Қазақстан тарихын оқытудағы жаңашыл əдістер фəтима санқайбаева

203

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН 

ОҚЫТУДАҒЫ ЖАҢАШЫЛ 

ƏДІСТЕР

Фəтима САНҚАЙБАЕВА

Шəкəрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

Тарих кафедрасының аға оқытушысы, Семей қ.

ХХІ  ғасыр  техника  заманы.  Жаңалықтар  уақыты.  Өзгерістерге  толы  дə-

уір. Мұның бəрін адамзаттың өзі жасаған ойластырған жа ңа шыл ды ғы əкелді. 

Яғни бұл баға жетпес тарих. Тарих жəне қо ғам дық пəндер саласы пəн ретінде 

аса маңызды. Өйткені олар бү кіл адам баласының басынан өткізген жағдайын, 

тарихи тə жі ри бе сін баяндайды. Сондықтан тарихи білім əрбір адамға қажетті 

бі лім болып табылады.

Тарихты  оқыту  мен  тарихи  білімге  терең  назар  аударудың  бір қа тар  се-

беп те рі бар. Қазақстан дербес тəуелсіз мемлекет болды. 1995 жылдың тамыз 

айын да бүкілхалықтық дауыс беру нə ти же сін де қабылданған жаңа Консти-

туция жаңа мемлекеттік органдарды заң дас ты рып қана қойған жоқ, сонымен 

бірге əр бір жеке адам мен аза мат тың кең көлемді демократиялық құқықтары 

мен  бос  тан дық та рын  баянды  етті.  Міне  бұл  ғасырлар  бойы  аңсаған  тə  уел -

сіз  дік  пен келген толағай табыстар. Бұл Отан тарихының жарқын бет те рі нің 

же  ңіс те рі. Яғни біз ел тарихын жасаған патриоттар ұр па ғы мыз. Мақ тан тұ-

тар лық жайт. 

Тарихи білімді адам ғана өз өмір сүрген қоғамдағы орнын, ат қа ра тын қыз-

ме тін дұрыс анықтай алады. Сондықтан да дүние жү зі не бел гі лі ой шыл дар-

дың, ғұлама ғалымдардың арихтың маңызы туралы айтқандары көп. Со ның 

бірі  «Тарихты  білмей  өткенді,  қа зір гі  жағ дай ды,  келешекті  болжау  қиын» – 

десе, А. Бай тұр сын ұлы «Адам өмі рі нің ұлы ісінің бірі – тарихты білу жəне 

құр  мет  теу» – деп өте жо ға ры бағалаған. 

Осыдан  болар  əрбір  тəуелсіз  ел  дамыған  өз  мемлекетінің,  хал қы ның  та-

рихы  оқып  үйренуге  алдымен  мектепте  оқытуға  ерекше  мəн  бе рі луі  керек. 

Се бе бі тарих туралы теориялар көп. Олар: та би ғи, тарихи, реалистік, со цио-

ло гия лық, нормативтік, пси хо ло гия лық, ма те риа лис тік теориялар. Ол тео рия-

лар дың дұрысы да, бұрысы да бар. Бұл мəселе кез келген мемлекетті ойланды-

рары қақ. Тарих – əлеу мет тік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болашақ емес;

204

Тарих – қоғамдық жəне жеке адамдардың мүдде-мақсатын ай қын дай тын 

білім;

Тарих – меншіктің барлық түрлерінен анықтама беретін сала;

Тарих – мемлекетті қалыптастырған жəне оның бақыла уын да ғы, қо ғам дық 

тəртіпті суреттейтін білім негізі.

Тəуелсіздік алғаннан кейін жаппай Отандық тарих пен ха лық тың құ қық-

тық – тарихи білім алуы мен тарихи саналылыққа тəр бие ле нуі ғылыми зерт-

теу ді қажет ететін тақырыпқа айналды. Қа зақ стан Республикасының Пре зи-

ден ті Н.Ə. Назарбаев жұрт шы лық алдында сөйлеген сөздерінде, өзінің ең бек-

те рін де  Отандық  тарихты  оқып  білу  неліктен  қажет  екендігіне  үнемі  назар 

аударып ке ле ді. Қа зақ стан дық патриотизмге тəрбиелеудің басты құралы Отан 

тарихын оқып үйренудің қажеттігі туралы: «Бұл – тəуелсіз Қа зақ стан ның аза-

маты  ғасырлар  тоғысында  өзінің  арғы-бергі  тарихи  қа лып тас қан  жолын  ой 

еле гі нен өткізе отырып, «Кеше кім едік? Бү гін кім біз? Ер тең кім боламыз?» 

деген  сұрақтар  төңірегінде  ойлансын  деген  сөзі  əр  қазақстандық  азаматтар 

үшін туған елінің, туған хал қы ның тарихы мен құқығын ешкімнен де олқы 

емес ті гін түсінсін деген сөз. Бұл – əрбір азаматтың тарих пен құқық қой на уы-

на ойша те рең деу ар қы лы өзінің ата-бабасы қалыптастырған жəне қал  дыр  ған 

дала  заң ды лық та ры мен  конституциялық  құқықтарын  те рең  тү сі не  отырып, 

кең бай тақ жерінің лайықты мұрагері болуға ұмтылсын» деген сөз де рін бар-

лық қазақстандық жастарға арналған үндеуі ретінде қа был да ған дұ рыс. 

Мақсаты:

– Жастарды адами саналылық пен жан-жақтылы дамытуға тəр бие леу;

– яғни ел тарихын құрметтеу,

– жастардың өзі ауасын жұтып, суын ішіп отырған, бар бо ла ша ғын ой лас-

тырып, тыныш өмір сыйлап отырған елінің ұлттық құн ды лық та рын, өр ке ние-

тін сыйлауға тəрбиелеу,

– еркін қоғамда саналы өмірге, төзімділікпен өзінің құқығын жан-жақ ты 

бі лу ге үйрету;

– өз Отанын сүюге, қорғай білудің маңыздылығын түсіндіру. 

Мұның бəрі қазіргі замандағы оқытудағы дəстүрлі əдістермен бір ге ин но-

ва ция лық технологияларды заман талабына сай оқыту про це сін де пай да ла ну-

ға байланысты болмақ. 

Алдымен  жалпы  жаңа  технологиялар  не  үшін  керек?  Бұл  сұ рақ қа  жауап 

із дей тін болсақ əрине оқушылардың алған білімдерін тия нақ тау үшін бар лық 

оқытудың мүмкіндіктерін қарастырған дұ рыс. Са бақ барысында да са бақ тан 

тыс уақытта да өз бетінше жұ мыс іс тей алуына жағдай жасап, алған бі лім де-

рін білетін нəрселерін бас қа лар ға жеткізіп сөйлеуіне оның дағдысын қа лып-

тас ты ру шы əри не пəн мұғалімі. Оқытушы пəн негізін меңгерту үшін оқы ту-

дың жаңа технологиясын іс тəжірибе жүзінде дұрыс іске асыра алуы қа  жет. 

Бұл  жұмыста  оқытудың  бірнеше  технологиясына  тоқ тал мақ пын.  Қа зақ стан 

тарихы  оқытуда  қолданатын  инновациялық  əдіс тер ді  қол да ну дың  тиімділігі 

өте зор. Ол үшін тек баяндау ғана емес, ойын эле мент те рін, түрлі оқытудың 

əдіс-тəсілдерін қолдануды ұстаз өзі же тік меңгеруі тиіс.

205

«Инновация» яғни жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғым ды біл ді ре-

ді. Яғни əдіс, процесс ретінде инновация əлдебір жа ңа лық ты енгізу деген сөз. 

Педагогикалық процесте инновация оқы ту мене тəрбиенің тəсілдері, түр ле рі, 

мақсаты  мен  мазмұнына  мұ ға лім  мен  оқушының  бірлескен  қызметін  ұйым-

дас ты ру ға жаңалық ен гі зуі дегенді танытады. Жаңашылдық өздігінен пайда 

болмайды, ол ғылыми ізденіспен біліктіліктің нəтижесінде пайда болады. Əсі-

ре се пəн мұғалімдарінің рөлі арта түсуі керек. Тарихшы мұғалім ол – қоғам 

субъектісін қалыптастырушы, мəдениет жəне саясаткер, экономист жəне заң-

гер, қоғамтанушы ретінде жан-жақты да йын дық та болуы шарт, бүгінгі күні. 

Осы кезде жаңаша қабылдау, бағалау, іске асыру дағдылары қалыптасады.

Білім беруші, тарихшы «Тарих əрбір ұлттың ең басты кітабы» де ген ді есте 

сақтай отырып, екі мəселелеге назар аудару керек. Олар:

1. Озық педагогикалық тəжірибені зерттеу, жинақтау, тарату.

2.  Педагогикалық-психологиялық  ғылымдар  жетістігін  практикада  қол-

дану.

Бұны  жүзеге  асыруда  қазір  мүмкіндіктер  жетерлік.  Тарих  мұ ға лі мі  ғана 

емес барлық жас ұрпақтарды оқыту мен тəр бие леу ші лер дің жан ашыры бола-

тын мұғалімдер жауапты. Сол үшін алдымен əри не оқылатын пəннің мақ са ты 

мен міндеттерін анықтау керек. Тарихты оқытуда негізгі қарастыратын мə се-

ле ле рі Нені оқытамын? Не үшін оқытамын? Қалай оқытамын? деген сұ рақ тар 

Отан  тарихын  бе ре тін  мұғалім  назарында  болуы  қақ..  Осы  үшеуін  шешсек 

са  бақ  тың  түп кі  мақсаты – нəтиже  болатындығы  анық.  Əрине  түрлі  əдіс тер 

мен  жолдары  көп  таңдауды  дұрыс  жасау  қажет.  Оқытуды  ұйым дас ты ру дың 

дəс түр лі мен дəстүрлі емес формалары көп. Пайда бол ған да ры 10–15 жылдай 

болса  да  əртүрлі  дəстүрлі  əдісті  қолдану  тиім ді  болды.  Əрине  ол  үшін  мұ-

ға лім нің  тақырыпқа  сай  дидактикасы  мол  болса,  оқушылардың  та қы рып ты 

мең ге руі табысты бол мақ. Сондай əдістің бірі – тірек конспектілерін қол да ну 

(Шаталов  əді сі  бойынша).  Əрине  дайындық  қажет.  Тірек  конспектісі  əртүр-

лі түс  пен анық-ашық орындалуы тиіс. Мұғалім тақырыптың маз мұ нын бі  луі 

тиіс. Мысалы мынадай:

206

Кез келген сабақ мұғалім еңбегінің шығармашылық жемісі. Тə уел сіз мем-

ле ке ті міз дің білімді ұрпақтарын қалыптастыруда тарих пə ні нің оқы ты луы на 

ерекше жауапкершілік керек. Əр сабақ көп із де ну ді, шеберлікті қажет етеді. 

Пəн ге деген қызығушылықты арттыруда негізгі мақсаттар айқын қойылуы қа-

жет. Мысалы: «Тə уел сіз Қазақстан» тақырыбы бойынша оқыту үшін «Бір тұ-

тас қа зақ мемлекетінің құрылуы» туралы егжей-тегжейлі мəселелер тү сін ді рі-

луі керек. Алдымен мақсаттары:

– Мемлекеттің күшеюі;

– Қазақ мемлекетін құруындағы заңдылық мəні,

– Ішкі-сыртқы саясат бағыттарын түсіндіру.

Оқушыларға өз Отанына деген сүйіспеншілік сезімін оятып, пат риот тық 

тəр бие  беру  болады.  Осылайша  түсіндірулер  арқылы  ішкі-сырт қы  саясатты 

тү сін ді ріп,  бекіту  жұмысында  мынадай  кесте  немесе  сызбаны  құрастыруға 

болады.

Тарих пəнін оқытуда пəнаралық, курсаралық, курсішілік ұс та ным дар ды да 

жүзеге асыру керек. Пəн қоғамтану, экономикалық география, құқық, əде биет 

пəндерімен байланысты, сондықтан да олар дың арасындағы бай ла ныс ты лық-

ты аша түсу тиіс. Тарих өмір мен, қазіргі жағдайлармен де өте тығыз байла-

нысты. Сондықтан тарих мұғалімінің өзінің ұстаздық бейнесі үнемі жо ға ры 

болуы  керек.  Жағдайлар  жасалуда,  кемшіліктер  де  жоқ  емес.  Бірақ  бір ле се 

отырып,  шешкен  істің  нəтижелі  болатындығын  баршамыз  білеміз.  Ендеше 

іске сəт.

Келесі бір жақсы əдістемелік тəсілдердің бірі – тірек конс пек ті ле рін пайда-

лану болып табылады. Шығармашылықпен жұмыс іс тей тін жаңашыл оқы ту-

шы лар тарихты оқытудағы өз əдістері мен жү йе сін қалыптастырады. Сон дық-

тан бұл жұмысқа кіріспестен бұрын өз кү шің мен мүмкіндігіңді сал мақ тап, 

нақты оқу жүйесіндегі жұ мыс тə жі ри бе сі мен танысып, алған орынды. 

207

Тірек конспектілерін қалай пайдалануға болады? Жұмысты жаңа бас та ған 

жас мұғалім ең алдымен мектеп оқулығының маз мұ нын жете мең ге руі керек, 

оны бастан-аяқ толық оқып шығып, со ңы нан жеке тақырыптар бойынша тал-

дап оқиды. Тақырыпты оқу барысында мұғалім мəтінге құ ры лым дық-функ-

ция лық  талдау  жасап,  сонымен  бірге  оқулықтың  қандай  та қы рып та рын  бір 

са бақ қа топ тас ты ру ға болатындығын анықтайды. 

Осындай əдістерді қолданушылардың бірі – көрнекті əдіскер В.Ф. Шата-

лов тірек-сигналдарды қолданып, конспект-парақ да йын дау дың мынадай жад-

намасын ұсынады:

1. Оқулықтың тарауы немесе білімін мұқият оқып шығып, өзара байланы-

сы мен өзара тəуелділігіне қарай мəтінді мағыналық бө лік тер ге бөлу;

2. Мəтіндегі баяндау тəртібі мен негізгі ойды қысқаша маз мұн дау;

3. Қысқартылған жазбаны алдын ала қағазға түсір;

4.  Ол  жазбаларды  кескіндемелік,  əріптік,  рəміздік  белгілерге  айналдыру 

қажет;

5. Сигналдарды блоктарға біріктіру;

6. Блоктарды кескінмен (контур) бөлекте жəне олардың өзара байланысын 

кескіндемелік белгілермен белгілеу;

7. Маңызды бөліктерді бояу, түспен бөліп көрсету.

Тірек-сигналдар конспектісін жазғанда рəміздік-сөздік, су рет тік, шартты-

кескіндемелік  белгілерді  қолдану.  Тірек-сигнал  конс пек ті ле рі мен  жұмыс  іс-

теу де оқушылардың жас ерекшеліктері ес ке рі ле ді. 

Жаңашыл педагогикалық технологиялардың бірі – модульдік технология. 

Модульдік технологиямен оқыту нұсқасында білімді то лық игеруді негізге ала 

отырып,  қазіргі  дидактика  талабына  сəй кес  оқушыларды  оқытып  қана  қой-

май, тұлға ретінде дамуына, та ным дық қызметін қалыптасыруға, оқу үр ді сін 

диа лог тық қарым-қа ты нас негізінде құруға ұмтылу керек. Бұл əдіс оқу про це-

сін де мұ ға лім нің жұмысына кейбір өзгерістерді қосады. 

Соңғы  жылдары  тарих  сабақтарында  оқушылардың  өз  бетімен  із де ну, 

зерттеу, басқаның пікірін тыңдай білу дағдыларын, шы ғар ма шы лық қа бі лет-

те рін қалыптастыру, жеке тұлғаны дамыту жолында жұмыс жүргізілуі қа жет. 

Оның мақсаты – оқушыларды бел сен ді лік ке, өз бетімен білім алуға, ізденуге, 

өз де рін тұлға ретінде се зі не бі лу ге үйрету.

Педагогикалық  əдістемедегі  оқыту  кезеңдерінде  қайталау  тə сі лін  пай да-

лан сақ, оқыту құрылымы ортақ, мазмұны əртүрлі жекеленген блоктардан тұ-

ра тын модульдік сипат алады.

Модульдік технологиямен оқыту нұсқасында білімді толық иге ру ді не гіз ге 

алу қажет. Қазіргі дидактика талабына сəйкес оқу шы лар ды оқыту ғана емес, 

тұл ға ның танымдық қызметін ұйым дас ты ру ға, оқу үрдісін диалогтық қа рым-

қа ты нас негізінде құруға болады. Бұл оқу үрдісі мен мұғалімнің жұ мы сы на 

кей бір өзгерістер ту ғы за ды. Оның жалпы нұсқасы мынадай:

1. Оқушыларды оқу мақсатымен таныстыру.

2. Сынып оқушыларын пəннің бағдарламасындағы ұқсас та қы рып тар маз-

мұн да ры,  яғни  ұқсас  бірнеше  тақырыптан  тұратын  (тарау)  блок  модулімен 

таныстыру.

208

3. Мұғалімнің белгілік (знак) жүйе бойынша (сызба, кесте т.б.) қыс  қа  ша 

мазмұндауы (оқушыларға материал кодталған түрде тү сін ді рі ле ді, не зерттеу, 

іздену бағыты негізге алынады).

4.  Оқушының  таным  қызметіне  негізделген  диалогтық  қарым-қа ты на сы 

мен  сабақ  сайын  əрбір  оқушының  білім  нəтижесінің  ба ға ла нуын  ұйым дас-

тыру.

5.  Оқу  материалына  негізделген  ортақ  тақырыптарға  қайта-қай та  орала 

отырып, үдемелі түрде зерттеу керек.

6. Бүкіл тақырып бойынша тест өткізу.

7. Тақырып бойынша деңгейлік сынақ, бақылау жұмысы, тарихи шы ғар-

ма лар жаздырту.

Əрине оқыту əдістерін таңдау бүгінгі Отан тарихын оқытуда да керек тə-

жі ри бе. Ол...

Оқытудың сөздік əдістері: əңгімелеу, түсіндіру, кітаппен жұ мыс, оқу жəне 

талқылау.

Оқытудың  тəжірибелік  əдіс-тəсіліне  жататындар: – Жаттығу  жүр гі зу; – 

көр не кі ліктер мен жұмыс, – зерттеу жұмысын жасау, – тест тапсырмаларын 

шешу, – сынақ сұрақтарына жауап алу т.б.

Сонымен тарих жəне қоғамдық пəндер саласы туралы ЖОО-ның сту дент-

те рі не таныстыруда халық өкілдігі, ұлттық, ха лық тық жəне мем ле кет тік еге-

мен дік, мемлекеттік басқару мен құ ры лым, əкім ші лік-аймақтық бөлініс ны-

сандары сияқты кешенді проб ле ма лар дың тұжырымдамасын жасады.

Қазақстан тарихының білім мазмұны күрделі өзгеріске түсуі оны оқы ту-

дың əдіс, тəсілдерін де жаңартуды қажет етеді. Осы мақ сат қа сай оқу құ рал-

да ры ның бөлімдерін, тақырыптарын жаңа маз мұн мен байыту заман талабы. 

Мысалы: ел тарихының оқытылуына баса назар аударатын өзекті мə се ле лер-

дің бірқатары:

–  Алдымен  Қазақстан  тарихын  оқытуға  арналған  Білім  жəне  ғы лым  ми-

нистрлігінің стандартқа сай типтік бағдарлама;

– Тұтастай ел тарихы кезең-кезеңмен ретті жазыла отырып, тарихи хро но-

ло гия лық шегі нақтыланып, жүйелі жазылуы ескерілуі керек;

– Карта-кестелер, тарихи тұлғалардың бейнелері таза берілуі керек;

– жылнамалар мен тарихи дерек көздерінің жазылуы да нақты та қы рып қа 

сай болуы керек;

– Тақырыпты түсіндіруде оқытушы тақырып негізін қызықты тарихи-əде-

би шығармаларда қалай суреттелгендігін жəне пəн ара лық байла ныс ты лық ты 

да ескерген дұрыс сияқты;

– арнайы кабинеттер жабдықталып, қазіргі заманғы техникалармен қам ты-

луы əлі де қолға алынса; т.б.

Қазақстан тарихын оқыта отырып, студенттерге өз елін сүю ді, қор ғау ды, 

қа зақстандық патриотизммен бүгінгі заманның талабына сай ұлтжанды аза-

мат болуға тəрбиелеуге бағытталуы қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ

1. Т. Хазіретəлі. Мектепте тарихты оқыту əдістемесі. Алматы, 2004.

2. Т.Т. Тұрлығұлов. Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен əдістемесі. Алматы, 

2006.

3. Б.А. Тұрғанбаева. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2000.