  Бұл  Дүние  жөніндегі  шегіне 
жеткен ең жалпы сұрақтар пайда болып, өзінің мазмұнын ғасырлар өткен сайын 
тереңдете түсті 
Орта ғасырларда дінге, діни сезімге басым орын берілгенімен, философия 
пәні жөніндегі Көне Замандағы қалыптасқан көзқарас сол күйінде қала берді. 
Алайда,  бұл  жағдай  дүниеге  Жаңа  дәуір  келе  өзгере  бастайды.  Ол, 
біріншіден,  философиялық  ой-өрістің  діннен  бас  дербестік  алуы;  екіншіден, 
капиталистік  қарым-қатынастардың  дамуының  арқасында  өндіргіш  күштердің 
жаратылыстану  ғылымдарын  жандантып,  олардың  дербес  сала  ретінде 
қалыптасуына әкелуі. Сонымен, ғылымның қалыптасып, сала-салаға бөлінуі 
(дифференциация), бірте-бірте ғылыми салалардың түйіскен жерлерінен жаңа 
пәндердің пайда болуына әкелді (интеграция). 
Тарихи 
философияның 
ғасырлар 
бойы 
“натурфилософиялық 
мәселелермен

  айналысу  себебі  –  жеке  ғылымдардың  дербес  пән  ретінде  өмір 
сүре  алмауы;  сондықтан  философия  жаратылыстану  мен  әлеуметтік  ғылыми 

8 
 
деректерді  бойына  жинап,  соларды  сараптап,  өз  ішінде  бірте-бірте  дамытуға 
мәжбүр  болды. Философия өзіне тән шегіне жеткен ең жалпы мәселелерді 
ешқашанда сыртқа қалдырған жоқ. Сонымен жеке ғылымдардың қалыптасу 
жолында, 
философия 
да 
өзін 
ауырлататын 
натурфилософиялық 
мәселелерден  құтылып,  өз-өзіне  бірте-бірте  келе  берді.  (natura  –  табиғат, 
философиялық ой-өрістегі табиғат жөніндегі тұжырымдар). Ғылымның тарихи 
қалыптасуы жөнінде толығырақ (1 (14-18 б.б.) оқыңыз. 
Философияның  пәні  Дүние  мен  адам  арасындағы  жүйедегі  шегіне 
жеткен ең жалпы байланыстар мен қатынастар жиынтығын құрайды. Бұл 
ең  жалпы  жақындағанда  ғана.  Бұл  қатынастар  мен  байланыстарды  әрі  қарай 
сараптап тереңдетсек, онда оның көп қырлылығын көреміз. 
Ең бірінші философия пәнінің метафизикалық онтологиялық қыр-сырын 
атап  өтуіміз  керек  (ontos  –  грек  сөзі,  барлық,  болу;  logos  –  ілім,  болмыс 
жөніндегі  ілім).  Оған  мынандай  сұрақтарды  жатқызуға  болар  еді.  Дүниенің 
негізінде не жатыр? Ол шектелген бе, я болмаса шексіз бе? Мәңгілік, я уақытша 
ма? Дүниенің өмір сүруінің ішкі мақсат-мұраты бар ма, ол не үшін жаратылған? 
Адамзат не үшін жаратылды? Адам болмысының мәні неде?  Қоғам болмысын 
анықтайтын заңдар бар ма? т.с.с. 
Философия  пәнінің  екінші  үлкен  мәселелері  –  ол  оның  гносеологиялық 
жақтары (gnosіs – грек сөзі, -тану, білу). Оған мынандай сұрақтарды жатқызуға 
болар еді. Біз кімбіз және Дүниедегі алатын орнымыз қандай? Адамның ақыл-
ойы  мен  зердесінің  табиғаты  неде  және  ол  Дүниенің  ішкі  сырын  аша  ала  ма?  
Ақиқат, шындық дегеніміз не?  Сезімдік пен ақыл-ойдың ара қатынасы қандай? 
т.с.с. 
Философия  пәнінің  ажырамас  мәселелерінің  бірі  -  ол  оның 
аксиологиялық,  яғни,  құндылық  жақтары,  құндылық  әлемін  сараптау.  Оған 
шындық,  әсемдік,  ізгілік  дегеніміз  не?  Адам  өміріндегі  еріктік,  әділеттілік, 
теңдік,  жақсылық,  өлшем,  парасаттылық  т.с.с.  құндылықтар  қандай  орын 
алады? т.с.с.  
Философия  пәнінің  келесі  жағы  –  ол  оның  праксеологиялық, 
прагматикалық  мәселелері  (praktіcos  –  грек  сөзі  –  белсенді,  іс-әрекетшіл;  
pragmatos  –  грек  сөзі,  -іс-қимыл).  Өйткені,  адам  Дүниені  тану  барысында  тек 
қана  оны  ой-өрісімен  қамтып  қана  қоймай,  өз  іс-әрекеттерімен  түйістіріп, 
Дүниеде бұрынғы-соңғы болмаған жаңа нәрселерді, құбылыстарды тудырады.  
Адам  мәселесі  әсіресе  ХХ  ғасырдағы  ойшылардың  философиясында  аса 
үлкен  орын  алды.  Адам  –  кім?  Ол  рух  па,  я  болмаса  дене  ме?  Ол  не  үшін 
Дүниеге  келді?  Адамның  басқа  тіршіліктен  айырмашылығы  қандай?  Адам 
өмірінің  мән-мағынасы  неде?  Ол  өлімнен  аттап  өтіп  өлместікке  жете  ала  ма? 
Адам ғарышта жалғыз ба, я болмаса басқа рухани пәнделердің біреуі ғана ма? 
т.с.с. сұрақтар философия пәнінің антропологиялық жағын көрсетеді. 
 
Философия - ғылым әлде өнер ме ? 
 

9 
 
Философияның    басқа  өмірге  деген  көзқарастардан  айырмашылығы  – 
оның  рационалдығында  (ratіo  -  латын  сөзі,  -ақыл-ой).  Жалпы  алғанда, 
философия қоғамдық сананың ғылыми саласының шеңберінен шығып кетпеуге 
тырысады, осы мақсатқа жету үшін  өзінің категориалық (categorіa - грек сөзі, 
белгі,  пікір  айту,  айыптау)  бүкіл  ғылымның  жетістіктеріне,  адамзаттың 
мыңдаған  жылдық  өмірден  алған  тәлім-тәжрибесіне  негізделген  жүйесін 
қалыптастырады. 
Біріншіден,  философиялық  категориялардың  (ұғымдардың)  шегіне 
жеткенше жалпылығын атап өтуге болар еді. Олар болмыс пен ойлаудың ең 
маңызды  және  мәнді  терең  байланыстары  мен  қатынастарын  көрсетеді.  Жеке 
ғылымдар тек қана Дүниенің белгілі бір бөлігін ерекше объект ретінде қарап, 
соның мәнді байланыстары мен қатынастарын зерттейді (objectum - латын сөзі, 
-зат). 
Екіншіден,  философия  басқа  ғылымдар  сияқты  ғылыми  деректерді 
пайдаланады.  Бірақ,  философиялық  деректердің  айырмашылығы  –  ол  жеке 
ғылымдарда  сарапталған, белгілі бір  теоретикалық  орта  деңгейге  көтерілген 
білімді  дерек  ретінде  қорытады.  Әсіресе,  бұл  философияның  онтология  және 
гносеология  (эпистемология)  салаларына  тән  нәрсе  (ontos  -  грек  сөзі,  -болу, 
өмір сүру), (gnosіs – грек сөзі, -білім, таным). 
Үшіншіден, 
философияда 
ғасырлар 
бойы 
жиналған 
сан-алуан 
теоретикалық жүйеге келтірілген көзқарастарды кездестіруге болады.  
Философияда  сонау  көне  заманда  қойылған  метафизикалық  сұрақтар  осы 
күнгі  ұрпақтарды  да  тебірентеді,  оларға  әр  дәуір  өзіндік  жауабын  ұсынады 
(metaphysіca – грек сөзі,  -физикадан кейін, яғни болмыс жөніндегі тәжрибенің 
шеңберінен шығып кететін мәселелер)                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                      
Оқырманның  байқағанындай,  философия  статусы  (status  –  латын  сөзі,  -
орын)  жеке  ғылымдарға  қарағанда  анағұрлым  кеңірек,  сондықтан  Батыс 
елдерінде  философияны  тіпті  өнер  саласына  жатқызатыны  мәлім  (the  Art  – 
ағылшын сөзі, - өнер). 
Мысалы,  А.Шопенгауер  философия  ғылымының  кемшіліктері  –  оның 
ғылым  жолымен  дамуында,  ал  шынында  философия  көркемөнердің  бір  түрі 
ғана,- деген пікір айтқан болатын. 
Егер  біз  философияны  көркемөнер  саласымен  салыстырсақ,  онда  біз 
олардың бір-бірімен біршама көп ұқсас жақтарын ашуымызға болады. 
Жоғарыдағы  көрсеткендей,  философия  саласында    қызмет  еткен  әр  ірі 
тұлға  осы  ғылымның  тарихында  өзінің  ерекше  дүниесезімі,  дүниетүсінігі, 
көзқарасымен  ерекшеленіп,  ешқашан  бұрын-соңғы  қайталанбас  орын  алады. 
Өнер  саласындағы  туындылар  да  бір-бірін  қайталамайды,  онда  өнерпаздың 
дүниеге  деген  тұлғалық-сезімдік  қарым-қатынасы  өзгеше  болып  көрініп 
тұрады. 
Философиядағы  әрбір  тұлға  өзгеше  орын  алғаннан  кейін,  біздің 
алдымыздағы  таңдау  мәселесі  пайда  болады.  Философияда  талғамдық  бар,. 
И.Фихтенің  айтқанындай,  философиялық  жүйені  таңдау  -  адамның  өзінің  кім 
екеніне байланысты, өйткені, философиялық жүйе соны жасаған адамның жан-

10 
 
дүниесі  арқылы  жанданған.  Бұл  жағынан  алып  қарағанда,  -  философия 
көркемөнерге ұқсас. 
Философияны  өнерге  жақындататын  келесі  мәселе  –  Дүниенің