Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

380 

 

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің аға оқытушылары

 

 

Оқушылардың оқуды ҿте жеңіл жҽне мазмұнды қабылдаудың кҿптеген 

ҽдістері  бар.  Соның  бірі    тапсырманы  орындаған  кезде  оқушыларды 

белсенді дем алуға үйрету. 

  Белсенді  дем  алыстың  ең  тиімді  түрі:  қысқаша  дене  жаттығуларын 

жасау. 

Олар денешынықтыруда сергіту сҽттері деп аталады. 

Бұл жҿнінде не білі керек. Ұзақ уақыт жұмыс істеп немесе жазу жазған 

жағдайда оқушы тез шаршау салдарынан жұмыс қабілеті тҿмендейді. 

Сонымен қатар бұлшық ет шаршауы күшейеді, дене бітімі қисаяды, бас 

кеудеге түсіп, иық бүгіліп арқа бүкірейеді [1, б.2]. 

Ұзақ отырып жұмыс жасап, жазу жазып немесе ұйқыдан тұрғанда тұлға 

ҿзгерістері  пайда  болады,  қан  айналу  қан  айналу  жұмысы  нашарлайды, 

соның салдарынан ағзаның басқада қызметі тҿмендейді. 

Баланың денсаулығы үлкен ҿзгерістерге тап болады. 

Оны  болдырмау  –  белсенді  демалыс,  ой  жұмысын  дене 

жаттығуларымен ұштастыру арқылы іске асырылады. 

Сонымен қатар кҿптеген бұлшық ет топтарына  (қол, аяқ, дене) тиімді 

жаттығулар іріктелініп алынады. 

Олар қан айналымының қызметін, дем алуды жақсартады. 

Олар  қозғалыс  белсенділігі,  бойды  сергіту,  кҿзді  дем  алдыру  арқылы 

жүзеге асады. 

Дененің  жетіліп,  мүшенің  дұрыс  қалыптасуы  үшін  күнделікті 

жаттығуларды неден бастау керек. 

Ұйқыдан  оянғаннан  кейінгі  тіршіліктің  алғашқы  бастамасы  – 

таңертеңгі  бой  жазу  жаттығуларды  орындау  болып  табылады.  Бұл 

жаттығуларды қанша уақыт ішінде орындап шығуға болатының кесіп айту 

қиын. Бірі оны 20 – минутта орындалса, бірі одан аз не кҿп уақыт жұмсауы 

мүмкін [2, б.2]. 

Дегенмен,  таңертеңгі  жаттығуларға  бҿлінетін  уақыт  15  –  20  минуттан 

аз болмағаны жҿн. 

Мүмкін  болса,  таңертеңгі  бой  жазу  жаттығуларын  далада,  таза  ауада 

ҿткізген абзал. Ҽр сабақтан кейінгі үзілісте оқушылардың аулаға шыққысы 

келеді. Оның себебі – дененің биологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ету 

болып табылады. 

Сондықтан  кҿздің  қызметінің  жұмысы  тҿмендеуі  мүмкін.  Сол 

себептерді болдырмас үшін сабақ үстінде  1  – ден, 3 – минуттық уақытты 

бҿліп сергіту жаттығуларын орындаған жҿн [3, б.2]. 

Бұл    -  қысқа  белсенді  –  сергіту  сҽттері  деп  аталады.  Жаттығу  ҽдетте  

керіліп  –  созылудан  басталады,  күрделілеу  жаттығулар  орындалады. 

Жаттығулар  орындықта  отырып,  орындықтың  жанында  орташа  немесе  

баяу  екпінде  орындалады.  Ол  пайдалы  тҿзімді  жүріс  –  сабақтың  негізгі 

мазмұны болып табылатын қысқаша дене жаттығуларын ұсынамын. 

381 

 

Кҿзге  арналған  жаттығулар:  Егер  кҿздің  шаршағаны  байқалса  онда 

бірнеше жаттығулар жасау түрлерін ұсынамын [4, б.2]. 

1.

 

 Қас  пен  кҿздің  арасын  дҿңгелете  отырып  бір  қалыпты  күйде 

массаж жасау қажет; 

2.

 

 Кҿзді жұмып  20 – секундтай отыру қажет; 

Қысқаша дене жаттығуларының түрлері: 

1. Денені дұрыс жағдайда бір қалыпта ұстау; 

2. Қолды иыққа қойып аяқтың үшымен жүру; 

3. Қол екі жақта, денені оңға,  солға бұру жҽне артқа алдыға еңкейту; 

4.  Қол екі жақта, денені оңға, солға бұру 5 – 6 рет қайталау; 

5.  Қолды  алға,  артқа  қою,  отырып  –  тұру  5  –  6  рет  қайталау.  Босаңсу 

аяқты сілкілеу 5 – рет қайталау; 

6. Тік тұру, денені оңға, солға бұру 5 – 6 рет қайталау; 

7. Еркін тұру. Қолдың бұлшық етін сілку 1 – 20 секунд; 

8. Тік тұру 30 секунд; 

9. Аяқтың ұшымен тік тұру. Қол жанда, жоғары тарту, Б.Ж. келу  4 – 8 

рет қайталау; 

10. Қолды алдыға, артқа айқастыра айналдыру 5 – 6 рет; 

11. Отырып тұру, 5 – 6 рет қайталау; 

12. Еңкею, саусақтың үшын еденге жеткізу, 5 – 6 рет қайталау; 

13. Жартылай отырып, бір аяқпен 2 – 4 секунд аралықта тұру; 

14. Тік тұру аяқты созу бүгіп отыру, велосипед тебу еркін [5, б.2]. 

Жаттығу  қысқа  жҽне  нақты  болуы  тиіс.  Осы  жаттығуларды  сабақ 

үстінде  жасатып  біз  тапсырмаларымызды  тҿзімділікке,  шыдамдылыққа 

сабаққа деген кҿз қарасын арттырамыз деген ойдамыз. 

 

Резюме 

 

Очень  много  способов,  по  которым  ученики  могут  очень  легко  усваивают  учебу. 

Один из способов, это учить учеников правильно дышать во время выполнения задании. 

Самый  лучший  способ  правильно  дышать:  делать  простые  упражнения.Это  в 

физкультуре называется физ минутка. 

 

Summary 

 

Go to read Students methods, increased that to accept very easy and maintenance. In that 

time,  when  first    executed  task,  students  actively  tobreathe  That  to  teach.Active  breathing 

distant same advantageous kind: to do that a body exercise short.Moments of them bolstering 

up courage on денешынықтыруда named talk. 

 

Пайдаланған ҽдебиеттер 

 

1.Егорова И.М. / / «Денсаулық зор байлық» МН: ВЭВЭР, 2006. – 160 бет. 

2.Кирилла И / / Энциклопедия жинағы жҽне электрондық нұсқа. 

3.Поляков В.А. / / Психология М: РНАУМПКЛ, 2006. – 327 бет. 

4.Ұ.Ж. Мухаметжанов.,// Денешынықтыру жҽне спорт 2006. – 78 бе 

 

382 

 

ӘӚЖ:  37.01.

 

 

 

Педагогикалық әдеп және кіші жастағы оқушылардың этикетін 

қалыптастырудың әдістері 

 

Исаева К.Ҽ. 

 «Сырдария» университетінің доценті 

 

Ҽдеп  ҽрқашан  басқа 

адамдарға, 

шҽкірттерге,  ата-аналарға, 

ҽріптестеріне  қанағатшылық  сезім,  сенім  ұстамдылықпен  сыпайылық 

кҿрсетіп,  ҿмірдің  ережелерін  ҽдептілікпен  сақтау.  Ол  үшін  кіші  жастан 

оқушылардың этикетін қалыптастыру қажет. 

Кіші жастағы оқушылардың этикетін қалыптастырудың оқу үрдісінде 

алған білімдерін ақиқаттығының процесі ретінде де, оқушыларды белсенді 

шығармашылық  еңбекке  даярлаудың  құрамы  ретінде  де  кҿрінеді, 

ҽдептілікке үйретеді. 

Кіші жастағы оқушының оқу үрдісінде талдау тұжырымдарды ҿмірде 

тексеру барысында оқушылар этикетін дамыту үлкен орны алады. 

Кіші  жастағы  оқушыларды  жаңа  сабақтың  оқу  материалдарын 

үйренуде білім қорын қолдану, тереңдету арқылы қарым - қатынас ҽдебін 

нығайту, этикетті шыңдау қажет болады. 

Ҽдеп  жҽне  кіші  жастағы  оқушылардың  этикетін  сапаландыру  оқыту, 

тҽрбиелеу  ҽдістемелері,  ұстанымдарын  орындау  арқылы  жүзеге 

асырылады.    Кіші    жастағы    оқушылардың    бойында  этикетті    сақтау, 

орындауды білім   беру мен дағдыларды қалыптастырудың негізгі құралы 

қайталау мен жаттығулар болуға тиіс. 

Ҽдеп  жҽне  кіші  жастағы  оқушылардың  этикетін  қалыптастырудың 

ҽдістерге қойылатын талаптары: 

1.Оқу  сабақтарын  уақытылы  оқыту,  ҽсіресе  кіші  жастағы  оқушылар 

үшін  сабаққа,  пҽнге  қатысты  оқу  материалдарын,  дидактикалық 

жабдықтар, типтік бағдарлама, оқу ғылыми - ҽдістемелік ұсыныстар, үлгі, 

оның тҽжірибе талаптарын толық пайдалану. 

2.Оқу  үрдісінде  ҽрбір  оқушыға  лайықты  тапсырмалар  беру, 

жаттығулар  жасау,  жақсы  оқитын,  тапсырманы  орындайтын  шҽкірттерге 

күрделі,  үлгермегендеріне  жеңілдеу  тапсырмаларды  алдын  —  ала 

жоспарлау арқылы ҽдепті, тҽртіпті арттырамыз. 

3.Кіші  жастағы  балаларға  мүлдем  тіл  тигізуге,  қол  жұмсауға, 

қорқытуға  ҽсте  болмайды.  Ең  дұрысы  жеке  тапсырма  беруің  қажет  болса 

кҿмектесіңіз,  дұрыс  бағыттауға  бұрыңыз.  Бұл  жақсы  шҽкіртке  ұнайды, 

сізге бала үйренеді, ҽдетте нҽтижелі болады, этикет артады. 

4.  Ҽсіресе  кіші  жастағы  оқушылардың  болымсыз  тҽртіп  бұзған 

қиялына  кҿңіл  аудара  бермеңіз.  Ұстаз  ұстамды,  байсалды  болса  ғана 

ескертулері  азаяды,  мҽселе  оқушыны  оқу  іс-ҽрекетіне  қалыптастыру, 

бҽрінің  шамасына  қатысты  топтама  даярлау,  шҽкірттердің  ҽр  сҿзіне  мҽн 

беріп, жауапсыз қалдырмау. 

383 

 

5.Сыныпта    тҽртіп      орнатуға    басқа    адамдардан      кҿмек    сұрау 

дҽрменсіздік,    басқа    біреудің    кҿмектесуі    пайда    келтірмейді.  Тҽртіп 

бұзушыны  сынып  оқушыларының  кҿмегімен  тҽртіпке  келтіру,  міне  бұл 

этикет.  Тҽртіптің  қалыптан  шығуы  іс  -  ҽрекеттің  дұрыс  болмауынан, 

ҽдептілік 

пен 

ҿзімшілікті 

сақтамаудан, 

сабақтың 

тиімділігінің 

тҿмендеуінен. 

6.Бүкіл сыныппен немесе олардың басым кҿпшілігінен айтыс-тартысқа 

түспеңіз, егер ондай жағдай бола қалса, оны ұзаққа созбай келісімге келу 

қажет. Ҽдептілік дегеніміз сыныпқа білім беру, тҽрбие жұмысын жүргізу, 

жұмысты ғылыми ұйымдастыру, ҽдеп пен этикаға жол беру. 

7.Мына  қағиданы  есте    сақтаңыз:  кінҽлағаннан  гҿрі  мақтауға  бейім     

тұрған  жҿн,  мүмкіндігінше  сабақ  ҿту  үрдісін  ұйымдастырудың  негізгі 

формасы, олай болса сабақ жасау, ҿтілуіде тиісті ҽдеп пен этикаға негіздер 

қаланады. 

Ҽдеп пен кіші жастағы оқушылардың этикетін қалыптастыруға тҽрбие 

сабақтарын  ҿткізудің  ықпалы  мол.  Тҽрбие  сабақтарына  кіші  жастағы 

оқушылар  дайындалу  барысында  ҿздері  қарым  -  қатынастар  жасайды. 

Олар  ҿз  міндеттерін  нақты  орындауға,  тҽртіп  пен  дҽрежелерді, 

заңдылықтарды  қатаң  сақтауға  ҽрекеттенеді.  Міне,  мҽселені  дер  кезінде 

орындау, мұқият тапсырманы жүзеге асыру сҿзсіз ҽдептілікке тҽрбиелейді, 

білім береді, қайталаулар этиканы сақтауға баулиды.  

Ҽдеп  пен  этика  ҿэара  байланысты,  бҽрі  мінез  -  құлықтың  жақсы 

кҿріністері  мен  адамгершіліктің  сан  алуан  үздік  белгілері мен  нормалары 

туралы ойлар, идеялар жиынтығы. 

Этика  сҿзі  «ҽдеп»  деген  мағына  береді.  Ҽдеп  сақтау  —  қазақ 

халқының  тарихи  қалыптасқан  қоғамдық  санасының  кҿрінісі,  ҽлеуметтік 

тҽртіптің, борыш пен міндеттің заңды айғағы. Қазақ халқының ҽдеп сақтау 

дҽстүрі  ешбір  тапты,  ұлтты,  нҽсіл  мен  жыныс  айырмашылықтарын 

алаламайды.  Ҽдеп  сақтаудың  ҽлеуметтік  мҽні  зор.  Ҽдеп  сақтау-этикет, 

яғни  мінез  -  құлық пен қарым  –  қатынастың,  қалыптасқан  сапалылықтың 

ережесі. Ол ереже бұзылса, халықтық дҽстүр де бұзылады, ұлттық намысқа 

нұқсан  келеді.  Ҽдеп  сақтаудың  психологиялық  ҽсері  де  мол.  Ҽдептілік, 

имандылық,  кішіпейілділік,  кҿпшілдік  деген  сҿз.  Қазіргі  таңда  ҽр  балаға 

жеке  бағытталған  тҽсіл  керек,  бала-жеке  тұлға,  онымен  ҽрқашан  санасу 

керектігін  айтуда.  Ал  біздің  ата-бабамыз  о  бастан  -  ақ  ҿз  қалауынан 

адамгершілік  мақсат  -мүддеге  сҽйкес  ҽдептілікті,  ҽдеп  сақтау  жүйесін 

қалыптастырған.  Баланың  қателігін  жұрт  алдында  жария  етіп, 

масқараламай-ақ жекелеп, тұспалдап мысалдар арқылы дана түрде жеткізіп 

отырған. 

Мектепте  ҽдеп  сақтау  дҽстүрі  оқушылар  ережесімен,  тҽрбиелік 

жұмыстармен байланыстырылады. Ҽдеп сабағы ҿткізіледі. 

Қазіргі таңда қоғам да, қоғамдық кҿзқарастар да күннен күнге ҿзгеру 

үстінде,  ҽрі  бұқаралық  ақпарат  пен  қарым  -  қатынас  құралдарының 

жұмысындағы барлық шектеулердің алынып ақпарат тарату екендігіне кең 

жол  ашылуы,  балалардың  сана  сезімі  мен  рухына  ҽсер  етуде.  Қазақ  бола 

384 

 

тұра, қазақ тілін ұмытып, ата - бабамыздың салт дҽстүрі, ҽдет - ғұрпынан 

ажырап  қалған,  шетелдік  компьютерлік  ойындар  мен  қатыгездікке 

құрылған фильмдердің еркінде кеткен жастарымызды қайтсек дұрыс жолға 

саламыз? Бүгінгі таңның ойландыратын сұрақтарының бірі болып отыр. Ең 

алдымен  таза  жанды,  иманды,  арлы,  намысты,  ұлтын  жҽне  ұлттық 

құндылықтарды  сүйетін  тұлға  тҽрбиелеуге  ұмтылуымыз  керек.  Осы 

мақсатта біздің педогогикалық ұжымда жұмыстар жүргізіліп келеді. Ҽдеп - 

ол адамның ҿмірінің тҽрбиелілігін, білімділігін, адамгершілігін кҿрсететін 

қажетті мҽнді белгі.  

Балаларды  тек  оқулықтармен  ғана  шектемей,  ұлы  ғұламалардың 

даналық сҿздерін, мақал - мҽтелдерді, ақын - жазушыларды, ҽртүрлі ҽлем 

жаңалықтарын  таныстырып  отыру  керек  деп  ойлаймын.  Кіші  жастағы 

оқушылардың этикетін арттыру даму дҽрежесінің сапалық кҿрсеткіші. Ҽл-

Фарабидің ҿнегелі ұстаз жҽне ҽділ билеушіге лайық деген 12 ізгі қасиеттері 

бар: 

1.Олардың  тілдері  ерекше  жетілген,  түрлі  іс  -  ҽрекеттерді  нҽтижелі 

орындауға бейім болуы; 

2.Нені болса да жақсы түсініп, тез тұжырымға келе алатын болуы; 

3.Ҿзінің түсініп - сезгенін, кҿрген - білгенін есіне жақсы сақтай алатын 

болуы; 

4.Кҿреген ойлы талғампаз адам болуы; 

5.Ойын анық, дҽл жеткізіп, кҿркем сҿйлеп шешен болуы; 

6.Ілім  -  білім  мен  оқу  -  ғылымды  жан  -  тҽнімен  сүйетін,  ұңғыл  -

шұңғылы кҿп ой бейнетін лҽззат санайтын болуы; 

7.Қайда жүрсе де ҿте ұстамды болуы; 

8.Ҿтірік  -  ҿсекті,  мылжыңдықты  жек  кҿріп,  керісінше  шындықты, 

ҽділдікті бар ынтасымен сүйе білуі; 

9.Ҿр кеуделі, жаны мен арын бірдей кіршіксіз ұстауы; 

10.Мал  -  мүлікке,  дүние  жиһазға,  мҽнсіз  ұсақ  тіршілікке 

қызықпаулары; 

11.Табиғатынан ҽділ, шынайы шыншыл болуы; 

12.Басқаға  дау,  ҿзіне  қиянат  келтірерлік  қыңыр  -  қиқар    болмай 

ҿздерінше, ҽр кез байыпты шешімге келе алатын, батылдық қатар жүретін, 

қорқыныш пен үрейге жол бермейтін адам болуы [1,18-б.].                      . 

Ҽдептанудың  мақсаты,  жас  жеткіншектерге  ҽдепті  болу  дегеніміз, 

қоғамның  баға  жетпес  байлығына  айналу,  ол  —  адамды  адам  ретінде 

жасына  қарамай  сыйлау,  бағалау,  құрметтеу,  ҽділдікке  бас  ию, 

парасаттылық. 

Ҽдеп  пен  кіші  жастағы  оқушылардың  этикетін  қалыптастыру 

ҽдістемесінің негіздері: 

1  Оқу  материалдарын  теориялық  тұрғыдан  терең  білу,  оны  үнемі 

тұжырымдау; 

2  Оқу  үрдісінде  іс  -  тҽжірибелік,  іскерлік,  икемділік,  дағдылылық, 

ҿзінің жете білуі, ҽдептілігі; 

385 

 

3  Оқу  - ҽдістемелік біліктілігі, ҿзінің ҽдістері арқылы толықтыру, ең 

нҽтижелерін пайдалануы; 

4  Кіші  жастағы  оқушылардың  болашағынан  үміт  болуы,  адал,  нҽзік 

жандар-  олар  –  балалар,  пҽк  адамдар  балалар  екендігіне  сай  құрметте, 

тҽрбиелеу, оқытуға жүрек жылуын беріңіз; 

5    Жалпы  ҽдеп,  мейірімділік,  ізгіліктілік,  ҽділеттілік  болашағынан 

үміті болу, жауапкершілікпен еңбек ету - ұлы мұратым мен мақсатым деп 

білу. 

Ҿз  ҿмірін  адамзаттың  ең  маңызды  ісіне-жас  жүректерді  тҽрбиелеу 

ісіне  арнаған  ҽр  адам  педагогикалық  шеберліктің  ажырамас  құрамдас  бір 

бҿлігі  болып  табылатын  ҽдепті  меңгеру  аса  қажет.  Педагогикалық  ҽдеп 

арқылы  кіші  жастағы  оқушылардың  этикетін  қалыптастыру,  асыл 

қасиеттерін  тҽрбиелеу  болашағымыздың  іргесі  берік  екендігіне  сенімді 

ұялатады. 

Кішіпейілділік,  қарапайымдылықты  адамның  барлық  іс-ҽрекетінен, 

қимыл  -  қозғалысынан,  ҿзін  ұстауынан,  мінез  құлқынан,  тҽртібінен, 

сҿзінен, ең ақыры, киген киімінен де аңғаруға болады. 

Кішіпейілділік  ҿзге  адамдарды  сыйлаудан,  олармен  қарым-қатынас 

жасаудағы 

қарапайымдылықтан, 

басқалардан 

ерекшеленуге 

ҽрекеттенбеуден,  ҿзінің  қызметін  дабырлап  марапаттамаудан  кҿрінеді. 

Ондай  адамның  сҿзі  ұстамды  келеді,  ҿзінің  сезімін  басқаларға  білдіруге 

асықпайды,  қарым  -  қатынасында  тұрақтылық  басым  болып,  аума 

тҿкпелікке  жол  бермейді.  Бірақ  мұның  барлығы  қандай  жағдайда  да  ҿз 

пікірін  ашық  айтуға  кедергі  келтірмейді.  Ҿйткені  ол  ҿзіне  де,  ҿзгеге  де 

жоғары  талап  қояды,  ол  ҽдептіліктің  нҽтижесі.  Бастауыш  сыныптан  сезу 

ҽдептіліктің  негізгі  мінез-құлықта  болатындығын  байқату  тҽрбиенің 

ықпалынан. Жас ұрпаққа білім             мен тҽрбие беру арқылы білімді, 

парасатты  ояту  ҽдепті  болашағымызды  дамыту,  Отанын,  елін,  ұлтын 

сүйетін,  ата-ананы  қадірлейтін,  кішіге  ертең  қамқор  болатын,  ұлттық 

намысы бар, ұлтжанды азамат тҽрбиелеу. 

«Жақсы адам болып қалыптасу үшін жаратылысынан гҿрі жаттығудың 

рҿлі  зор»  -  деген  ежелгі  грек  философы  Демокрит  тҽрбие,  үлгі  ҿнеге 

ҽдептілікке жеткізгенді толықтыру мақсатын кҿздейді.» - деп Аристотель - 

ҽлемнің  бірінші  ұстазы,  ойшыл  даналығын  білеміз[2,39-б.].  Адамшылық 

жҽне  ҽдеп  адамның  жоғары  қасиеті  белгілі  деп  халқымыз  түйіндеме 

жасаған,  сондықтан  ұлттық  салт-дҽстүрді  жастардың  ойына  сіңіруді 

жүйелі жүргізуді ұсынған. Адамгершілікті, парасаттылықты, саналы мінез 

құлықты  балаларды  ҽдептілікке  тҽрбиелеуді  жасаған.  Этиканы  дамыту, 

моральды,  ожданды  ұғу,  бағалау  қалыптасуы  берік  қаланса,  берік  сонда, 

іргетасқа  қалыпты  тҽрбие  берілетін  болса,  ҽдептілік  жоғары  сатыға 

шығады. 

Ұлы халқымыз:  

«Ҽдепті бала - арлы бала  

386 

 

Ҽдепсіз  бала  сорлы  бала»  -  деп  орынды  ҿмір  тҽжірибесінен  біздерге, 

ұрпаққа  арлы  болуымызды  үндейді.  Сонымен  бірге  халқымыздың 

ұлылығы  

-ҽдептілік  ар-ұят,  тұрпайы  мінез  -  деген  ойынан  алып  беруімізге 

негіздеме жасап, бағыт бергендігін кҿреміз. 

Сонымен, педагогикалық ҽдеп- ол адамзаттың ең үлгілі, ҿнегелі істерді 

қабылдау,  адамның  жан  дүниесі  -  оның  ісі  дейді.  Сондықтан  баланы 

негізінен ҽдептілікке үйрету, баулу - абыройлы іс. Олай болса кіші жастағы 

оқушылардың  этикеті  -  ол  оның  ҿмірінің  кҿрінісі,  мінез  құлқының  іс-

жүзінде  жүзеге  асырылуы.  Мемлекетіміздің  басшысы  Н.Ҽ.Назарбаев: 

«Адамдарға  ақыл-парасат  ҿз  ҿмірін  жақсарту  үшін  берілген»  -  деп 

кҿрегенділікпен   айтқан.   Даналылықтың   белгісі   - түйіндеп айтқанда: 

ҽдепті  болуға  ақыл  –  парасат,  ар-ұят  қажет  екендігін  ҿмір  тҽжірибесі 

дҽлелдейді[3 ,2-б.].                     

 

         Резюме 

 

В  статье  рассматриваются  вопросы  педагогической  этики  и  этикета,  указывается 

пути и некоторые способы и методы их формирования. 

 

           Summary 

 

In  clause  the  questions  of  pedagogical  ethics  are  considered,  it  is  underlined  to  ways 

both some manners and methods of their formation. 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1.Назарбаев  Н.Ҽ.  «Инновациялар  мен  оқу-білімді  жетілдіру  арқылы 

білім экономикасына».- «Егемен Қазақстан», 2006 жыл, 27 мамыр 

2.Асылов  Ұ.,  Нұсқабайұлы  Ж.  «Ҽдеп  инабаттылық  дҽрістері»,  -

Алматы: «Рауан»1993. 

3.Асылов Ұ., Нұсқабайұлы Ж. Ҽдептану,-Алматы: «Мектеп»2001. 

4.Бейсенбаев Ж. Ар ҿлшемі. –Алматы: «Жалын» 2007 

5.Табылдиев Ҽ.К. Тағылым. –Алматы: «Рауан» 1995 

6.Современный  этикет  /Соловьева  Э.С.-  Москва:  «Санкт-Петербург» 

2001 

7.Абдумаев  М.  «Баланың  ақыл-ойы  мен  парасатын  тҽрбиелеу».  –

Алматы. 2000. 

 

УДК: 37.022 

                             

К вопросу преодоления неуспеваемости   и 

отставания учеников средней школы 

 

Карабаев У.Б. 

Учитель русского языка и литературы школы – гимназии «Мырзакент» 

387 

 

 

 

Концепция  развития  образования  в  Республике  Казахстан 

предполагает подготовку всесторонне развитых личностей в школах.  

    На  сегодняшний  день  острейшей  проблемой  современной  школы 

является 

не-успеваемость. 

Поэтому 

необходимо 

повседневная 

деятельность  педагогического  коллектива,  продуманная  и  нацеленная  на 

предупреждение  неуспеваемости.  Непосредственная  помощь  отстающему  

ученику - это задача отдельного учителя, чаще всего эти отставания носят 

эпизодический характер. Но если одни и те же отставания повторяются, то 

требуется  серьѐзный  анализ  причин  и  требует  мер  общешкольного 

характера. 

    Личностно-ориентированный  тип  образования  предполагает  то,  что 

содержание образования меняется. В зоне первичного внимания находится 

деятельность  само-го  ученика,  его  внутреннее  развитие.  Образование  в 

данном  случае  –  не  столько  передача  ученику  знаний,  сколько 

формирование  себя.  Основная  направленность  для  работы  с  отстающими 

детьми – диагностика, индивидуализация, коррекцион-ная направленность 

в работе.  

   Это  вызывает  у  учителей  сложности  в  организации  педагогического 

процесса,  затрудняет  проведение  учебно-познавательной  деятельности  с 

учениками.  Следует  заметить,  что  во  многих  школах  в  последнее  время 

вообще  перестали  уделять  должное  внимание  так  называемым  трудным 

школьникам,  что  приводит  к    педагогической  запущенности  и  школьной 

дезадаптации учеников.  

    Первыми причинами неуспевающего ученика можно выделить: 



 

Недостатки учебно-воспитательной работы и взаимодействия  школы и  

семьи. 



 

Недостатки  внешкольных  влияний. 



 

Отклонения  в  анатомо-физиологическом  развитии  школьника. 

 Второго  порядка. 



 

Большие    проблемы    в    фактических    знаниях    ученика    и    его  

умения. 



 

Слабое  развитие  познавательных  процессов. 



 

Слабое  развитие  навыков  учебного  труда. 



 

Недостатки  воспитанности, недисциплинированность. 



 

Отрицательное  отношение  к  учению. 

   

  Кулагина  И.Ю.  (  в  книге  «Личность  школьника»)  предлагает 

разделить неус-певаемость на раннюю и позднюю. Ранняя неуспеваемость 

отмечается  с  1  класса.  Причины  могут  быть  разные  –  педагогическая 

запущенность,  недостаточная  под-готовка  к  школе,  ЗПР,  личностные 

особенности.  Поздняя  неуспеваемость–  в  сред-них  классах.  Причины  – 

изменение мотивации, перелом в отношении к учению, переход в среднее 

звено  совпадает  с  подростковым  возрастом,  заболевание  и  т.д.  Доктор 

мед.наукКолбанов  В.С.  назвал  этот  период  -  ―эффект  горного  ущелья‖, 

388 

 

который  указывает  на  резкое  падение  результатов  обучения  в  5-6-7 

классах, а затем повышающейся успеваемостью.  

    

  Педагогам  хорошо  известно,  что  дети,  стойко  не  усваивающие 

школьную  про-грамму,  имеют  отрицательные  особенности  характера  и 

нарушения поведения. 

   

 Первым  и  наиболее  важным  фактором  становление  отрицательных 

черт  харак-тера  является  нежелание  учиться,  отвращение  неуспевающего 

ребенка  квсякого  рода  учебной  работе.  Стойкие  трудности  в  усвоении 

материала, постоянное чув-ство неуспеха естественно приводят к тому, что 

такие дети избегают самого про-цесса приготовления уроков, рвут тетради, 

прячут учебники, плачут в ответ на школьные требования. Они начинают 

прогуливать  занятия,  дома  лгать,  обманы-вать,  говорить,  что  ―ничего  не 

задано‖, а в школе - что ―забыл книги дома‖ и т.д. 

     

К  этому  времени  присоединяется  следующий  фактор  - 

конфликтныеотноше-ния с учителями. На первый взгляд кажется, что эти 

отношения  носят  негативный  характер,  даже  складывается  мнение  о 

предвзятом отношении педагогов к неуспе-вающим детям. Учителя грубо 

к  ним  обращаются,  кричат  на  них,  делают  замеча-ния  в  оскорбительной 

форме, жалуются родителям, обсуждают друг с другом в открытой форме, 

при других школьниках. В тоже время, беседы и тщательное на-блюдение 

позволяют  понять,  что  такое  поведение  учителей  вызвано  беспомощно-

стью,  неумением  работать  с  такими  детьми,  особым  вниманием  к  ним, 

минималь-ными  успехами  в  учебе.  Здесь  используются  все  доступные 

средства.  Повышен-ным  тоном,  нотациями  и  морализаторством  педагоги 

пытаются привлечь внима-ние слабоуспевающих учеников, включить их в 

учебную работу, заставить зани-маться. 

Стойкая конфликтная ситуация приводит к тому, что и неуспевающие дети 

че-рез  короткое  время  начинают  дерзить  в  ответ,  грубить  учителю, 

демонстративно  уходить  с  уроков,  срывать  учебный  процесс.  У 

неуспевающих  школьников  возни-кают  и  закрепляются  разнообразные 

отрицательные черты характера, конфликтность, злобность. 

    

 В  качестве  элементов  неуспеваемости  выступают  следующие 

недостатки учебной деятельности школьника: 

1)  не  владеет  минимально  необходимыми  операциями  творческой 

деятельности,  использование  в  новой  ситуации  имеющихся  знаний, 

умений и навыков); 

2) не стремится получать новые знания теоретического характера; 

3) избегает трудностей творческой деятельности, пассивен. 

4) не стремится к оценке своих достижений; 

5)  не  стремится  расширять  свои  знания,  совершенствовать  умения  и 

навыки; 

6) не усвоил понятий в системе. 

Указанные черты составляют признаки понятия «неуспеваемость» для тех 

учеб-ных  предметов,  в  которых  ведущая  роль  принадлежит  деятельности 

творческого характера, основанной на знаниях, умениях и навыках.  

389 

 

    

Неуспеваемость, как итог, характеризуется наличием всех элементов. 

В процес-се же обучения могут возникнуть отдельные ее элементы, они-то 

и предстают как отставания. 

    

Основными способами обнаружения отставаний служат: наблюдение 

за  реакци-ями  учащихся  на  трудности  в  работе,  на  успехи  и  неудачи; 

вопросы  учителя  или  его  требования  сформулировать  то  или  иное 

положение; обучающие самостоятельные работы в классе. При проведении 

самостоятельных  работ  учитель  полу-чает  материал  для  суждения,  как  о 

результатах  деятельности,  так  и  о  ходе  ее  про-текания.  Он  наблюдает  за 

работой  учащихся,  выслушивает  и  отвечает  наих  во-просы,  иногда  помо-

гает. 

    

Отбор  признаков  отставаний  тесно  связан  со  способами  их 

обнаружения:  то  или  другое  проявление  отставания  только  в  том  случае 

может  расцениваться  как  при-знак,  если  имеется  доступный  для 

применения на уроке способ его обнаружения: 

1.  Ученик  не  может  сказать,  в  чем  трудность  задачи,  наметить  план  ее 

решения,  решить  задачу  самостоятельно,  указать,  что  новое  получено  в 

результате  ее  решения.  Ученик  не  может  ответить  на  вопросы  по  тексту, 

сказать,  что  нового  он  из  него  узнал.  Эти  признаки  могут  быть 

обнаружены  при  решении  задач,  чтении  текстов  и  слушании  объяснения 

учителя. 

2. Ученик не задает вопросов по существу изучаемого, не делает попыток 

найти и не читает дополнительных к учебнику источников. Эти признаки 

проявляются при решении задач, восприятии текстов, в те моменты, когда 

учитель рекомендует литературу для чтения. 

3. Ученик не активен и отвлекается в те .моменты урока, когда идет поиск, 

требуется  напряжение  мысли,  преодоление  трудностей.  Эти  признаки 

могут  быть  замечены  при  решении  задач,  при  восприятии  объяснения 

учителя,  в  ситуации  выбора  по  желанию  задания  для  самостоятельной 

работы. 

4.  Ученик  не  реагирует  эмоционально  (мимикой  и  жестами)  на  успехи  и 

неудачи, не может дать оценки своей работе, не контролирует себя. 

5. Ученик не может объяснить цель выполняемого им упражнения, сказать, 

на  какое  правило  оно  дано,  не  выполняет  предписаний  правила, 

пропускает действия, путает их порядок, не может проверить полученный 

результат и ход работы.  

6.  Ученик  не  может  воспроизвести  определений  понятий,  формул, 

доказательств,  не  может,  излагая  систему  понятий,  отойти  от  готового 

текста;  не  понимает  текста,  построенного  на  изученной  системе  понятий. 

 

Эти 

признаки 

проявляются 

при 

постановке 

учащимся 

соответствующих вопросов. 

     

Современная  дидактика  в  качестве  основных  путей  преодоления 

неуспеваемости предлагает следующие:  

1.  Педагогическая  профилактика  -  поиски  оптимальных  педагогических 

систем,  в  том  числе  применение  активных  методов  и  форм  обучения, 

390 

 

новых  педагогических  технологий,  проблемного  и  программированного 

обучения, информатизация педагогической деятельности. Ю.Бабанскимдля 

такой  профилактики  была  предложена  концепция  оптимизации  учебно  – 

воспитательного  процесса.  В  США  идут  по  пути  автоматизации, 

индивидуализации, психологизации обучения.  

2.  Педагогическая  диагностика  -  систематический  контроль  и  оценка 

результатов  обучения,  своевременное  выявление  пробелов.  Для  этого 

применяются  беседы  учителя  с  учениками,  родителями,  наблюдение  за 

трудным  учеником  с  фиксацией  данных  в  дневнике  учителя,  проведение 

тестов,  анализ  результатов,  обобщение  их  в  виде  таблиц  по  видам 

допущенных ошибок. 

 

Ю.Бабанским  предложен  педагогический  консилиум  -  совет 

учителей  по  анализу  и  решению  дидактических  проблем  отстающих 

учеников.  

3. Педагогическая терапия - меры по устранению отставаний в учебе. Это 

дополнительные  занятия.  На  Западе  -  группы  выравнивания. 

Преимуществапоследних  в  том,  что  занятия  в  них  проводятся  по 

результатам  серьезной  диагностики,  с  под-бором  групповых  и 

индивидуальных  средств  обучения.  Их  ведут  специальные  учителя, 

посещение занятий обязательно.  

4. Воспитательное воздействие. Поскольку неудачи в учебе связаны чаще 

всего  с  плохим  воспитанием,  то  с  неуспевающими  учениками  должна 

вестись  индивидуальная  планируемая  воспитательная  работа,  которая 

включает и работу с семьей школьника. 

   

Педагогикой 

накоплен 

значительный 

опыт 

преодоления 

неуспеваемости.  

    

 На  первый  план  в  работе  с  неуспевающими  школьниками 

выдвигаются    воспитательные  и    развививающие    педагогические 

воздействия.  Целью  работы  с  неус-певающими    признается  не  только 

восполнение  пробелов  в  их  учебной  подготовке,  но  одновременно  и 

развитие  их  познавательной  самостоятельности.  Это  важно  потому,  что, 

догнав  своих  товарищей,  ученик  не  должен  в  дальнейшем  от  них 

отставать.     

 

Целесообразно  временное  снижение  требований  к  неуспевающим 

школьникам,  что  позволит  им  постепенно  наверстать  упущенное,  а  при 

оценивание  создаст  у  ребенка  «ситуацию  успеха».Предложены  в 

некоторых  педагогических  и  психологических  работах:  поставить  перед 

учеником  такие  доступные  для  него  задачи,  чтобы  он  мог  достигнуть 

успеха.  От  успеха,  даже  самого  незначительного,  может  быть  проложен 

мост к положительному отношению к учению. 

  

 При  разработке  путей  совершенствования  учебно-воспитательного 

процесса,  как  правило,  имеется  в  виду  создание  особо  благоприятных 

условий  для  неуспевающих  школьников.  Разрабатываются  также 

отдельные  меры, распространяющиеся на  всех  учащихся; они  служат  для 

общего  улучшения  условий  обучения  и  воспитания  учащихся  в 

391 

 

школе.Обращено внимание и на особые условия опроса для неуспевающих 

учеников.  Рекомендуется  давать  им  больше  времени  для  обдумывания 

ответа  у  доски,  помогать  излагать  содержание  урока,  используя  план, 

схемы,  плакаты.  Опрос  слабоуспевающих  учеников  рекомендуется 

сочетать  с  самостоятельной  работой  других  учащихся  с  тем,  чтобы  с 

отвечающим  учеником  можно  было  провести  индивидуальную  беседу, 

выяснить  его  затруднения,  помочь  наводящими  вопросами.  Отмечается, 

что  в  ходе  самостоятельной    работы  на  уроке  задания  для 

слабоуспевающих  учеников  полезно  разбивать  на  этапы,  дозы,  более 

подробно, чем других учеников, инструктировать их. 

  В  связи  с  этим  возникла  идея  и  имеется  довольно  широкая  практика 

создания специальных классов (и школ) как для неуспевающих учащихся с 

замедленным  темпом  развития,  так  и  для  переростков,  второгодников  и 

оставшихся  на  третий  год  в  том  же    классе.    Особенностью  обучения  в 

специальных  классах  является  их  меньшая  наполняемость,  специальные 

методы обучения и программы, предсматривающие ликвидацию пробелов 

за  предыдущие  классы.  Используется  режим  школы  продленного  дня; 

учителя  получают  повышенную  заработную  плату.  Положительные 

результаты работы таких классов описаны в литературе. 

     

 В  педагогической  литературе  рассматривается  вопрос  об  условиях 

перевода  неуспевающих  школьников  в  следующий  класс.  Очень  

своевременными  преставляются  попытки  модифицировать  условия 

перевода,  сделав  их  более  гибкими.  Суть  дела  состоит  в  том,  чтобы  дать 

возможность учащимся, которые могут и хотят догнать свой класс, будучи 

условно  переведенными  в  следующий  класс,  в  течение  I  четверти 

ликвидировать свои пробелы, пройти испытательный срок. 

      

Для  предупреждения  неуспеваемости,  как  показал  анализ  условий, 

вызыващих  отставание,  основное  значение  имеет  совершенствование 

процесса  обучения,  усиление  его  воспитывающего  и  развивающего 

воздействия.. 

      

 Большое внимание в литературе обращено на дифференцированную 

работу учителя на уроке с временными группами учащихся. Предлагается 

выделять  три  группы  учащихся:  слабых,  средних  и  сильных.  Задача 

учителя  не  только  в  том,  чтобы  подтягивать  слабых  до  необходимого 

уровня, но и в том, чтобы дать посильную нагрузку для средних и сильных 

учащихся.  На  тех  или  иных  этапах  урока  организуется  самостоятельная 

работа  по  группам,  и  учащиеся  выполняют  задания  разной  степени 

трудности.  Учитель  помогает  в  первую  очередь  слабым  учащимся.  На 

последнем  этапе  учащиеся  выступают  с  отчетом  о  выполненной 

самостоятельной  работе.  Важно  отметить,  что  группы  носят  временный 

характер,  переход  из  одной  в  другую  разрешается  учащимся  по  их 

желанию и производится учителем с учетом успешности учения  каждого 

ученика.  

    

Необходима дифференциация и домашней работы учащихся.  

392 

 

     

В 

практике 

школы 

широко 

используют 

разного 

рода 

дополнительные  занятия  с  отстающими.  Распространенность  этой  меры, 

хотя  еѐ  и  справедливо  критикуют  за  нерациональность,  объясняется  тем, 

что  она  увеличивает  количество  времени  для  изучения  материала.  Этот 

способ  оказывается  единственным  у  тех  учителей,  которые  не  умеют 

дифференцировать  работу  учащихся  на  уроке,  индивидуализировать 

домашние задания. 

 

 

 

 

Резюме 

 

 

В  статье  анализируются  проблема  неуснева  емости  и  отставится  учеников  в 

школе, определьются их причиныи предлегаюшся способы преодоления их в школьной 

практике 

 

Summary 

 

 

The problems  of failute and backlog of students at school and are defined their causes 

are proposed elimination them in school practice 

 

Список  использованной  литературы 

 

   1.Абасов З.Эта вечная проблема –неуспева емость//Директор школы  № -  

№9\2005 

  2.Кулагина  И.Ю.  Личность  школьника  от  задержки  психического 

развития до одарен ности ,издательство  Сфера 1999  

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: